كاۆكازدىق قاراشاي، بالقار جانە قۇمىق ۇلتتارىنىڭ تىلدەرى قازاق تىلىنە وتە جاقىن ەكەنى بارلىعىمىزعا ءمالىم (1). ولاردىڭ تىلدەرى كورشى وعىزدىق ازەربايجان تىلىنە ەمەس، الىستا جاتقان قازاقتىڭ تىلىنە ۇقساستىعى تاعى بەكەر ەمەس. رەسەي عالىمدارى «كاۆكازدىق ءناسىل»، «مانگولويدتىق ءناسىل» دەگەن جالعان تۇجىرىمدارى ارقىلى ءبىزدىڭ ءوزارا تۋىس ەكەنىمىزدى نەگىزىنەن جوققا شىعارعان بولاتىن.

ارينە ونداي تۇجىرىمنىڭ، اقيقاتىندا، قۇنى كوك تيىن! بارشا ادامزات ادام اتا مەن حاۋا انادان تارايدى، جاراتۋشى اللا ادامنىڭ اعزاسىنا جەر بەتىندەگى كەز كەلگەن ايماقتىڭ كليماتىنا بەيىمدەلە الاتىن مۇمكىندىك بەرگەن. كاۆكازعا بارىپ ورنىققان ازيالىق ادامنىڭ اعزاسىندا گەندىك دەڭگەيدە وزگەرىستەر ورىن الادى، وسى گەندىك بەيىمدەلۋدىڭ كومەگىمەن سول ازيالىق ادامنىڭ ۇرپاقتارى شامامەن 600-700 جىلدا تولىقتاي كاۆكازدىق كەيىپتەگى ادام بولىپ قالىپتاسىپ، وزگەرىسكە ۇشىراعان. ماسەلەن، ارعى تەگىندە اراب بولىپ تابىلاتىن بىزدەگى قوجالاردىڭ كەيىپتەرىندە سول ارابتارعا ەش ۇقساستىق قالماعان. ولاردىڭ كەيىپتەرى بارشا قازاقتار سياقتى، ازيالىق ناسىلدە. قوجالاردا سوڭعى كەزگە دەيىن قارادان، ياعني جەرگىلىكتى قازاقتان قىز الىسپاۋ ءداستۇرى ساقتالىپ كەلگەنىمەن، ولاردىڭ تۇرلەرى قازاقى بولىپ قالىپتاسىپ كەتتى. قوجالار شامامەن XII عاسىردا كەلدى ءبىزدىڭ دالامىزعا. ال XVIII عاسىرلاردىڭ تۇسىندا ولار قازاقى بولىپ ۇلگەرگەن. مىنە، وسى دەرەكتىڭ ءوزى ۇلتتار تاريحىن ناسىلدىك كوزقاراسپەن زەردەلەۋدىڭ ۇلكەن قاتەلىك ەكەنىن كورسەتەدى.

جوعارىدا اتالعان كاۆكازدىق ۇلتتار مەن قازاقتىڭ، انىعىندا ارعى تەگى ءبىر حالىقتان. قاراشاي، بالقار جانە ديگور ۇلتتارى حۋن-قۇڭ حالقىنىڭ الان-ۇلان دەگەن تايپاسىنان قالىپتاسسا، قۇمىق ۇلتى سول حۋن-قۇڭ حالقىنىڭ قۇمان تايپاسىنان پايدا بولدى (قۇمىقتار جايىندا بولەك ماقالادا ايتامىز). ال قازاق حالقى بولسا، سول حۋن-قۇڭ حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگى مەن ساق-سكيف تايپاسىنىڭ ءوزارا ارالاسىپ، ءبىرتۇتاس حالىققا اينالۋىمەن پايدا بولعان.

ەندى وسى جازبانى ناقتى دەرەكتەرمەن ناقتىلاي تۇسسەك،  كاۆكازدى I عاسىردا جاۋلاپ بارعان الان تايپاسىندا اش-تيگور دەگەن رۋ بولعانى اقيقات. رەسەي عالىمدارىنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، الانداردىڭ ۇرپاعى – وسەتيندەر. وسەتين حالقى – يرون جانە ديگور دەگەن ەكى ەتنوستان قۇرالعان، يرون مەن ديگور تىلدەرى ارعى تۇبىندە ءوزارا تۋىس ەمەس. يرون-وسەتين ءتىلى يران تىلىنە جاقىن ەكەنىن جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور توبىنىڭ الانداردان ەكەنىن پايدالانعان ورىس وقىمىستىلارى مۇنى بىلاي بۇرمالادى: «الاندار ۇرپاعى – وسەتيندەر، ويتكەنى وسەتين ديگورلارى الاندىق اش-تيگور رۋىنان بولادى. وسەتين ءتىلى (يرون ءتىلى) مەن يران ءتىلى تۋىس. دەمەك، الاندار يران ءتىلدى بولعان. ال الان تايپاسى سكيف-سارماتتارعا جاتادى، ولاي بولسا سكيف-سارمات حالقى دا (ساقتار) ءيرانتىلدى بولعان».

رەسەيشىلدەر يران تىلىنە تۋىس يرون-وسەتين ءتىلىنىڭ الاندار ۇرپاعى ديگور-وسەتيندەرگە ەش قاتىسى جوقتىعىنا كوز جۇما قارادى. ءبىر-ءبىرىن «الان» دەيتىن تۇركىتىلدى قاراشاي مەن بالقارلاردىڭ ناعىز الاندار ەكەنىن جانە وسەتين-ديگورلار مەن قاراشاي-بالقاردىڭ سوزدەرى ۇقساستىعىن ادەيى كوزگە ىلمەدى. ونى ايتسا، وتىرىكتەرىنىڭ كۇلى كوككە ۇشاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. رەسەي عالىمدارى «ساق-سكيفتەر – يران ءتىلدى كوشپەندىلەر» دەگەن جالعان تۇجىرىمدارىن دالەلدەۋ ءۇشىن «الاندار – سكيف-سارماتتىق تايپا» دەپ بۇرمالادى. الايدا، الان تايپاسىنىڭ ساق-سكيف ەمەس، حۋن-قۇڭ ەلىنەن ەكەنى تاريحي دەرەكتەردەن انىق كورىنىس تابادى.

V عاسىر مەن I عاسىر ارالىعىنداعى اتاقتى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى بيلىگى سيليۋان-دي تايپاسىندا بولعان. وسى سيليۋان-دي دۇرىسىندا "اسىلۇياڭ-دار" دەگەن تايپا، ياعني «اسىلۇياڭ» دەپ اتالعان (حۇڭدىق "دار" جالعاۋىن قىتايلار "دي" دەپ قىسقارتىپ جىبەرگەن). بيلەۋشى تايپانىڭ ادامدارىن «اسىلۇياڭ-دار» دەيتىنىن ەستىگەن قىتاي دەرەكتەرى ونى «سيليۋان-دي» دەپ كورسەتكەن. دەمەك، حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن تايپا اتاۋى – اسىلۇيا.

حۇڭدار – 24 تايپالى حالىق، «سيليۋان-دي»، «حۋيان»، «ليان»، «سيۋيبۋ» دەگەن 4 تايپا – مەملەكەت بيلىگىندە ءوز ورىندارى بار، تاڭداۋلى «اق» تايپالار. قالعان 20-سى – ءوز كوسەمى مەن جاساعى بار قاراپايىم تايپالار. حۋن يمپەرياسى بيلەۋشىسىن قىتايلار «شانيۋ» دەيدى. ونى «ءشىڭۇي» دەپ تۇزەسەك، ماعىناسى ناعىز پاتشاعا لايىق اتاۋ بولىپ شىعادى («شىڭ» – ۆەرشينا، ال «ءۇي» – دوم، ءشىڭۇي – ۆىسوچايشي دوم), ءشىڭۇي – «ءحانۇي» نەمەسە «ءپاتشاۇي» دەگەن ماعىنادا. دەمەك، قىتاي جازباسىنداعى «شانيۋ» – حۇڭ تىلىندە «ءشىڭۇي». بيلەۋشى  اسىلۇياڭ (سيليۋان) تايپاسى تەك تاڭداۋلى 3 تايپامەن عانا قىز الىسىپ، بەرىسكەن. قىتاي ءتىلىنىڭ بىلىكتى مامانى «حۋيان» – قۇمان تايپاسى، «ليان» – ۇلان (الان) تايپاسى، «سيۋيبۋ» – ءسۇربورى («كوكبورى») تايپاسى دەپ تۇجىرىم جاسايدى.

اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ ءوز حالقى قازاق ەكەنىن، ياعني قازاق ۇلتىنىڭ حۇڭ حالقىنىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى ەكەنىن وسى اتاۋلاردىڭ حۋن-حۇڭدار زامانىنان ەش وزگەرمەي «قازاقى» كۇيدە بىزگە جەتۋى ايقىن دالەلدەيدى.  قازاقتا «ۇلان» اتاۋى اسكەري تەرمين رەتىندە قولدانىلادى، مىسالى، «جاس ۇلان» اسكەري مەكتەبى. سوعان قاراعاندا، حۋن يمپەرياسىندا ۇلان (الان) تايپاسى مەملەكەتتىڭ اسكەري سالاسىن باسقارعان دەپ تۇجىرىمداۋعا نەگىز بار.

حۋن يمپەرياسىنداعى ۇلان تايپاسىن قىتاي جازبالارى «ليان» دەپ كورسەتسە، ءى عاسىردا كاۆكازعا بارعان سول ۇلان تايپاسىن ريم جازبالارىندا الان دەپ كەزدەسەدى. ريم جازبالارى الانداردىڭ كەۋدەلەرىنە ايداھار بەينەسىن جابىستىرىپ الاتىنىن، الانداردىڭ ول بەينەنى سوعىس كەزىندە وزدەرىن وزگەلەردەن ايىرىپ تانۋى ءۇشىن جانە جاۋلارىن شوشىتۋ ءۇشىن قولداناتىنىن اتاپ كورسەتەدى. ساق-سكيفتەردە ايداھار بەينەسى قولدانىلعانى جايلى ەش دەرەك جوق، ال حۋن حالقىنىڭ جالعاسى بولعان گۋنن ەلىندە ايداھار بەينەسى جاپپاي قولدانىستا بولعانى انىق دەرەك. ايداھار بەينەلى قىتاي يمپەرياسىمەن قويان-قولتىق قارىم-قاتىناستا بولعان حۋن-قۇڭ ەلىندە ول بەينەنىڭ قولدانىلۋى زاڭدىلىق. وسى فاكتىلەر الان تايپاسىنىڭ انىعىندا حۋن-قۇڭ حالقىنىڭ ۇلان دەپ اتالاتىن تاڭداۋلى تايپاسى ەكەنىن ايعاقتايدى.

حۇڭ حالقىنىڭ الان (ۇلان) تايپاسىنىڭ كەيبىر توبى، ارينە قازاق حالقىندا ساقتالدى. ولار – تاريحي دەرەكتەردە «الان-تانايدى» دەپ كورسەتىلەتىن تانا تايپاسى (كىشى جۇزدە) جانە قۇرامىندا بايتانا رۋى بار دۋلات تايپاسى (ۇلى جۇزدە). ۆەنگر-ماجارلارى وزدەرىن الان كوسەمى دۋلانىڭ ەكى قىزىنان تاراتاتىنى ءمالىم، وسى دەرەك قازاقتىڭ الان (ۇلان) تايپاسى كەيىن دۋلا كوسەمنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتكەنىن دالەلدەيدى. دەمەك، قازاقتىڭ دۋلات تايپاسى سول الان (ۇلان) تايپاسىنىڭ تاپ ءوزى.

لەۆ گۋميلەۆتىڭ حۇڭدار جايلى دەرەكتەرىندە مىناداي جولدار بار: «قىتاي بيلىگى ءى عاسىردا حۋيان (قۇمان) تايپاسىنىڭ كوسەمىن الداپ شاقىرىپ، ونى شانيۋ ء(شىڭۇي-پاتشا) ەتىپ سايلاۋعا تىرىسقان. الايدا، ول ادامنىڭ ءوزى دە، تايپاسى دا وعان كونبەگەن». وندا بارشا حۇڭ حالقى تەك اسىلۇياڭ (سيليۋان) تايپاسىنىڭ وكىلىن عانا بيلەۋشى دەپ مويىنداعانى جازىلعان. دەمەك، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءى عاسىرىندا كاۆكازدى جاۋلاعان الانداردى دا باستاپ بارعان بيلەۋشى توپ اسىلۇيا ديناستياسىنان بولعانى انىق. ارميان جازباسىندا دا ءىV عاسىردا الانداردا «اش-تيگور» رۋى بولعانىن ايعاقتايدى. وسى اتاۋدى «اس-تۇعىر» دەگەن ءجون. ويتكەنى، كەيىنگى اسىلۇيا ديناستياسى كوبىنە قىسقاشا «اس» نەمەسە «اش» اتاۋلارىمەن كەزدەسەدى جانە قازاق تىلىندە «تۇعىر» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «جوعارعى ارنايى ورىن» دەگەنگە سايادى. ديگور ۇلتى تاپتىق (سوسلوۆيەلىك) قۇرىلىمنان تۇرادى (2), وسى دەرەكتىڭ ءوزى تيگور-تۇعىر رۋى اسىلۇيا ديناستياسىنان ەكەنىن ايعاقتايدى. ياعني، ءى عاسىردا كاۆكازدى جاۋلاعان الانداردى (ۇلان، قىتايشا – «ليان») اسىلۇيا تايپاسىنىڭ «اس-تۇعىر» دەگەن رۋى بيلەگەن.

اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي الانداردىڭ ءVىى عاسىردا حريستيان ءدىنىن قابىلداعانىن، الايدا ولاردىڭ ءىح عاسىردا سۆياششەننيكتەرىن ۆيزانتياعا قۋىپ جىبەرىپ ەسكى سەنىمدەرىنە اۋىسقانىن، ال تاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى دالادا ۇلى بۇلعاريا حانى سول جۇزجىلدىقتا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن جازادى (3). بۇلعار حانزادالارى «حاناسيۋۆەگي»، ياعني «حان ءاسۇي بەگى» دەپ اتالعانى بەلگىلى. دەمەك، ۇلى بۇلعاريانى بيلەگەن – اسىلۇيا ادامدارى.

وسى ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنەن شىعاتىن قورىتىندى:  ۇلى بۇلعاريادا يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا قارسى كەي حانزادالار قول استىنداعى جۇرتىمەن كاۆكازعا كەتىپ، ونداعى الان ەلى بيلىگىن اس-تۇعىر (اش-تيگور) توبىنان تارتىپ الىپ، الانداردى ەسكى «ءتاڭىرى» سەنىمىنە قايتارعان. الاندار ۇرپاعى – بالقار مەن قاراشاي ۇلتتارى جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور ەتنوسى. الان ەلىن بيلەگەن سول بۇلعارلىق ديناستيا بالقار ۇلتىن قالىپتاستىرسا، قاراشا حالىق، ياعني  قاراپايىم الاندار – قازىرگى قاراشاي ۇلتى. بيلىكتەن ايرىلعان اس-تۇعىر (اش-تيگور) توبى كورشى ير حالقىن باعىندىرىپ، وسەتين ۇلتىنىڭ نەگىزىن قالادى ء(ال ماسۋدي الاندارعا كورشى كاشاك (قازاق) جانە ير دەگەن حالىقتارى وتار بولعانىن كورسەتكەن (4), ال وسەتيندەردىڭ نەگىزگى بولىگى وزدەرىن «يرون» دەپ اتايدى).

«وسەتين» اتاۋى گرۋزيندىك «اس-ەتين» («اس ەدى») سوزىنەن شىققانىن عالىمدار دالەلدەپ كەتكەن. ياعني، ير حالقىن بيلەگەن اس-تۇعىر (اش-تيگور) توبىن گرۋزيندەر «اس-ەتين» دەپ اتاعاندىقتان، حالىق اتاۋى «وسەتين» بولىپ ورنىقتى. قازىر وسەتين ۇلتىنىڭ 80 پايىزى – «يرون» دەپ اتالاتىن ءيرونتىلدى ەتنوس (5), ال قالعانى – سولارعا ءسىڭىسىپ، ءوز تۇركىتىلىن  جوعالتا باستاعان الاندىق «ديگور» ۇلتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىر كوسەمى ءستاليننىڭ ديگور ءتىلىن قولدانۋعا تىيىم سالۋى ديگور ءتىلىنىڭ «يروندالۋىنا» جول اشقانى انىق. پاتشالىق رەسەيدىڭ شىنايى بيلەۋشىسى بولعان يەزۋيد توبى حالىقتار تاريحىن جوسپارلى تۇردە وزگەرتۋمەن اينالىستى (6). لەنيننىڭ زامانىندا ءۇزىلىپ قالعان سول سۇرقاي ساياساتتى ستالين ءارى قاراي جالعاستىرعان.

قاراشايلار مەن ديگورلاردىڭ ۇلكەن بولىگى كەيىنگى زامانعا دەيىن بالقار تورەلەرىنىڭ بيلىگىنە جۇگىنىپ كەلدى. بالقارلاردىڭ سوسلوۆيەلىك قۇرىلىمى حۇڭ يمپەرياسى جۇيەسىنە وتە ۇقساس (7), ەڭ جوعارى بيلىك «ءۇلىۇي» تورەنىڭ قولىندا. وسەتيندەر بالقارلاردى «استار» دەپ اتاعان ەكەن. وسى دەرەكتەر بالقار ۇلتى الانداردى بيلەگەن بۇلعارلىق اسىلۇيا ديناستياسىنان قالىپتاسقانىن كورسەتەدى.

وسى كورسەتىلگەن دەرەكتەردەن كاۆكازدىق بالقار، قاراشاي جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور (تۇعىر) ۇلتتارى اتاقتى الان ەلىنەن ەكەنىن جانە ارعى تەگىندە ولار مەن قازاقتار ءبىر حالىقتان تارايتىنىن ايعاقتايدى.

قوسىمشالار:

(1) – «قازاق ءتىلى – تۇرك تىلدەرى توبىنا جاتادى، ونىڭ ىشىندە قىپشاق توبىنا كىرەدى. ەڭ جاقىن تۋىس تىلدەرى – قاراقالپاق، قىرعىز، نوعاي، تاتار، قۇمىق، بالقار، قاراشاي تىلدەرى. وسى حالىق وكىلدەرى ءبىر-بىرىمەن ءتىلماشسىز-اق وپ-وڭاي تىلدەسە الادى». (قازاق تاريحىنان)

(2) – «ديگورلار – وسەتيندەردىڭ ديگور تىلىندە سويلەيتىن ەتنوگرافيالىق توبى. يرون ديالەكتىسىندە سويلەيتىندەر ديگور ءتىلىن سيرەك يگەرگەن جانە قاتىناس جاساۋ تاجىريبەسىنسىز ونى تۇسىنبەيدى. كەرىسىنشە، ديگورلاردىڭ باسىم بولىگى يرون ءتىلىن تۇسىنەدى جانە ونى يگەرگەندەرى دە بار. ويتكەنى، وسەتيادا يرون ءتىلى كەڭ تاراعان جانە كەڭەس زامانىندا وسەتيندەردىڭ جالعىز ادەبي ءتىلى بوپ ەسەپتەلگەن، سوندىقتان ول ديگورلارعا دا وقىتىلعان.

كەڭەس وكىمەتى ورناعان كەزدەن 1937 جىلعا دەيىن ديگور ءتىلى جەكە ءتىل سانالدى، ارنايى ءالىپبيى بولدى، وقۋلىقتار مەن باسقا دا باسىلىمدار شىعارىلدى. الايدا 1937 جىلى ديگور ءالىپبيى «كونتررەۆوليۋتسيالىق» دەپ جاريالانىپ، ديگور ءتىلى وسەتين ءتىلىنىڭ ديالەكتىسى دەپ تانىلدى. ال وزىق ديگور زيالىلارى رەپرەسسياعا ۇشىرادى. م.ي.يساەۆتىڭ دەرەكتەرى سۇيەنسەك، ديگور ديالەكتىسىندە يرون ديالەكتىسىندە كەزدەسپەيتىن 2500 ءسوز ساقتالعان. ديگور سوسلوۆيەسى: تسارگاساتا (ديگور اقسۇيەگى), باديلياتا (ديگور اقسۇيەگى), اداميحاتا (ەركىن قاۋىم مۇشەلەرى – نەگىزگى تۇرعىندار), كۋماياگتا (باستاردى، سوزبە-ءسوز – مال قورادا تۋعاندار), كوساگتا (مالايلار، قۇلدار). ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مۇسىلمان ديگورلاردىڭ ەداۋىر بولىگى تۇركياعا قونىس اۋداردى. وندا قارس قالاسى (سارىكامىش جانە حامامي اۋىلدارى) ماڭىندا تىعىز قونىستانعان. ديگور تەكتەرى: اداەۆتار، ارشيەۆتەر، اسەەۆتەر، باتوەۆتار، بەتانوۆتار، بەتروزوۆتار، بوللوەۆتار، ۆانيەۆتەر، گەگكيەۆتەر (دونيفارلىق), دامبەگوۆتەر، داشيەۆتەر، دزيراەۆتار، دزوبلاەۆتار، دزودزاەۆتار، ديگۋروۆتار، ەلەەۆتەر، كامبولوۆتار (دونيفارلىق), كانۋكوۆتار، كوجيەۆتەر، كولوەۆتەر، كوچيەۆتەر، كۋلچيەۆتەر، لەۆانوۆتار، ساباەۆتار، سوزاەۆتار، ساگەەۆتار، تايساەۆتار، تاكازوۆتار، تاماەۆتار، تۋبەەۆتەر، حاچيروۆتار، حيديروۆتار، تساماكاەۆتار، تسەبوەۆتار، تسەوۆتار، چيبيەۆتەر. ءداستۇرلى ديگور ەسىمدەرى: استان, اۆدان, ساۋكۋي, تساراي, كەرمەن, تامبي, فاتسباي, باسيل, گالاۋ, ديگيس, حۋاسدزاۋ, باراگ, ۋرۋيماگ, افساتي، احساربەك، دزالا. مايربەك، احسارا، احسارتاك، ماركلەن، سابان، تساتتالاگ، استەمۋر، ساۋلاگ، ۋرۋزماگ، سافاربي، افاكو».  (ديگورلار تاريحىنان)

(3) –  «قازىرگى ۋاقىتتا، ياعني 943 جىلى بۇلعار پاتشاسى مۇسىلمان بولدى. ول 922 جىلدان كەيىنگى مۇحتادير بيللاح زامانىندا، تۇسىندە ايان بەرىلگەن سوڭ مۇسىلماندىقتى قابىلداعان. يسلام پايدا بولعاندا جانە ابباسيدتەر كەزىندە الان پاتشالارى حريستياندىقتى قابىلداعان، ال وعان دەيىن ولار كوپقۇدايشىل بولعان. 932 جىلدان كەيىن حريستياندىقتان باس تارتتى جانە ۆيزانتيا يمپەراتورى وزدەرىنە بۇعان دەيىن جىبەرگەن ەپيسكوپتار مەن ءدىنباسىلارىن قۋىپ جىبەرگەن. الان پاتشاسى جورىققا 30 مىڭ سالت اتتىمەن شىعادى. ول قۋاتتى، ەرجۇرەك، وتە كۇشتى جانە پاتشالار اراسىندا بەرىك ساياسات جۇرگىزەدى». (شيرۆان جانە ءال باب تاريحى. ءال ماسۋدي)

(4) - «الاندار پاتشالىعىنان كەيىن كابح تاۋى مەن رۋم تەڭىزىنىڭ (ۆيزانتيا) ارالىعىندا تىرشىلىك ەتەتىن كاشاك دەگەن حالىق بار. ولارعا ىرگەلەس وزگە ۇلكەن تايپا وتىر جانە ولارمەن كاشاكتار اراسىن وزەن ءبولىپ تۇر. بۇل وزەن كولەمى جاعىنان ەۆفراتقا ۇقساس جانە جاعاسىندا تراپەزوند تۇرعان نيتاسقا قۇيادى. ولار ير.م دەپ اتالادى جانە ەرەكشە ادامداردان قۇرالعان. ولار – پۇتقا تابىنۋشىلار». (شيرۆان جانە ءال باب تاريحى. ءال ماسۋدي)

(5) - «ورىس تىلىندە يروندار دا، ديگورلار دا «وسەتيندەر» دەپ اتالادى،  گرۋزينشە – «وسي». بۇل ەلدىڭ «وسەتي» اتاۋىنان شىققان. وسي نەمەسە وۆسي دەگەن گرۋزيندىك اتاۋ الان اتاۋىنىڭ «اسى» بولىگىنەن پايدا بودى. وسەتين تىلىندە وسەتيندەردىڭ ورتاق اتاۋى جوق. يروندىقتار – «ير»، ال ديگورلىقتار «ديگور» دەپ اتالادى». (وسەتيندەر تاريحىنان)

(6) – «وقيعالار جىلدام ءوربىدى، يەزۋيتتەر قۇرعان ستسەناري نەگىزىندە جۇزەگە استى. ۋلانعان يۆان گروزنىي ۇزاق قينالىپ جان تاپسىرعاننان سوڭ، تاققا ونىڭ جارىمەس ۇلى فەدور يۆانۇلى وتىردى. ال كرەملدەگى بيلىكتى بوريس گودۋنوۆ الىپ قويدى. ول بيلىككە كەلە سالىسىمەن، ەڭ الدىمەن سيمەون پاتشانى بۇكىل اتاقتارىنان ايىرىپ، ۇيىنەن، كىشكەنتاي رۋسىنەن قۋىپ شىقتى. شىركەۋ بيلىككە رومانوۆتاردى كەلتىرگەن ءحVىى عاسىرداعى الاساپىراننان باستاپ رەسەي رۋستەن الىستاي بەردى – ونىڭ تۇرىكتىك تامىرىنا بالتا شابىلدى، سلاۆيان ميفتەرىن ويلاپ تاۋىپ، وزدەرىن سەندىردى.

ەندى الاساپىراندى (سمۋتا) يەزۋيتتەردىڭ ۇيىمداستىرعانى ۇمىت بولدى، سونىڭ وزىندە ولار پاتريارحالدى رۋسپەن كۇرەس تۇرىندەگى ينكۆيزيتسياسىن جالعاستىرۋمەن بولدى. كرەملدەگى بويارلاردى دۆورياندارعا اۋىستىردى، كرەپوستنويلىق قۇقىقتى بەكىتتى، ءتىلدىڭ سلاۆياندىق ديالەكتىسىن ويلاپ تاپتى، حالىقتى تاريحىنان ايىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اداماردىڭ ميىنا يمپەريالىق امبيتسيالار مەن يدەولوگيانى قۇيدى.

يۆان گروزنىيدىڭ تۇسىندا ماسكەۋ ءرۋسى قاي تىلدە سويلەدى؟ تۇرىكشە دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ۇيرەنشىكتى ەستىلمەيدى، الايدا اسىقپاڭىزدار. ءبىز بەن ءسىز سويلەپ جۇرگەن سلاۆيان ديالەكتىسى يەزۋيت لاۆرەني زيزانيانىڭ قالامىنان پايدا بولدى. 1618 جىلى وسى جۇمىستى مەلەنتي سموتريتسكي اياقتادى، ول دا يەزۋيت. ول شىركەۋلىك پريحود مەكتەپتەرىندە سلاۆياندار دەپ اتالعان تۇرىكتەردى جاڭا تىلگە وقىتقان "گرامماتيكا" وقۋلىعىن شىعاردى. كارامزين، سولوۆەۆ، رىباكوۆ وزدەرىنىڭ تاريحي ەڭبەكتەرىن جازعان مودەلدى يەزۋيتتەر دايىنداعانىن كوپشىلىگى بىلە بەرمەيدى. ياكوۆ بريۋس ونى رەسەيلىكتەردىڭ ميىنا قۇيىپ وتىردى. ونىڭ "كابينەتتىك جىلناماسى" قايدان پايدا بولعانىن ەشكىم بىلمەدى، الايدا ءدال وسى باسقالارىنا ۇلگى بولدى. وسى بويىنشا ءۇش عاسىردان بەرى رەسەي تاريحى جازىلىپ كەلەدى.

ءبريۋستىڭ جەتەكشىلىگىمەن ورىستىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى ۆاسيلي تاتيششەۆ ءحVىىى عاسىردا ءريمنىڭ ءداستۇرلى كوزقاراسى جۇزەگە اسىرىلعان، ال قيسىن مەن دەرەكتەرى سوراقى قاراما-قايشىلىققا تولى "ەڭ ەجەلگى زاماننان باستالعان رەسەي تاريحى" دەگەن ىرگەلى ەڭبەگىن جازدى. عاسىرلار ەمەس، پاتريارحالدى مىڭجىلدىق جوعالدى. ەڭ كورنەكتىلەرى! يەزۋيتتەر ولاردى شاۋىپ الىپ تاستادى، ورنىنا ءىح عاسىردى، كيەۆتى، سلاۆياندار مەن كيەۆ ءرۋسىنىڭ بايلانىسسىز "تاريحىن" ويلاپ تاپتى». (ماڭگىلىك كوك اسپانسىز. مۋراد ادجي)

(7) - «شىن مانىسىندە، بالكارلار مەن قاراشايلار اكىمشىلىك جاعىنان ەكىگە بولىنگەن ءبىرتۇتاس حالىق بولىپ تابىلادى. ءحىۇ-ءحۇىىى عاسىرلارداعى گرۋزين دەرەككوزدەرىنە بالكارلار «باسياندار» دەگەن اتپەن ەنگەن. وسەتيندەر ولاردى استار دەپ اتادى. بالكارلار مەن كاراشايلار اراسىندا «الان» ەتنونيمى كۇندەلىكتى ءبىر-ءبىرىن قاراتۋ ءسوزى رەتىندە ساقتالعان. بيىك تاۋلى جاعدايدا بولسا دا بالقارلاردا فەوداليزمنىڭ دامىعان كوپساتىلى سوسلوۆيەلىك يەرارحياسى مەن تەرەڭ الەۋمەتتىك-مۇلىكتىك جىكتەلۋ فورماسى قالىپتاسقان. جوعارى الەۋمەتتىك توپ – تاۋبيلەرى (تاۋلىق كنيازدار). تاۋبيلەرىمەن تەڭ ەمەس نەكەدەن تۋعاندار «چانكا» دەپ اتالعان. كەلەسى ايرىقشا ساتىدا ۇزدەندەر (دۆورياندار) تۇردى. ولاردان تومەن تاۋبيلەردىڭ قاراماعىنداعىلار، رەسمي تۇردە 1867 جىلعى رەفورمالار ناتيجەسىندە ەركىندىك العان قاراكيشي (قارا ادامدار) تۇردى. ارى قاراي ازاتتار – ەركىنە جىبەرىلگەندەر، وزدەرىن بوستاندىقتا دەپ ەسەپتەيتىن، انىعىندا جوعارى تاپتىڭ وكىلدەرىنە ولاردىڭ جەرىن پايدالانعانى ءۇشىن تاۋەلدى بولعاندار بولدى. ودان دا تومەندە كەيبىر قۇقىقتار مەن جەر تەلىمدەرىن پايدالانا الاتىن «حولوپتار» - چاگارلار ورنالاستى. ەڭ سوڭعى ساتىدا كازاك نەمەسە كاساگ (تەكسىزدەر، باسپاناسىزدار) جانە قاراۋاشيلەر (قارا باستار) – ەشقانداي قۇقىعى جوق، قۇل ەسەبىندە جۇرەتىن ساراي مالايلارى تۇردى.

ءتۇرلى تاپتار اراسىنداعى ءوزارا قاتىناس قاتاڭ رەتتەلىپ وتىراتىن جانە جوعارى الەۋمەتتىك توپتار مۇددەسى قورعالاتىن. ەگەر تاۋبيلەرى توي، اس جانە ت.ب. ۇيىمداستىرسا، ۋزدەندەر، كاراككيشيلەر جانە باسقالار سىيلىقتار جاساۋ، قىزمەت پەن قۇرمەت كورسەتۋ سەكىلدى بەلگىلى ءبىر شىعىنداردى كوتەرگەن. قاندى كەك، ۇرلىق ماسەلەلەرى مەن وزگە دە كيكىلجىڭدەردە كىنالى بولىپ قالعان تاۋبيلەرى باسقالارمەن سالىستىرعاندا جەڭىلدەۋ جازالاندى نەمەسە ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايتىن – فەودالدىق تيىسپەۋشىلىك قۇقىعى ىسكە قوسىلاتىن. نەكەلەر ادەتتە، قاۋىمدىق (قازاقشا ايتقاندا، تەڭ-تەڭىمەن عانا قوسىلعان) تۇيىق بولدى. ونىڭ ۇستىنە، قاۋىمدار مەن ولارعا كورشى حالىقتار اراسىنداعى كوپتەگەن سوت ىستەرى، داۋلار مەن كيكىلجىڭدەر، سوعىس پەن بەيبىتشىلىك ماسەلەسى جانە ت.ب. حالىق فورۋمى – تورەدە شەشىلدى، وعان ءتۇرلى قاۋىمدار قاتىساتىن. ەرەكشە جاعدايلاردا ول زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن دە اتقارعان.

ءار اۋىلدىڭ نەمەسە قاۋىمنىڭ ءوز تورەسى بولدى، ونىڭ باسىندا تاۋبي – ولي («ءۇلىۇي» دەگەنى بولار) وتىردى. قاجەت جاعدايدا بىرنەشە نەمەسە بارلىق بالقار قاۋىمدارىنىڭ فورۋمدارى شاقىرىلاتىن، ونى بارىنەن دە ىقپالدىراق تاۋبي – جوعارى ولي («بيىك ءۇلىۇي» بولۋى مۇمكىن، ال حۇنداردا «ءشىڭۇي» دەلىنگەنىن ەسكە سالامىز) باسقاردى. قانداي دا ءبىر داۋلى ماسەلەلەردە بالقاريا تورەسىنە كەيدە قاراشايدان، وسەتيادان جانە باسقالاردان دا جۇگىنەتىن.

بالقارلاردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋ ءۇردىسى ءحۇىى عاسىردان باستاۋ اللدى. الايدا، ءحىح عاسىردا ولاردىڭ نانىم-سەنىمى ءالى دە حريستياندىقتىڭ، يسلامنىڭ جانە حريستياندىققا دەيىنگى داستۇرلەردىڭ كۇردەلى جيىنتىعى بولعان. ماگياعا، قاسيەتتى اعاشتارعا، تاستارعا، جەبەۋشى قۇدايلارعا دەگەن سەنىم ساقتالىپ كەلدى. قازىرگى كەزدە بالقارلاردىڭ بارلىعى دەرلىك مۇسىلمان سۇننيتتەر. ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتىڭ جەتەكشى سالاسى – جايىلىمعا نەگىزدەلگەن مال شارۋاشىلىعى (قوي جانە ءىرى قارا مال، ەشكى، جىلقى، ءحۇىىى عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن شوشقا)» (بالقارلار تاريحىنان).

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz