«قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ» پرەزيدەنتى، تاريحشى، پروفەسسور مامبەت قۇلجابايۇلى باستالعان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ سوڭعى ساۋالدارىنا جاۋاپ قاتىپ، كونفەرەنتسيانى اياقتاپ وتىر.

مامبەت قويگەلديەۆ مىرزا قىزمەتتىك ساپاردا بولعاندىقتان، جاۋاپتارىنىڭ ءسال كەشىگىپ جارىق كورۋىنە بايلانىستى وقىرمانداردان كەشىرىم سۇرايمىز.

«اباي-اقپارات»

«قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ» پرەزيدەنتى، تاريحشى، پروفەسسور مامبەت قۇلجابايۇلى باستالعان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ سوڭعى ساۋالدارىنا جاۋاپ قاتىپ، كونفەرەنتسيانى اياقتاپ وتىر.

مامبەت قويگەلديەۆ مىرزا قىزمەتتىك ساپاردا بولعاندىقتان، جاۋاپتارىنىڭ ءسال كەشىگىپ جارىق كورۋىنە بايلانىستى وقىرمانداردان كەشىرىم سۇرايمىز.

«اباي-اقپارات»

«قازاقتىڭ ءوزىن قور، ورىستى زور ساناۋ پسيحولوگياسى» جونىندە. وتارلىق كەزەڭنىڭ سانادا قالعان قالدىقتارى. ءوز تاجىريبەمنەن ايتسام، ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن، ورىس ءتىلدى مامانداردىڭ ارتىقشىلىقتارىن بايقاماپپىن. ال ءتىلدى مەڭگەرۋ، ياعني اقپارات، مالىمەت الۋعا بولاتىن تىلدەردى يگەرۋ ادامعا ارتىقشىلىق بەرەتىنى راس. تاريح عىلىمىنا بايلانىستى ايتساق، مىناداي جاعداي بايقالادى. قازاق ءتىلىن تەرەڭ مەڭگەرمەي ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازۋ وتە قيىن. جازۋعا بولاتىن شىعار، بىراق ول جۇرەككە جەتەتىن نانىمدى دۇنيە بولىپ شىقپايدى. ءتىل - ۇلتتىڭ جانى. ماسەلەن، ماعجاننىڭ شىعارمالارىن تەرەڭ تۇسىنبەي، قالايشا الاش قوزعالىسى جونىندە ەڭبەك جازۋعا بولادى؟ ماعان بۇل مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. الاش قوزعالىسى تاريحىنا قالام تارتىپ جۇرگەن ورىس ءتىلدى ارىپتەستەرىم بار. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن وقىعاندا ءبىر نارسەنىڭ جەتىڭكىرەمەي تۇرعانىن بايقايمىن. سول سياقتى الاش قوزعالىسى تاريحىنا قاتىستى باسقا تىلدەردە جارىق كورگەن ەڭبەكتەردى ءبىلۋ، ءسىزدىڭ جازعان جۇمىسىڭىزدىڭ باي، تارتىمدى، تەرەڭىرەك بولىپ شىعارىنا سەپتىگى تيەرى حاق.

الاش تاريحى مەن ادەبيەتىن زەرتتەۋ ىسىندە جۇرگەن تۇرسىن جۇرتباي مەن ديحان قامزابەكۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن وقيمىن. ولار ماسەلەگە جازۋشىلىق نەمەسە ادەبيەتتانۋ عىلىمى تۇرعىسىنان كەلگەنىمەن، كوپ جاعدايدا مەن ايتپاعان ماسەلەلەردى ايتىپ، مەن كورمەگەن نارسەلەردى بايقاپ، كورىپ جاتادى. بۇل عىلىمدى بايىتا تۇسەتىن جاعداي. اتالعان ازاماتتار الاشتانۋ سالاسىندا بىلەك ءتۇرىپ، ناتيجەلى ەڭبەك جاساپ جۇرگەن عالىمدار. الاشتانۋ بارىمىزگە جەتەتىن تاقىرىپ.

«قازاق ءتىلىن يت سياقتى تۇسىنەتىن ۇرپاققا» بايلانىستى. ينشاللا، بالالارىمنىڭ ۇشەۋى دە قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم العان. نەمەرەمىز دە قازاق مەكتەبىن دە وقىپ ءجۇر. اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋدە. ورىس تىلىندە جاقسى سويلەيدى. بايقاۋىمشا، انا ءتىلىن سىيلايتىن، انا ءتىلىن قۇرمەتتەۋ زيالىلىقتىڭ ەڭ باستى كورىنىسى دەپ بىلەتىن بۋىن قالىپتاسىپ كەلەدى. بالالارىما ادەبي انا تىلىندە سويلەۋ كىسىلىكتىڭ بەلگىسى ەكەندىگىن ىلعي دا ايتىپ وتىرامىن. ولاردا بۇل ۇستانىمدى قابىلداعان سياقتى.

وسى رەتتە مىناداي پىكىر بىلدىرسەم دەيمىن. ءبىز قازىر ءوسۋ جولىندا تۇرعان مەملەكەتتىك ۇلتپىز. سوندىقتان انا ءتىلىن سىيلايتىن ءاربىر ازاماتقا ىشكى سەنىمدىلىك، كۇندەلىكتى ءجۇرىس-تۇرىستا انا تىلىنە، ۇلتتىق مادەنيەتكە سۇيەنگەن بيىك پاراسات قالىپتاستىرۋ قامىندا بولعانىمىز قاجەت-اق، جاراسادى. وسىنداي سەنىمدىلىكتى ۇل-قىزدارىمىزدىڭ بويىنا سىڭىرەيىك. ولار انا ءتىلىنىڭ كۇش-قۋاتىنا سەنەتىن، ونى ادەبي ءتىل رەتىندە مەڭگەرگەن ۇرپاق بولىپ ءوسسىن. ابايدى، ماحامبەتتى، ماعجاندى، مۇقاعاليدى ۇلكەن لاززاتپەن جاتقا ايتاتىن ازاماتتار بولىپ ءوسسىن. بۇگىنگى ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى - وسى بولسا كەرەك. باسقاشا ايتقاندا، كەزىندە جەڭىلىس تاپقان، داعدارىسقا ۇشىراعان ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىزعا جاڭا سەرپىن بەرۋ قامىندا بولايىق. ەگەر ءبىز وسى مىندەتتى تيەسىلى دارەجەدە ورىنداي الساق، وندا ولمەيمىز، وسكەن ەلدەردىڭ قاتارىندا بولامىز. وسى رەتتە قولىمىزعا تيگەن مەملەكەتتىگىمىزدى دۇرىس پايدالانا بىلەيىك. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن يگەرە الماعان، ونى دەر كەزىندە پايدالانا الماعان حالىقتىڭ تاعدىرىن قۇشپايىق.

«الاشوردالىقتاردى ايىپتاۋ ىسىنە قاتىستى ماتەريالداردى جارىققا شىعارۋ» جونىندە. ءبىر-ەكى شاكىرتتەرىممەن بىرلىكتە وسى ءىستىڭ سوڭىندا ءجۇرمىن. ناتيجە شىعىپ قالار دەگەن ۇمىتتەمىن.

«ماعجان اقىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى» جونىندە. ماعان تانىس قۇجاتتار بويىنشا ماعجان اقىن 1938 جىلى،11 اقپاندا ىشكى ىستەر حالكومى كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. كەسىمنىڭ ورىندالعانى جونىندە انىقتاما دا تىركەلگەن. باسقا ۆەرسياعا جول بەرۋ ءۇشىن ناقتى دالەلدەر قاجەت. ونداي دالەلدەر ازىرگە بايقالمايدى.

«عىلىمي تاريحقا نەگىزدەلگەن تانىمدىق تەلەحابار جاساۋ» جونىندە. پىكىرىڭىز جاقسى ەكەن. ونداي باعدارلاما قاجەت-اق. وكىنىشكە وراي، مۇنداي جاۋاپتى ءىستى باستاپ، جۇرگىزۋگە تۋرا قازىر ۋاقىتىم جوق. باستاعان ءىستى اياقتاۋ كەرەك.

كوشپەلىلىك جونىندە. قازاق دالاسىنداي تابيعي ورتاعا بەيىمدەلگەن، ءسىز بەن ءبىز بىلەتىن كوشپەلى ءومىر ەندى قايتىپ ورالمايدى. ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بار، ءار نارسە ءوز ۋاقىتىندا قاستەرلى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ بۇگىنگى زامان مەن جاعدايعا لايىق بەيىمدەلگەن ءتۇرىن دامىتۋ - بۇل باسقا ماسەلە.

ءدىن تۋرالى زاڭعا بايلانىستى. مۇنداي زاڭنىڭ نەگىزىندە حالىقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني سەنىمدەرىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ جاتقانى دۇرىس. ول حالىققا دەگەن قۇرمەتتىڭ كورىنىسى. ءبىزدىڭ ەلدە مۇسىلماندىق پارىزدى وتەۋگە قاجەت العىشارتتاردى قالىپتاستىرۋعا بولادى. ال تۋرا قازىرگى ساياسي جاعدايدان حابارىم شامالى.

قۇل-كەرىم ەلەمەس باۋىرىم! ءوزىڭنىڭ بيازى قالپىڭدى، اقىندىق تالانتىڭدى جوعارى باعالايتىن باۋىرلارىڭنىڭ ءبىرىمىن. ال ءسىزدىڭ اتسالىسۋڭىزبەن جارىق كورگەن وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايانى» (الماتى، «جالىن»، 1996, 464 ب.) ارنايى عىلىمي تالداۋعا مۇقتاج ەڭبەك. تاريح، فيلولوگيالىق جانە دارىگەرلىك تۇرعىدان زەرتتەۋگە الىنسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. مۇمكىن پانارالىق تۇرعىدان وسى مۇرانى تالداۋعا ارنالعان كونفەرەنتسيا نەمەسە دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزۋ قاجەت شىعار؟ قالاي بولعاندا دا ونى «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالدىرۋعا بولمايدى.

جەلتوقسان-86 وقيعا ما، ەرەۋىل مە، كوتەرىلىس پە؟ 86-نىڭ جەلتوقسان قازاق تاريحىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنىڭ جالعاسى، كەڭەستىك كەزەڭدەگى كورىنىسى. ول جونىندە مەن 11 سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا جازدىم. (قاراڭىز: «قازاقستان تاريحى» 2011 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان، 65-70 بەتتەر) وقۋلىقتىڭ 67 بەتىندە ق.رىسقۇلبەكوۆتىڭ سۋرەتى ومىربايانىمەن بەرىلگەن.

سول سياقتى «ورال-91 قىركۇيەك وقيعاسى» دا بولاشاقتا قازاقستان تاريحىنان ءوز ورنىن الاتىندىعىنا سەنەمىن.

ەڭ سوڭىندا ايتارىم، پىكىر الىسۋ بارىسىندا وقىرماندار تاراپىنان قويىلعان كەيبىر ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە المادىم. قويىلعان بارلىق ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت قاجەت. جۇمىس باستى پەندەمىز عوي! كومپيۋتەرلىك تەكستە ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى گراماتيكالىق قاتەلىكتەر كەتىپ جاتتى. ول ءۇشىن كەشىرىم وتىنەمىن.

وزدەرىڭىزگە زور قۇرمەتپەن مامبەت قويگەلدى.

"اباي-اقپارات"