ءXىX عاسىردا تورعاي وڭىرىندە وتەۋلى توعىزبايۇلى دەگەن اقىن ءومىر سۇرگەن. ول شامامەن 1820 جىلدارى تۋعان دەگەن بولجام بار. وتەۋلى ىزدەپ ءجۇرىپ ايتىس قۋماعان، ايتىس¬تان پايدا تابايىن دەپ تە ويلاماعان. قىرىق جاسقا تولعاندا ماعان ەندى جاستارمەن قوسىلىپ ولەڭ ايتۋ ۇيات دەپ اقىندىقتى مۇلدە تاستاپ كەتكەن كورىنەدى. سوندىقتان دا بولار وتەۋلىنىڭ ايتىستارى كوپ ەمەس. ەل اۋزىندا ساقتالعاندارى اتاقتى ورىنباي اقىنمەن، قوجابەكپەن ايتىستارى، قىز قاعازبەن ءسوز قاعىستىرعانى. اقىننىڭ بار جارىق كورگەن دۇنيەسى 1988 جىلى “جازۋشى” باسپاسىنان شىققان “ايتىس” جينا¬عىنا ەنگەن قىز قاعازبەن ءسوز قاعىستىرۋى. وتەۋلىنى  حالىق “توسپا” اقىن دەپ اتاپتى. سەبەبى ول قارسىلاسىنىڭ اڭىسىن اڭدىپ، ولاردىڭ جالعان سويلەپ، ارتىقتاۋ كەتكەن تۇستارىن ۇتىمدى پايدالانىپ، قارسىلاس¬تارىن وڭدىرماي ءسۇرىندىرىپ وتىرادى ەكەن.
اقىننىڭ باسىنان وتكەن ءبىر وقيعانى اكەم تاتايۇلى بايپاقتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ، جازىپ العان ەدىم. ورىنبور وبلىسى قازاقتارى شىعىس ءبولىمى دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى مۇحاممەد ءجانتورين ەلىنە جايلى، اقىلدى، وتە جومارت ادام بولسا كەرەك. سول مۇحان پراۆيتەل وتەۋلى اقىنعا ولەڭ ايت¬قى¬زىپ، ساۋىق  قۇرىپ وتىرعاندا اۋليەكول ءوڭىرىنىڭ بەلگىلى ادامى شالقان دەگەن اۋقاتتى كىسى ۇيگە كىرىپ كەلەدى. وتەۋلى ونى اعا سۇلتاننىڭ الدىندا كوتەرمەلەپ، ماقتايدى. ريزا بولعان شالقان ۇستىندەگى ماۋىتى شاپانىن وتەۋلىگە سىيلاماققا شەشە باستايدى. سول كەزدە شاپاننىڭ جەڭى جىرتىق ەكەنىن بايقاپ قالعان اقىن قولما-قول:

ءXىX عاسىردا تورعاي وڭىرىندە وتەۋلى توعىزبايۇلى دەگەن اقىن ءومىر سۇرگەن. ول شامامەن 1820 جىلدارى تۋعان دەگەن بولجام بار. وتەۋلى ىزدەپ ءجۇرىپ ايتىس قۋماعان، ايتىس¬تان پايدا تابايىن دەپ تە ويلاماعان. قىرىق جاسقا تولعاندا ماعان ەندى جاستارمەن قوسىلىپ ولەڭ ايتۋ ۇيات دەپ اقىندىقتى مۇلدە تاستاپ كەتكەن كورىنەدى. سوندىقتان دا بولار وتەۋلىنىڭ ايتىستارى كوپ ەمەس. ەل اۋزىندا ساقتالعاندارى اتاقتى ورىنباي اقىنمەن، قوجابەكپەن ايتىستارى، قىز قاعازبەن ءسوز قاعىستىرعانى. اقىننىڭ بار جارىق كورگەن دۇنيەسى 1988 جىلى “جازۋشى” باسپاسىنان شىققان “ايتىس” جينا¬عىنا ەنگەن قىز قاعازبەن ءسوز قاعىستىرۋى. وتەۋلىنى  حالىق “توسپا” اقىن دەپ اتاپتى. سەبەبى ول قارسىلاسىنىڭ اڭىسىن اڭدىپ، ولاردىڭ جالعان سويلەپ، ارتىقتاۋ كەتكەن تۇستارىن ۇتىمدى پايدالانىپ، قارسىلاس¬تارىن وڭدىرماي ءسۇرىندىرىپ وتىرادى ەكەن.
اقىننىڭ باسىنان وتكەن ءبىر وقيعانى اكەم تاتايۇلى بايپاقتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ، جازىپ العان ەدىم. ورىنبور وبلىسى قازاقتارى شىعىس ءبولىمى دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى مۇحاممەد ءجانتورين ەلىنە جايلى، اقىلدى، وتە جومارت ادام بولسا كەرەك. سول مۇحان پراۆيتەل وتەۋلى اقىنعا ولەڭ ايت¬قى¬زىپ، ساۋىق  قۇرىپ وتىرعاندا اۋليەكول ءوڭىرىنىڭ بەلگىلى ادامى شالقان دەگەن اۋقاتتى كىسى ۇيگە كىرىپ كەلەدى. وتەۋلى ونى اعا سۇلتاننىڭ الدىندا كوتەرمەلەپ، ماقتايدى. ريزا بولعان شالقان ۇستىندەگى ماۋىتى شاپانىن وتەۋلىگە سىيلاماققا شەشە باستايدى. سول كەزدە شاپاننىڭ جەڭى جىرتىق ەكەنىن بايقاپ قالعان اقىن قولما-قول:
وتەۋلى اقىن ولەڭدى ەسىپ جاتىر،
تاتان شالقان شاپانىن شەشىپ جاتىر.
شەشسە-داعى شاپانىن تاتان شالقان
شاپاننىڭ جەڭى جىرتىق دەسىپ جاتىر، – دەپ توگىپ جىبەرەدى. سول كەزدە شالقان شاپاندى قويا سالىپ، ات مىنگىزگەن ەكەن دەيدى. كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ قوناقتار وتەۋلى تۇسكەن ءۇيدىڭ بوساعاسىندا ءبىر ارىق، جاۋىر قۇناننىڭ بايلاۋلى تۇرعانىن كورەدى. وتەۋلى اقىن شال¬قانعا:
اكەڭ جاقسى كىسى ەدى جامباس جەگەن،
جاقسىدان جامان تۋسا وڭباس دەگەن.
تۇبىڭدە ءبىر شيكىلىك بار-اۋ ءسىرا؟
تۇندە “بولاد” دەگەن ءسوز “بولماس” دەگەن، – دەپ استىنداعى اتىن تەبىنىپ، جۇرۋگە ىڭعايلانادى. ۇيالعان شالقان قۇناندى بوساتىپ جىبەرىپ، تۋ بايتال بايلاپتى دەيدى.
وتەۋلىگە اقىندىقتىڭ قونۋى تۋرالى ەل ىشىندە ءتۇرلى اڭىزدار دا بار. جاس كەزىندە وتەۋلىنىڭ تۇسىنە اق شاشتى، اق ساقالدى ابىز كىرىپ، دومبىرا الاسىڭ با، كونەك الاسىڭ با، دەپ سۇراعان ەكەن دەيدى. وتەۋلى دومبىرا الا¬مىن دەپتى. سوندا تۇسىنە كىرگەن كىسى ەكەۋىن دە سۇراۋىڭ كەرەك ەدى دەپتى دە جوق بولىپ كەتىپتى.
وتەۋلىنى قوجابەكپەن ايتىسۋعا ارعىن ەلى جاعى ۇگىتتەيدى. بىراق وتەۋلى قوجابەكتىڭ ارتىندا تەنتەك جىگىتتەرى بار، ايتىستا ارتىق-كەم سوزدەر ايتىلادى، جوق جەردە تاياققا جىعىلار جايىم جوق، دەپ قارسىلىق بىلدىرەدى. ارعىندار بولسا سەنى ساباتىپ قويماسپىز، ءبىز دە جىگىتتەردى ەرتىپ بارامىز، قورىقپاي وتىرىپ ايتىس، دەپ زورلاعانداي عىپ الىپ بارادى. ايتىسقا ەردەننىڭ ءوزى دە قاتىسادى. قاعاز بەتىنە تۇسپەگەندىكتەن بىزگە ءسوز قاعىستىرۋدىڭ ۇزىندىلەرى عانا كەلىپ جەتتى. ونىڭ سوڭعى ءتۇيىنى مىناداي.
قوجابەك:
ار جاقتا ءبىر قۇتىم بار ارعىنعازى،
جىگىتكە نە قىلدىرماس مالدىڭ ازى.
تالاي توپقا سالاتىن ەردەنىم بار،
شالدىرماس توپتان توراي قۇماي تازى.
وتەۋلى:
قوجەكەم، سولاي سويلەپ جونىڭە كوش،
قيالاپ جۇيرىك بولساڭ الدىمنان توس.
تازى دەپ ەردەنىڭدى ءوزىڭ ايتتىڭ.
قارعىلاپ تازى بولسا شوشقاعا قوس...
وسى تۇستا ايتىستى تىڭداپ وتىرعان ەردەن ايقاي سالىپ: ء“اي، قوجابەك، اكەمنىڭ اۋزىن بوقتاتپاساڭ جەتەر ەندى، توقتات، وتەۋلى جەڭدى”، دەپ ءادىل تورەلەگىن ايتقان ەكەن دەيدى.
وتەۋلىنىڭ شەشەسى دە اقىن كىسى بولىپتى. جاماعايىن قاينىلارى ونى “كونشى، كونشى” دەپ مازاقتاي بەرەدى ەكەن. وعان سەبەپ وتەۋلىنىڭ ەسەنباي دەگەن اتاسىن ەل ىشىندە “كونشى” دەپ اتاپ كەتىپتى. جىگىتتەر سونى مەڭزەپ تۇرسا كەرەك. ءبىر جولى وسىلاي مازاقتاي بەرگەن قاينىلارىنا وتەۋلىنىڭ شەشەسى بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
ارعى اتامدى سۇراساڭ ەلشى مەرگەن،
ەلشى مەرگەن ەكەنىن كوزىڭ كورگەن.
قايتا-قايتا “كونشى” دەپ قويمادىڭ عوي،
قاي اتاسى كونشىنىڭ قاڭعىپ ولگەن.
قارا باقىر بەلىندە قاڭعىرلاعان،
مىنەر تايىن ارتىنا قالدىرماعان.
سەنىڭ اتاڭ سياقتى مەنىڭ اتام
جۇگەن بايلاپ بەلىنە قاڭعىرماعان.
سويتسە الگى تيىسە بەرگەن جىگىتتىڭ اتالارىنىڭ ءبىرى جوعالعان مالىن ىزدەيمىن دەپ ايدالادا اداسىپ ولگەن ەكەن. وسى وقيعانى ەستىگەن ەل اقساقالدارى الگى جىگىتتەردى شاقىرىپ الىپ، ەندى كەلىنگە تيىسپەڭدەر، تاعى دا ماسقارالارىڭ شىعىپ جۇرەر دەپ ۇرىسقان ەكەن دەيدى.
وتەۋلىنىڭ ارعى اتاسى جاناق تولەكۇلى تۋرالى “قازاق ادەبيەتى” ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىندا مىناداي مالىمەتتەر بەرىلگەن:
“جاناق تولەكۇلى، ۇلكەن جاناق (1743-1821, قوستاناي وبلىسى، ناۋىرزىم اۋدانى، قايعى اۋىلى.) – اقىن. جاناق اۋىل مولداسىنان وقىپ، حاديمشە حات تانىپ، ءدىني ءبىلىم العان. بۇقار جىراۋ، تاتىعارا، ۇمبەتەي، كەرەي جانكىسى جىراۋلارعا شاكىرت بولعان. ول بايان باتىرعا، بوگەمباي باتىرعا، ت.ب. ارناپ داستاندار جازعان، بىراق ول شىعارمالارى بىزگە جەتپەگەن، نە جينالماعان. جاناقتىڭ “دا¬نىشپان بابالار” اتتى تولعاۋى عانا بەلگىلى. جاناق تۋرالى دەرەك، جازۋشى ن.ابۋتاليەۆتىڭ “سەگىز سەرى” (1991) كىتابىندا بەرىلگەن. (“قازاق ادەبيەتى” ەنتسيكلوپەديا¬لىق انىقتامالىق. “ارۋنا” باسپاسى. الماتى، 2005 ج.).
جازۋشى-عالىم ن.ابۋتاليەۆ ءXVىىى-ءXىX عاسىردا قازاقتا جاناق ەسىمدى ءتورت اقىننىڭ ءومىر سۇرگەنىن ايتىپ، ولاردىڭ شىعارماشى¬لىق ومىرىنە توقتالادى. ال جاناق تولەكۇلى¬نىڭ ءومىرىن بايانداي كەلە ول بىلاي دەپتى: “ونىڭ ۇرپاقتارىنان قوستاناي وبلىسى، ناۋىرزىم اۋدانىنىڭ اسان قايعى كەڭشا¬رىندا تۇراتىن قارت ءانشى بايعونىس مۇحا¬مەد¬جانۇلى بار. ونىڭ اكەسى مۇحامەدجان وتەلبايۇلى دا بەلگىلى ءانشى بولعانى اۋىز ادەبيەتى تاريحىنان بەلگىلى”. (ن.ابۋتاليەۆ “سەگىز سەرى”، “جالىن” باسپاسى، 1991 ج.).
وتەۋلىنىڭ بىزگە تولىق جەتكەن جانە ەڭ ۇلكەن ايتىستارىنىڭ ءبىرى – ورىنبايمەن ايتىسى. 1840 جىلدارى شاماسىندا كەڭشالعىن دەگەن جەردە كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ، ورىنبور قازاقتارى شىعىس ءبولىمىنىڭ اعا سۇلتانى احمەت ءجانتورين، سونداي-اق ارعىننىڭ جوعارى شەكتىسىنىڭ ءجۇز¬باسى ءبىرىمجان شەگەنوۆ (شاقشاق جانىبەكتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى) قاتىسقان ۇلكەن ءماجىلىس بولادى. ماجىلىسكە سول ءوڭىردىڭ تايلى-تۇياعى قالماي جينالادى. كوكشەتاۋدان شىڭعىس سۇلتانعا اتاقتى ورىنباي اقىن ەرىپ كەلەدى. ونىمەن ايتىسۋعا قايعىدان وتەۋلى دە شاقىرىلادى. بۇل كەزدە ونىڭ جاسى جيىرمالاردا ەكەن. جولشىباي ءبىر اقبوز اتتى جولاۋشىعا جولىعادى. ءجون سۇراسىپ جاعدايدى بىلگەننەن كەيىن الگى كىسى وتەۋلىگە شىراعىم، جاس ەكەنسىڭ، ورىنباي ارقالى اقىن ءارى سوزگە توقتامايدى، ول وسىعان دەيىن ۇلعايعان جاسىنا بايلانىستى ولەڭدى قويدىم دەپ ءۇش رەت تاۋبەگە كەلىپ، بىراق كەيىن ۋادەسىن بۇزىپ ايتىستى قايتا باستاپ كەتە بەرگەن، ونى وسى جاعىنان عانا سۇرىندىرە الاسىڭ، دەپ كەڭەس بەرەدى. سودان وتەۋلى ورىنبايمەن كەزدەسىپ ايتىس باستالادى. قارسىلاسىنىڭ قارىمىن بىلەتىن وتەۋلى ورىنبايدىڭ “انت بۇزعانىن” قايتا-قايتا الدىنا توسىپ وتىرادى. سونداي ءبىر كەزدە ورىنباي:
شاما¬دان ايتقان ءسوزىڭ بارادى اسىپ،    
جالانى جاپسىرام دەپ كوپ تالاسىپ
ولەڭدى قويسام قايتەت دەۋىم راس
جۇرت سونى جۇرگەنى عوي الىپ قاشىپ...
باسادى اڭداۋسىزدا دۇنيە قاقپان،
قاپيادا باستىردى قىزىل شوقتى.
ءبىر قويدىم دەپ اۋىزعا الىپ ەدىم
قايتەيىن تورە-قارا بولعان جوق-تى، دەپ جالتارۋعا تىرىسادى. سوندا وتەۋلى بىلاي دەگەن ەكەن:                
ورەكە، وسى ءسوزدى ءجون دەيسىڭ بە؟
اللادان تاعدىر جەتسە ولمەيسىڭ بە؟
تورەدەن قورىققاننان تاۋبە بۇزدىڭ
قۇدايدى تورەلەردەن كەم دەيسىڭ بە؟
وسى كەزدە تورەلەر “ورىن¬باي، سەن مانا توقتاۋىڭ كەرەك ەدى، ەندى ءتىپتى وڭباي ءسۇرىندىڭ”، دەپ جەڭىستى وتەۋلىگە بەرىپتى.
كىشى ارعىننىڭ تاعىشى رۋى ەسەنباي اتاسىنان تولەك، ودان جاناق، ودان توعىزباي، ودان وتەۋلى، وتەلباي، وتە تۋادى. وتەۋلىدەن وسپان، جابا¬عى، تولەگەن، وسپاننان باقىت پەن سۇڭقار. ال وتەلبايدان مۇحامەدجان، ودان شايىن¬عازى، كاكىمجان، كاكىمبەك، بايعونىس، بايعونىستان ورال (بۇگىندە پارلامەنت ءماجىلى¬سىنىڭ توراعاسى). وتەۋلىنىڭ تۋعان نەمەرەسى سۇڭقار وسپانوۆ ۇزاق جىلدار قايعى اۋىلىندا مەكتەپ ديرەكتورى بولدى، كسرو حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى. وتەلباي شارۋا بولعان ءارى دۇنيەدەن ەرتە وتكەن. سودان دا بولار بالا كەزىنەن ءان ايتىپ كوزگە تۇسكەن مۇحامەدجاندى جۇرت اكەسىنىڭ اعاسىنا تەلىپ “وتەۋلىنىڭ مۇحامەدجانى” دەپ اتاپ كەتكەن.
قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا مۇحامەدجان جايلى مىناداي مالىمەتتەر بار: “مۇحامەدجان وتەلبايۇلى قوستاناي وبلىسى، قازىرگى ناۋىر¬زىم اۋدانىندا تۋىپ، سوندا دۇنيە سالعان. قازاقتىڭ ءانشى كومپوزيتورى. ارقا انشىلىك مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. جاسىندا ترويتسك، بوقىراۋ، قاراوتكەل، اتباسار جارمەڭ¬كەلەرىندە ءان سالىپ، ونەر جارىستىرعان. حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان ء“باتجان قىز”، “مۇحامەدجاننىڭ ءحيلاۋى”، “كوتەرمە”، “جايلاۋ”، “يتۇرگەن”، “نازقوڭىر”، “جيىرما بەس” (كەيىنگى ەكەۋى وسى اتتاس اندەردەن باسقا) اتتى لادتىق قۇرىلىسى كۇردەلى، ىرعاعى قيىن اسقاق اندەردىڭ اۆتورى. مۇحامەدجان اندەرىنىڭ شىعۋ تاريحى تولىق ساقتالعان. 1972 ج. م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى مۇحامەدجان اندەرىنىڭ ءبىرازىن باسپادان شىعاردى”، دەلىنگەن. بۇل مالىمەتتەردى جارىققا شىعارعان قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى، ءانشى ءارى ونەر زەرتتەۋشى تاليعا بەكحوجينا.
وتەلبايۇلى مۇحامەدجاننىڭ انشىلىك، سازگەرلىك، اقىندىق ونەرىنەن باسقا، ءسوز تاپقىشتىعى دا ەل اۋزىندا ساقتالعان. ولاردىڭ كەيبىرى جيناقتاردا جاريالانعان. سول ەلدە مۇحامەدجانمەن رۋلاس شولاننىڭ عابدوللاسى دەيتىن كىسى دە سوزگە ۇستا بولسا كەرەك. سونىمەن قاتار بالگەرلىكتەن دە  حابارى بار ەكەن. قىستىڭ ايازدى كۇنىندە مۇحامەدجان شاناعا اتىن جەگىپ كورشى اۋىلعا بارماق بولادى. جولدا قامىتتىڭ تاماق باۋى اعىتىلىپ كەتەدى. سول كەزدە عابدوللا ۇشىرىسادى. ەكەۋى دە ەل ارالاۋعا شىققاندارىن ايتپاسا  دا ىشتەرى سەزەدى. مۇحا¬مەدجان تاماق باۋدى تارتىپ جاتىپ عابدوللاعا:
كەلەدى ەل ارالاپ باقسى كىسى،
بولا ما، ءسىرا، باقسى جاقسى كىسى؟ – دەپ ءسوز باستاپ، ەندى ارعى جاعىن ءوزىڭ ايتىپ جىبەرشى دەگەندە، عابدوللا ويلانباستان:
باي بولساق ەكەۋمىز دە وتىرماس پا ەك،
وسىلاي مال تابادى تاپشى كىسى، – دەپتى.
وسى مۇحامەدجاننىڭ بالاسى قوستاناي-تورعاي وڭىرىنە بەلگىلى ءانشى بايعونىس مۇحا¬مەدجانوۆتى العاش 1960 جىلدىڭ شىلدەسىندە كوردىم. الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ ءبىرىنشى دايىندىق كۋرسىن دومبىرا ماماندىعى بويىنشا اياقتاپ، ەلگە دەمالىسقا كەلگەن كەزىم. قوستاناي وبلىسىنداعى امانگەلدى اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۇرامىز. ۇيگە ەكى كىسى كەلدى. ەكەۋى دە ۇزىن بويلى، كەلبەتتى، ساليقالى. اكە-شەشەمە سالەم بەردى. مەن دە ولارعا سالەم بەرىپ جاتىرمىن. انام بيعاۋا، ءراپىش اجەم ەكەۋى شاي قويىپ، قازان كوتەرىپ، ابىر-سابىر بولدى دا قالدى. قاتتى قۋانعان اكەم دە قوناقتارمەن قۇشاقتاسىپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ جاتتى. كەلگەن قوناقتىڭ جاسى ۇلكەندەۋى اكەمىزبەن رۋلاس جاقىن ءىنىسى، اۋدانداعى بەلگىلى كولحوز باسقارمالارىنىڭ ءبىرى ومىربەكۇلى سۇلەيمەن اعايدى بالا كەزىمنەن بىلەمىن. ال ەكىنشىسى ۇزىن بويلى، ات جاقتى، كەلىستى كىسىنى “بۇل اتاقتى ءانشى بايعونىس دەگەن اعاڭ”، دەپ تانىستىردى اكەمىز. ەسىمىن تالاي ەستىسەم دە ءوزىن العاش كورۋىم ەدى. كوپ ۇزاماي شاي دا كەلدى. مەنىڭ كونسەرۆاتوريادا وقيتىنىمدى بىلگەن بايعونىس اعا قاراعىم دومبىرا تارتساڭ قايتەدى، دەدى. مەن توردەگى دومبىرانى الىپ ءبىر كۇي تارتتىم. بايعونىس اعا ءبىر كۇيشى قىز “ايجان قىزدى” تارتقاندا قۇرمانعازى قاراعىم، كۇيدىڭ شوعىن تارتپاي، بوعىن تارتتىڭ عوي، دەپ ءوزىنىڭ اتاقتى “سەرپەرىن” تارتىپتى دەيدى. “سەرپەردى” بىلەسىڭ بە دەدى. “سەرپەردى” كۇيشىنىڭ كۇيشىسى عانا تارتاتىنى بەلگىلى، 18-گە جەتە قويماعان بالاڭ جىگىت بولساق تا نامىسقا تىرىسىپ، ءوز شامامشا كۇيدى ورىنداپ بەردىم. ماڭدايدان مۇزداي تەر بۇرق ەتە قالدى. ءانشى اعامىزعا قاراسام جىميىپ وتىر ەكەن، سىپايى عانا “جاقسى تارتتىڭ”، دەپ ارقامنان قاقتى. اتاقتى ءانشىنىڭ مىسى باسقان بولۋى كەرەك ءوزىمدى ۇستىمنەن ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي سەزىندىم. اكەمىز تاتايۇلى بايپاق اۋدان كولەمىندە شارۋاشىلىق، كەڭەس، پارتيا قىزمەتتەرىندە، اۋداندىق پارتيا كومي¬تەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەتتەر اتقارعان، ەلگە بەلگىلى ادام بولدى. ءاندى دە بىرقىدىرۋ جاق¬سى ايتاتىن. ول قولىمنان دومبىرانى الىپ، شەرتىپ وتىرىپ اقىن نۇرحان احمەتبە¬كوۆتىڭ، ءبىرجاننىڭ، التىباس قىپشاق اقمولدا اقىننىڭ بىرنەشە شۋماق ولەڭدەرىن ايتىپ بەردى دە بۇل “اۋىلدىڭ التى اۋىزى” بولار، ەندى كەزەكتى “قوناقكادەگە” بەرەيىك دەپ دومبىرانى بايعونىسقا ۇسىندى. ءانشى اعامىز “تاماعىم اۋىرىڭقىراپ ءجۇر ەدى”، دەپ الدى دا، دومبىرا¬نى قۇيقىلجىتا تارتىپ “نازقوڭىر”، “جيىر¬ما بەس” دەگەن اندەردى شىرقادى. اندەردىڭ اتتا¬رى تانىس بولعانىمەن، اۋەندەرىن ءومىرى ەستىمە¬گەن ەكەنمىن، ولار اعامىزدىڭ ءوز اكەسى مۇحا¬مەد¬جان وتەلباەۆتىڭ اندەرى ەكەن. سودان كەيىن سەگىز سەرىنىڭ، ءبىرجاننىڭ، ەستايدىڭ، ۇكىلى ىبىراي¬دىڭ، اقاننىڭ اندەرى ءبىرى¬نەن سوڭ ءبىرى توگىلدى دەيسىڭ. الماتىداعى سۇيىكتى انشىلە¬رىمىز – جۇسىپبەك، عاريفوللا، ماناربەك، نۇعىمان¬دى تالاي ەستىپ ءجۇرمىز عوي، ولاردى ساحنادان، ال بايعونىستى ءدال جانىندا وتىرىپ تىڭدا¬عان¬¬دىقتان با، سول كۇنگى ءوزىمىزدىڭ ۇيدەگى ءان كەشىنەن العان اسەرىم، ەلۋ جىلداي ۋاقىت وتسە دە، ءدال بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. سول كۇنى قوناقتار ۇيدە قونىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن بايعونىس اعا سالعان اندەر جانىمىزدى تەربەدى...
بايعونىس مۇحامەدجانۇلى 1914 جىلى قوستاناي وبلىسى، امانگەلدى اۋدانى، قايعى دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. ونەرلى وتباسىندا تۋعان باكەڭ دومبىرانى بالا كەزىنەن ۇستاپ، جيىن-تويلاردا ءان ايتادى. 1938 جىلى امانگەلدى-تورعاي اۋدانارالىق كولحوز-سوۆحوز تەاترى اشىلىپ، اقىن نۇرحان احمەتبەكوۆ ديرەكتورى، ال بايعونىس ونىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالادى. تەاتر ارتىستەرى قىزمەتىنە سول ءوڭىردىڭ بەس¬اسپاپ ونەرپازدارى احمەتحان ابىقاەۆ، قازىبەك ابەنوۆ، حاميدوللا ناشكە¬نوۆ، نازارحان جەكەجانوۆا، ءاسيما زەينۋل¬لينا، ماعيا جۇماباەۆا، كەنجەعالي جۇما¬باەۆ، قۇتجان قانجىعالين، ت.ب. ءانشى-كۇيشىلەر قابىلدانعان ەدى. 1942 جىلى باكەڭ اسكەر قاتارىنا الىنىپ، سوعىسقا دا قاتىستى، مايداندا ەكى رەت اۋىر جارالانىپ 1944 جىلى مۇگەدەك بولىپ ەلگە ورالدى. سول جىلى قوستاناي وبلىستىق فيلارمونياسىنا انشىلىك قىزمەتكە الىندى. 1947 جىلى سول فيلارمونيانىڭ ديرەكتورى بولدى.
بەلگىلى جۋرناليست، قازاق كسر-ىنە ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى تولەۋباي ىدىرىسوۆ ء“ان قۇدىرەتى” دەگەن وچەركىن ءانشى بايعونىسقا ارناپتى.
“1937 جىل. اۆگۋست ايى. اق قاردان كورپە جامىلىپ، كوك مۇزدان جاستىق جاستانعان اق باستى الاتاۋدىڭ ەتەگىندە الما باعىنا ورانعان استانا. مىناۋ الماتىنىڭ كوركى – وپەرا جانە بالەت تەاترى.  تەاتر ءىشى لىق تولى ادام. ءالسىن-ءالسىن قول سوعىلىپ، ساۋلەتتى ساحناداعى انشىگە قۇرمەت كورسەتەدى حالايىق. ء“انشى دەپ مىنە وسىنى ايت!”، “تۋعان ەكەن ءبىر دارىن!”، “ارداگەر امانگەلدىنىڭ اۋىلىنان دەيدى عوي”، “شىركىن، ءاننىڭ قۇدىرەتى-اي” –  كورۋشىلەردىڭ ءسوزى وسى بولدى. ال ساحناداعى ات جاقتى، قىر مۇرىندى، قاراتورى بالاڭ جىگىت “سىرىمبەت” ءانىن اسقاقتاتا، ارىنداتا ورىنداپ، جۇرتتىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى.
بۇل رەسپۋبليكالىق وليمپياداعا قاتىسقان اۋىل ءانشىسى بايعونىس مۇحامەدجانوۆ ەدى. سول جولى ول كوركەمونەرپازدار جارىسىندا قازاقستان بويىنشا ءۇشىنشى ورىن الدى. ونىڭ داڭقى ەندى وبلىس كولەمىنە جايىلدى. كوپ ۇزاماي بايعونىس اۋدانارالىق كولحوز-سوۆحوز تەاترىنا الىندى. 
...بىردە امانگەلدى اۋىلىنا وسى فيلارمو¬نيانىڭ ارتيستەرى كەلە قالدى. ىشىندە ءوزىمىزدىڭ بايعونىس تا بار ەكەن. جۇرت تايلى-تاياعى قالماي كلۋبقا جينالدى. مىنە ساحناعا اتى ايگىلى ءانشىمىز دە شىقتى. ول جاۋىنگەر-كومپوزيتور رامازان ەلەباەۆتىڭ “جاس قازاق” ءانىن سازىنا كەلتىرە ورىندادى. بايعونىس بۇدان كەيىن “مايرا”، “نازقوڭىر”، “اقبوز ات” سياقتى حالىق اندەرىن شىرقادى. جۇرت قول شاپالاقتاپ، جەر تەپكىلەپ وتىرىپ الدى. ەندى ءانشى ماناربەك ەرجانوۆتىڭ “پاروۆوز” ءانىن اۋەلەتىپ اكەتتى. قوڭىر ءۇندى، قاز داۋىستى بايعونىستى جەرلەستەرى قاتتى ساعىنىپ قالعان ەكەن، قايتا-قايتا قول سوعىپ كوپكە دەيىن ساحنادان جىبەرمەي قويدى...”
1949 جىلى باكەڭ دەنساۋلىعىنا بايلا¬نىستى انشىلىكتى قويىپ، ەلگە ورالادى. اۋىلدا ەڭبەككە ارالاسىپ، اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى، بولىمشە باسقارۋشىسى، كەڭشار ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، ت.ب. قىزمەتتەردى ويداعىداي اتقارىپ، قۇرمەتتى زەينەت دەمالىسىنا شىقتى. مەن ول كىسىنى سوڭعى رەت امانگەلدى اۋدانىندا وتكەن حالىق اقىنى ءسات ەسەنباەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىندا كوردىم، اڭگىمەسىن تىڭدادىم. بايعونىس مۇحامەدجانوۆ 1994 جىلى 80 جاسىندا تۋعان جەرىندە دۇنيە سالدى. ونىڭ ۇلدارى ۇيادا، قىزدارى قيادا. باكەڭنىڭ ۇلكەن بالاسى ورال مۇۇحامەدجانوۆ بۇگىندە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى. ليريكالىق باريتون داۋىسى بار. ۇلكەن ءانشى.
باكەڭنىڭ ءان رەپەرتۋارى مول بولاتىن. ول ەل اراسىندا سيرەك ورىندالاتىن حالىق اندەرىن كوپ بىلەتىن. 1971 جىلى تورعاي وبلىستىق راديوسىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى، بۇگىنگى جازۋشى-عالىم قويشىعارا سالعارين بايعونىستىڭ ەلىنە بارىپ بىرنەشە اندەرىن ۇنتاسپاعا جازدىرىپ الىپ كەلدى. مەن راديونىڭ كوركەمدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ەدىم. اندەردى تىڭداپ قابىلداپ الدىق. اندەردىڭ ىشىندە مۇحامەدجاننىڭ بىزگە اسا تانىس ەمەس “جيىرما بەس”، “بايجان قىز”، “مۇحامەدجان¬نىڭ ءحيلاۋى”، “نازقوڭىر”، سونداي اق حالىق ءانى “اقبوز ات”، مۇحيتتىڭ ء“دۇنيا”، ەستايدىڭ “جايقوڭىر”، سەگىز سەرىنىڭ “سۇرجەكەي” ت.ب. اندەر بولدى. اندەردىڭ ورىندالۋ شەبەرلىگىنە ءبارىمىز دە تاڭداي قاعىپ، باسىمىزدى شايقادىق. وبكومنىڭ سول كەزدەگى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ۇسىنۋىمەن بايعونىس¬تىڭ ورىنداۋىنداعى “مۇحامەدجاننىڭ ءحيلاۋىن”، “شەرتەر” انسام¬بلىنىڭ انشىلەرى كونتسەرتتەردە ورىنداپ ءجۇردى. تىڭداۋشى جاقسى قابىلدايتىن ەدى.

<!--pagebreak-->
1973 جىلى قولىما مۋزىكاتانۋشى-ءانشى تاليعا بەكحوجينانىڭ “قازاقتىڭ 200 ءانى” دەگەن جيناعى تۇسكەن-ءدى. جيناققا بايعونىس اعانىڭ بەرگەن اندەرى ەنگىزىلىپتى. ونىڭ ىشىندە اكەسى مۇحامەدجاننىڭ “جيىرما بەس”، ء“باتجان قىز”، “نازقوڭىر”، ء“حيلاۋ” اندەرى، كىشى ارعىننىڭ سۇگىر دەگەن رۋىنان شىققان حالىق كومپوزيتورى نۇرىشتىڭ ورەكە دەگەن جىگىتپەن بىرگە كوكشەتاۋ تۇرمەسىندە وتىرعان كەزىندە شىعارعان “ورەكە-نۇرىش” جانە ء“اريداۋ” اندەرى، حالىق ءانى “قاراتورعاي”، سونداي اق بەلگىلى اقىن-كومپوزيتور شوجە قارجاۋباي¬ۇلىنىڭ “حاۋدىر”، “گاككۋ” دەگەن ەكى ءانى، بارلىعى ون ءان بار.
بايعونىس ءانشى ورىنداعان “قاراتورعاي” ءانىنىڭ ءبىر شۋماعى “ەرتىستىڭ ار جاعىندا ءبىر تەرەڭ ساي” دەپ باستالاتىن اقان سەرىنىڭ “قارا¬تور¬عايىنا” ۇقساس بولعانىمەن (بۇل نۇس¬قادا “ەرتىستىڭ” دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا “ەسىلدىڭ” دەلىنگەن. ق.م.) ءاننىڭ اۋەنى “قۇس بولساڭ جىبەك¬تەن باۋ تاعار ەدىم” دەپ باستالاتىن “سىردىڭ قاراتورعايى” دەگەن اتاۋعا يە بولعان نەمەسە كەيىنىرەك ۇكىلى ىبىرايدىكى دەلىنىپ جۇرگەن انگە ىرعاعى دا، اۋەنى دە ۇقساڭقىرايدى. ال ءاننىڭ بىزگە بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن اسەم نۇسقاسىن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەتنوگراف ت.بەكحوجيناعا ءانشى بايعونىس مۇحامەدجانوۆ بەرىپتى. بايعونىس كوپتەگەن اندەردى اقىن-ءانشى، اكەسى مۇحامەدجاننان ءۇي¬رەنگەن جانە ول اندەردىڭ قۇ¬رىلىسى كۇردەلى، ولاردى ءوز دەڭ¬گەيىن¬دە ورىنداۋ كەز كەلگەن ءانشىنىڭ قولىنان كەلە بەر¬مەيدى ەكەن. “قاراتورعايدىڭ بايعونىس ءانشى ايتقان ءتۇرى باسقا نۇسقالارىنا قاراعاندا اسا كۇردەلى، سەكىرتپەلى، يىرىمدەرى كوپ بولعانى¬مەن بارلىعى دا ورىندى قولدانىلعان. ءاننىڭ اۋماعى دا كەڭ. ول زاڭدى تۇردە دامي كەلە، بىرتە-بىرتە شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلەدى. سودان ءوز ورنىمەن تومەندەپ قۇستىڭ سايراعانىنداي ادەمى اۋەنگە سالىپ، ول اۋەن قايتالانىپ بارىپ، ءان اسەم اياقتالادى.
“حالىق سازگەرلەرى، اندەردىڭ مازمۇنىن تەرەڭدەتۋمەن قاتار ىرعاقتىق قۇرىلىسىن كەڭەيتىپ كۇردەلى تۇرگە اينالدىردى. ول تۋىندىلار ءانشى شەبەرلىگىنىڭ عانا ايعاعى ەمەس، ولار سول ءان شىققان ولكەنىڭ جالپى انشىلىك ونەرى دەڭگەيىنەن حابار بەرەدى”، دەيدى ت.بەكحوجينا. بۇل سوزدەر بايعونىس ءانشىنىڭ عاجايىپ ونەرىنە بەرىلگەن ءادىل باعا دەسەك قاتەلەسە قويماسپىز.
ال وتەۋلى اقىن قىز قاعازبەن ءسوز قاعىستىرعاندا قىز قاعازدىڭ:
... ەي جىگىت اسەم-اسەم ءسوز سويلەيسىڭ،
جىلقى مال ءسىزدىڭ جاقتا بار بولا ما؟ –
دەگەن سۇراعىنا وتەۋلى:
... سۇراساڭ تاز، تاعىشى ەلىمىزدى،
قاعۋشى ەد اتپەن تارتىپ جەلىمىزدى، – دەگەن جاۋابىندا تاز، تاعىشى ەكى ەلدى قاتار اتايتىن سەبەبى، ولار اتام زاماننان كورشى ەلدەر. ەكەۋىنەن دە بەلگىلى، ءىرى-ءىرى تۇلعالار شىققان. جيناقتاعى “جيىرما بەس” دەگەن ءاننىڭ شىعۋ تاريحى مىناداي. تاز دەگەن رۋدان شىققان بايجان اقىن مەن قودەن دەگەن كىسى جولاۋشىلاپ ءجۇرىپ قونالقىعا ءبىر ۇيگە كەلىپ تۇسەدى. ول ءۇيدىڭ ەر ادامدارى قالا شىعىپ كەتسە كەرەك، ۇيدە جاس كەلىنشەك پەن ءبىر قىز وتىرادى. قودەن الپىس جاستا، بايجاننىڭ جەتپىس بەستەن اسقان كەزى ەكەن. ءۇي وڭاشا قالعاندا قودەن قالجىڭداپ:
بايجەكە، مىرزا كوڭىل بولدى قالاي،
باقشانى ارالاۋشى ەڭ تالاي-تالاي
قوندىرسام وسىناۋ تۇرعان قىزىل گۇلگە
ەتۋگە ەپتەپ سايران جايىڭ قالاي؟ –  دەگەندە، بايجان:
بۇل كۇندە جەتپىس بەسكە كەلدى جاسىم،
جاسىمدا قابىل ەدى ءىلتيفاتىم.
كەشەگى جيىرما بەستىڭ تەنتەگىندە،
سايراتتىق تالاي باقتىڭ ساندۋعاشىن، – دەپ، جاۋاپ بەرگەن. “جيىرما بەستىڭ” ءانىن مۇحامەدجان وتەلبايۇلى شىعارىپتى. (ت.بەكحوجينا “قازاقتىڭ 200 ءانى”).
جالپى، مۇحامەدجان اندەرى نازىك ليريكاعا بەيىم بولعانىمەن وتە ساۋاتتى انشىلەر بولماسا جالپىلاما ايتا بەرۋگە باعىنا قويمايتىن كۇردەلى تۋىندىلار. كوپتەگەن انشىلەردىڭ ءتىسى باتا قويمايتىنى دا سوندىقتان بولار.
شوقاننىڭ دوسى گ.پوتانين: ء“ان اسپاننان قالىقتاپ ۇشىپ جەر بەتىنە جاقىن كەلەدى. ونى بايقاعان حالىق ءاندى ۇستاپ قالعان، ال ءان جوعارى قالىقتاعان جەردىڭ ادامدارى ەشنارسە ۇيرەنە الماعان. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن كەلگەن ءان قازاق جەرىنىڭ ۇستىمەن وتە تومەن ۇشىپ، ونى ەستىگەن قازاق حالقى ءاندى جاقسى ايتاتىن بولعان”، دەگەن اڭىز اڭگىمەنى شوقان ءۋالي¬حانوۆتان ەستىپ ەدىم، شىنىندا دا قازاقتاردىڭ داۋسى تازا، ءۇنى كۇشتى، ەستۋى تاماشا” دەپ جازىپتى. (ا.جۇبانوۆ، “زامانا بۇلبۇلدارى”).
وسىعان ۇقساس ءبىر اڭگىمەنى  ەرتەرەكتە ەسكەروۆ تولەۋ دەگەن تۋىسقان اعامىزدان ەستىگەنمىن. ونىڭ مازمۇنى تورعاي وڭىرىندەگى رۋلارعا بايلانىستى. “بۇلت بولىپ ۇشقان ءان-مەن كۇي، جىر قارامان، تولەك، تاز، سۇگىر سەكىلدى رۋلار تۇراتىن اۋىلداردىڭ ۇستىنە جاقىنداپ كەلىپ، قالىقتاپ تۇرعان ەكەن. ال، كەيبىر رۋلى ەلدەردىڭ ۇستىنەن توقتاماستان وتە شىعىپتى. تاعىشىلار تۇراتىن قايعى اۋىلىنا ءان مەن كۇيدىڭ، جىردىڭ بۇلتى كەلىپ قونعان ەكەن” دەپ ەدى ول. سول اعامىز ايتقانداي، جوعارىدا اتالعان جاناق، وتەۋلى، مۇحامەدجان، بايعونىس سىندى اقىن، جىرشى، انشىلەر ءبىر عانا اۋلەتتىڭ وكىلدەرى. ول ەلدەن ءXىX عاسىردا تىشقان دەگەن باتىر، كەزىندە قايعىدا مەشىت سالىپ، يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاعان مۇرتازا حازىرەت، امانگەلدى، تورعاي اۋداندارىندا ۇلت اسپاپتار وركەسترىن ۇيىمداستىرىپ، وبلىسقا، رەسپۋبليكاعا اتى تاراعان كۇيشى-دومبىراشى سەيىت تىمپيەۆ، رەجيسسەر مەيرامحان قاپىشەۆ سىندى ادامدار شىققان.
قايعى اۋىلىن كوپتەگەن عالىمدار، جازۋشى-اقىندار اتاقتى اسان قايعىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرادى. اۋىلدىڭ جانىندا “قايعى” دەگەن شاعىن كول بار. ودان ءارى “كۇيىك” دەگەن سۋلى قوپا دا بار (1916 جىلى امانگەلدى يمانوۆ ساربازدارىنىڭ پاتشا اسكەرىمەن بولعان اتاقتى “كۇيىك سوعىسى” وتكەن جەر). اسان قايعىنىڭ ءبىر بالاسى ءولىپ، اساننىڭ كوز جاسىنان “قايعى” كولى، ال ەكىنشى بالاسى ولگەندە “كۇيىك” قوپاسى پايدا بولىپتى، دەيدى ەل ىشىندە. ال اسان ەسىمىنە “قايعى” ءسوزىنىڭ قوسىلۋى جانە كولدىڭ دە “قايعى” اتالۋى وسى سەبەپتى دەگەن اڭگىمەلەر دە بار. وسىنداي اڭىزداردىڭ ىزىمەن اقىندار عافۋ قايىربەكوۆ جانە فاريزا وڭعارسىنوۆا ولەڭ-جىرلار جازعان.
ورىس جازۋشىسى دميتري لۆوۆيچ يۆانوۆ (1846-1924) وتكەن عاسىردىڭ باس كە¬زىن¬دە “قازاق دالاسىنا ساياحات” دەگەن وچەرك¬تەر جيناعىن جاريالايدى. كىتاپتا اتالعان “تاتىر”، “قاراتال”، “قاراسۋ”، ت.ب. جەرلەر وسى كۇنگى قوستاناي وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان “قايعى”، “كۇيىك”، قىزبەلگە جاقىن باس-اياعى 40-50 شاقىرىمداي. مىسالى، وتەلباەۆ مۇحامەدجان قايعىدا تۇرعانىمەن كۇيىك پەن قىزبەلدەن ءشوپ شاۋىپ، كەشكىلىك اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىپ دومبىراعا قوسىپ ءان ايتادى ەكەن. ول كىسىنىڭ داۋىسىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي، جولداعى اۋىل ادامدارى دەمدەرىن ىشىنە تارتىپ ءانشىنى تىڭدايتىنىن بالا كەزىمىزدە ەستيتىنبىز. “كۇيىك” پەن “قىزبەلدىڭ” ء(سابيت مۇقانوۆ¬تىڭ ء“مولدىر ماحاببات” رومانىنداعى باتەس پەن بۇركىتتىڭ تۋعان اۋىلى) اراسى 6-7 شاقىرىم جەر.
د.يۆانوۆ “قاراسۋداعى ءتۇن” دەگەن وچەركىندە جازۋشىنىڭ جولباسشىسى بولعان نۇرعوجا دەگەن دارىندى قازاقتىڭ وتە اڭگىمەشىل، ءوزى ءانشى ءارى كۇيشى، ءتىپتى ءتۇن قاراڭعىسىندا جۇلدىزدار باعىتىمەن باراتىن اۋىلىنا جولسىز جەتە بەرەتىنىن، قارا قوبىزدا قۇيقىلجىعان كۇيلەر تارتىپ، اسقاق اندەردى اعىتاتىنىن تامسانا جازعان. اۆتوردىڭ “بەيىت باسىندا” دەگەن وچەركى تۋرالى ك.ش.كەرەەۆا-كانافيەۆا “رۋسسكو-كازاحسكيە ليتەراتۋرنىە وتنوشەنيا” دەگەن كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: “وچەرك “نا كلادبيششە” پوسۆياششەن وپيسانيۋ وبششير¬نوگو كازاحسكوگو رودا “تاكچجە” (“تاعىشى” – ق.م.). كوگدا تو ەتوت رود بىل بوگاتىي، زاتەم وبنيششال، منوگيە يز نيح ۆىمەرلي. پوتومۋ چتو سوسەدي بىلي نەسپوكوينىە، چاستو ۆوەۆالي. ا تۋت ەششە دجۋتى پودوشلي: سكولكو ۋ نيح ۆ تە گودى سكوتا پروپالو! – گوۆوريت نۋرگوجا”.
وتەۋلى اقىننىڭ اتا-باباسى، اۋلەت-ۇرپاعى تۋىپ وسكەن قونىسى بۇرىن “اسان قايعى”، ال كەيىن تەك “قايعى” دەپ اتالاتىنى وقىرمانعا بەلگىلى. عالىم-جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ بىلاي دەيدى: “...اتى اڭىزعا اينالعان اسان ءسابيتۇلى ءXىV عاسىردىڭ 60-70-جىلدارى ەدىل بويىندا دۇنيەگە كەلگەن... سودان كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ورمانبەت حان ءولىپ، قازاق-نوعاي ايرىلىسقان الاساپىران زامان بولادى. سول الاساپىراندا اسان بۇكىل اۋلەتىمەن ۇلىتاۋعا كوشىپ كەلەدى.
مۇنان كەيىن ول، جەلماياسىنا ءمىنىپ، قارا قوبىزىن بوكتەرىپ الەمدى شارلاپ، حالىققا جايلى قونىس ىزدەيدى. بولعان جەرىنىڭ بارىنە باعا بەرىپ، بولجاۋ ايتادى. ەلدىڭ مۇڭ-شەرىن قوبىزىنا قوسادى. سودان باستاپ ول اسان قايعى اتانادى. ونىڭ “زار”، “جەلمايا” كۇيلەرى بولىپتى.
ءسويتىپ ءجۇرىپ بىردە تانا، تاناي دەگەن ەگىز قىزعا كەزدەسىپ، ونىڭ تاناسىنا ۇيلەنەدى. قازىرگى قوستاناي دەگەن جەر وسى تانا مەن تانايعا اساننىڭ ۇشىراسقان جەرى ەدى دەيدى. تانادان اسانقايعى ابات دەگەن ۇل كورەدى. ول ەلگە قادىرلى بولىپ، ەر جەتكەن شاعىندا جاۋ قولىنان قازا تابادى. وسىدان كەيىن اسان قايعى دا دۇنيە سالىپ، ۇلىتاۋدىڭ باسىنا جەرلەنەدى. قازىر ۇلىتاۋ باتىسىندا تورعاي جەرىندەگى قوس وزەننىڭ ءبىرى – ۇلكەن قايعى، ەكىنشىسى كىشى قايعى دەپ اتالادى. العاشقىسى اساننىڭ قۇرمەتىنە، ەكىنشىسى اباتتىڭ قۇر¬مەتىنە اتالعان دەيدى”. (ا.سەيدىمبەك “قازاق¬تىڭ كۇي ونەرى”، استانا، “كۇلتەگىن”، 2002.).
ال جازۋشى-ەتنوگراف سەيىت كەنجەاح¬مەتوۆ تورعاي وزەنىن اسان قايعى كورىپ “قا¬را سۋى بال تاتىعان، اق شاباعى ماي تاتىعان” جەر ەكەن دەسە، “تەرىساققان” وزەنىن “سارى¬ارقانىڭ تۇزدىعى ەكەن” دەپتى. ناۋىرزىم اۋدانىندا “قايعى” دەگەن جەر اسان قايعى ەسىمىنە قويىلعان اتاۋ. “قىزبەل” تاۋىنىڭ “اق وتاۋ” دەگەن جەرىندە اسان ەسىمىنە باي¬لانىستى اڭىز بار، دەپ جازادى. (س.كەنجە¬احمەتوۆ، “اتا مۇرا” 1990 ج.).
ال كەلەسى اڭگىمەنىڭ اۆتورى كومپوزيتور باقىتجان بايقاداموۆتىڭ تۋعان اپاسى، جازۋشى دانابيكە بايقاداموۆا. قايعى دەگەن جەرگە كەلگەندە داناش اكەسىنەن: “قايعى دەگەن قاراسۋدىڭ اتى جامان ەكەن، بالالارى سول سۋعا كەتكەن انالاردىڭ اتاندىرعانى شىعار؟” دەپ سۇراعان. سوندا اكەسى: “مانا كۇيىكتەن ءوتىپ ناۋىرزىمعا جەتىپ قالدىق. وسى اتالعان جەر اتتارىنا زەر سالا قاراپ وتىر. قايعى قاراسۋى بۇرىن “اسان قايعى قاراسۋى” دەلىنەتىن. قازىر قايعىسى عانا قالدى. قاراسۋعا بالا كەتىپ اتانعان جوق، جاۋدان اۋلاق بولاتىن قونىس ىزدەگەن ەل داناسى اسان جەلمايامەن ءجۇرىپ وسى قاراسۋدىڭ باسىنا تۇنەدى دەگەن اڭگىمە بار. اسان قازاققا سانالى، كورەگەن ادام بولعان. ودان ەل بيلەگەن حاندار دا اقىل سۇراعان. قايعىداعى اۋىلدىڭ “اسان كەلدى، ابات جەر¬لەندى” دەگەن سوزدەرى قۇلاققا ابدەن سىڭگەن”، – دەپتى بايقادام قارالدىۇلى. (د.بايقاداموۆا “اڭىزدىڭ ايعاعى بار”، “لەنينشىل جاس” گازەتى، 16.08.84.).
قايعىدا مەشىت ۇستاعان مۇرتازا حازىرەت¬تىڭ بالاسى ساتماعامبەت مۇرتازين ەلدە مۇ¬عا¬لىم بولىپ جۇرگەندە 1937 جىلى جازىقسىز قۋدالاۋعا ۇشىراپ، ومبى جاعىنا اۋىپ، جيىرما جىلدان كەيىن ەلگە قايتا ورالادى.  سول كىسىنىڭ “تۋعان جەر” اتتى ولەڭىن قايعىدا تۋىپ وسكەن، كەيىن امان¬گەلدى، جانگەلدين اۋداندارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان تەمىرجان ابەۋوۆ دەگەن ازاماتتىڭ ايتۋىنان جازىپ العان ەدىك. ساتماعامبەتتىڭ سول ولەڭدەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك:
تۋعان جەر ءشوبىڭ التىن، جەرىڭ جانات،
ناۋقاسقا سۋىڭ شيپا، دەرتتى جازات.
كۇيىكتىڭ زۋ-زۋ ەتكەن قامىستارى
سىرتىلداپ دىبىس بەرگەن بەينە ساعات.
بوزقاسقا، قىزبەل مىنا ەكى قاباق،
اراسى قايعى-كۇيىك تاراۋ الاپ.
باس يەر كۇندىك جەردەن شاتتىق جۇزبەن
كۇبىرلەپ ەسەندەسىپ ەكى مانات.
بوزقاسقا بوزبالاشا كۇلىمدەسە
قىزبەلىڭ سىلانباي ما شاشىن تاراپ
بەس اشا، جالعىز توبە قىزەمشەكتەن
قىزبەلدى قاشاتىنداي تۇرعان قاماپ...
جوعارىدا كەلتىرىلگەن عالىم-جازۋشى¬لار¬دىڭ، اقساقالداردىڭ اڭگىمەلەرى “قايعى اۋى¬لى” دەگەن اتاۋدىڭ اسان قايعى بابامىز¬دىڭ ەسىمىنە بايلانىستى ەكەنىن راستاي تۇسەدى. ەندەشە، اڭىزداعى ءان-كۇي بۇلتىنىڭ اسان قايعى اۋىلىندا تۇراتىن تاعىشى رۋىنا كەلىپ قونۋىنا كيەلى اسان اتامىزدىڭ دا سۇبەلى ۇلەسى بار سەكىلدى بولادى دا تۇرادى.

قايىرجان ماقانوۆ، ونەر زەرتتەۋشىسى، سازگەر. استانا.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 24 ماۋسىم 2009 جىل