ەڭ اۋەلى ايتارىمىز، جىر ەركىن جازىلعان. بۇل بوستاندىقتىڭ بەلگىسى. يدەولوگيانىڭ قاتاڭ نوقتا-جۇگەنىمەن قاڭتارىلعان 1991 جىلدان بۇرىنعى كەڭەس قازاق ادەبيەتىنىڭ پوەزياعا قويعان تالاپ-تالعامى، تۇسىنىگى بويىنشا ولەڭدە ەڭ الدىمەن ءبارىن كوزگە كورسەتىپ تۇراتىن ناقتى فورما بولۋى كەرەك. پارتيا ءوزىن قالاي تۇيىق ۇستاسا، باسقالارعا ءدال سونىڭ كەرىسىنشە بارىنشا اشىق بولۋ تالابىن قوياتىن. اقىندار سانالى نە بەيسانالى تۇردە ولەڭ ءۇشىن عانا ەمەس، فورما ءۇشىن دە ۇيقاس جاساۋعا مىندەتتى بولا بەرەتىن. تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ 18 جىلدان كەيىن جازىلعان جوعارىداعى جىردا جان-دۇنيەنى شەڭبەكتەگەن ونداي بۇعاۋ دەگەنىڭ اتىمەن جوق.  بۇل جولدار بوستاندىقتىڭ رۋحتا، ونەردە، قالا بەردى ماتىندە بەلەڭ بەرۋى. بۇنداي بوستاندىققا شىعۋ كەڭەس قازاق ادەبيەتى ءۇشىن  وڭاي بولعان جوق. كوپتەگەن اقىندار تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ولەڭ جازا الماي قالدى، جازسا دا كەشەگىسىن قايتالاۋدان ارى اسا المادى. ءاۋ باستاعى قاراقۇرىم شاڭنان بوي جازىپ سىتىلىپ شىققان اقىندار دا بولدى. انە، سولاردىڭ ءبىرى جاركەن بودەشۇلى ەدى. جوعارىدا ءبىز «جالعىز» پوەماسىنا دەيىن اقىن ون جىلداي ۋاقىت جۇمسادى دەگەن بولاتىنبىز. سول ءسوزدىڭ ءمانىن دە وسى تۇستان تابامىز. وتكەن ون جىل بويىندا جاركەن بودەشۇلى ءوزىنىڭ جاڭا پوەزياسىن ىزدەۋمەن بولدى. وسى جىلداردا ونىڭ قالامىنان ونعا تارتا پوەما، جۇزدەگەن ولەڭ تۋدى. ولاردىڭ ىشىندە ءساتتى شىققاندارى دا، كەمىس قالعاندارى دا بولدى. بىراق، ۇزدىكسىز جالعاسقان شىعارماشىلىق ىزدەنىس اقىندى ۇزبەي تولعانىستا ۇستادى. بۇل ءتۇيىننىڭ ماڭىزى زور.

ەڭ اۋەلى ايتارىمىز، جىر ەركىن جازىلعان. بۇل بوستاندىقتىڭ بەلگىسى. يدەولوگيانىڭ قاتاڭ نوقتا-جۇگەنىمەن قاڭتارىلعان 1991 جىلدان بۇرىنعى كەڭەس قازاق ادەبيەتىنىڭ پوەزياعا قويعان تالاپ-تالعامى، تۇسىنىگى بويىنشا ولەڭدە ەڭ الدىمەن ءبارىن كوزگە كورسەتىپ تۇراتىن ناقتى فورما بولۋى كەرەك. پارتيا ءوزىن قالاي تۇيىق ۇستاسا، باسقالارعا ءدال سونىڭ كەرىسىنشە بارىنشا اشىق بولۋ تالابىن قوياتىن. اقىندار سانالى نە بەيسانالى تۇردە ولەڭ ءۇشىن عانا ەمەس، فورما ءۇشىن دە ۇيقاس جاساۋعا مىندەتتى بولا بەرەتىن. تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ 18 جىلدان كەيىن جازىلعان جوعارىداعى جىردا جان-دۇنيەنى شەڭبەكتەگەن ونداي بۇعاۋ دەگەنىڭ اتىمەن جوق.  بۇل جولدار بوستاندىقتىڭ رۋحتا، ونەردە، قالا بەردى ماتىندە بەلەڭ بەرۋى. بۇنداي بوستاندىققا شىعۋ كەڭەس قازاق ادەبيەتى ءۇشىن  وڭاي بولعان جوق. كوپتەگەن اقىندار تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ولەڭ جازا الماي قالدى، جازسا دا كەشەگىسىن قايتالاۋدان ارى اسا المادى. ءاۋ باستاعى قاراقۇرىم شاڭنان بوي جازىپ سىتىلىپ شىققان اقىندار دا بولدى. انە، سولاردىڭ ءبىرى جاركەن بودەشۇلى ەدى. جوعارىدا ءبىز «جالعىز» پوەماسىنا دەيىن اقىن ون جىلداي ۋاقىت جۇمسادى دەگەن بولاتىنبىز. سول ءسوزدىڭ ءمانىن دە وسى تۇستان تابامىز. وتكەن ون جىل بويىندا جاركەن بودەشۇلى ءوزىنىڭ جاڭا پوەزياسىن ىزدەۋمەن بولدى. وسى جىلداردا ونىڭ قالامىنان ونعا تارتا پوەما، جۇزدەگەن ولەڭ تۋدى. ولاردىڭ ىشىندە ءساتتى شىققاندارى دا، كەمىس قالعاندارى دا بولدى. بىراق، ۇزدىكسىز جالعاسقان شىعارماشىلىق ىزدەنىس اقىندى ۇزبەي تولعانىستا ۇستادى. بۇل ءتۇيىننىڭ ماڭىزى زور. تاۋ باسىنان تومەن دومالاعان قاردىڭ ەتەككە تۇسكەنشە جولىنداعىنىڭ ءبارىن جيىپ، ۇزدىكسىز ۇلعايىپ، دۇلەي كۇشكە اينالىپ كەتەتىنى سياقتى، اقىننىڭ رۋحاني دۇنيەسى دە ۇزدىكسىز ۇلعايۋ، بارىنشا كوپ، كەڭ دۇنيەنى شارپي وتىرىپ جاڭا ءبىر ونەر تۋىندىسىن جاساقتاۋعا قاراي بەت تۇزەگەن. مىنە، وسى تۇستا اقىن الگى ءوزى كوپتەن ىزدەگەن، اڭساعان ەسىگىن تاپقان.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن جىردىڭ العاشقى توعىز جولى ءبىر مازمۇن رەتىندە وقىرمانعا «جارالى ارقار» مەن «وق» دەگەن ءبىر-بىرىنە قاتىسى بار تۇسىنىكتى سىيلايدى. بۇنىڭ ارتىندا ەرلىك، قايسارلىق، جيىپ كەلگەندە، باتىرلىق تۇر. اقىن ونان كەيىنگى جولداردا باتىرلىقتىڭ تەگىن ۇلى رۋحتان ىزدەيدى. «تامىرى شىنجىر بولاتتان» تۇرعان الىپ بايتەرەك سانا كوگىنە كوتەرىلەدى. كەلەسى جولدا باتىردىڭ ءوزى ورتاعا شىعادى. ول - باتىر بايان. بۇل جەردە باتىر بايان اقىن ساناسىنداعى بارلىق قاس باتىرلاردىڭ وكىلى رەتىندە تۇر. ونىڭ ورنىنا باسقا باتىردى قويۋىمىزعا، ايتالىق، جوھار دۋداەۆتى اتاۋىمىزعا ابدەن بولادى. باتىرلاردىڭ يىلمەي، قاسقايىپ تۇراتىنى ءتىپتى ولگەندە دە بويىن بۇكپەي قۇلايتىنى (قاجىمۇرات سياقتى) بىزگە وتە تانىس كورىنىس. قازاقتار بۇنى «ەڭسەسى بيىكتىك» دەپ باعالايدى. تۇركى تەكتىلەر ءۇشىن كوكتەن قالسا، وتباسى - شاڭىراقتان بيىك، ەڭسەلى دۇنيە جوق. شاڭىراقتى كوتەرىپ تۇرعان ۋىقتىڭ «رۋح» بولاتىن قادىر-قاسيەتى دە مىنە وسىندا. اقىن پوەماسىنىڭ كىرىسپەسىندە بايتەرەكتەن باستالىپ، شاڭىراققا ۇلاسقان اسقاقتىقتى جيىپ كەلىپ بەسىكتەن بەلىن بۋىپ شىعاتىن انا تىلگە اپارىپ ءبىر-اق تىرەيدى. بۇل بولەكتى اقىننىڭ شابىت شاقىرۋعا جاساعان تۇزدىعى دەۋىمىزگە دە بولادى. ولەڭ سودان كەيىن شىنداپ باستالادى:

جوڭعار قۇمىن ومبىلاپ، سارى-ارقاعا جەتكەنشە -

قيامەتتەي جول ءجۇردىم.

وكپەمدى قارىپ ىستىققا، جۇرەكتى اياز، توڭعا ۇردىم.

ادامشا ەرلىك جاسادىم، بۇرالقى يتتەي بولدىردىم.

ءومىر ءسۇردىم دەگەنىم - تىراعاي تىرلىك، ءتىرى ەگەس.

تەك ولگەن سوڭ بولامىن قۇبىلمالى قۇر ەلەس.

الابوتەن تاعدىرىم تاكلاماكان شولىندەي جازى ىستىق، قىسى اياز.

قابىرىمنىڭ باسىندا سەكسەۋىل وسەر، گۇل ەمەس...

جالعىزدىققا سۇيەنگەن مەن دە جالعىز ارقارمىن.

جالعىز ولەڭ دارىسا جۇرەكتەگى تارقار مۇڭ.

جىردىڭ ۋى بويىما جايىلعاندا ولەرمىن،

ءوزى ايتادى ۇكىمىن كەلەر ۇرپاق، كەلەر كۇن.

بۇل ەندى جوعارىدا ايتىپ وتكەن ءۇش جالعىزدىڭ بىرەۋى، ءومىردىڭ اسۋ-اسۋ بەلدەرىنەن اسىپ، ءتىرى كەلە جاتقان اقىن - جاركەن بودەشۇلىنىڭ ءوز پورترەتى. العاشقى التى جولدا اقىن اينا-قاتەسىز ءوزى تۋرالى جازادى. كۇنى كەشە اقىن ءدال وسى تاقىرىپتى كەڭەيتىپ پوەما ەتىپ تە جازعان بولاتىن. كەلەسى ەكى جولدا اقىن ساناسى باسقا جاركەن بودەشتەردى شارلاپ وتەدى. ولار - شەكارانىڭ ار جاعىندا قالعان، جاركەن بودەشتىڭ زامانداس اعالارى، تۇستاستارى، ىنىلەرى - وتكەن عاسىردىڭ 60-70-ءنشى جىلدارىندا قىتايدا الدى اتىلىپ، ارتى 25, 20 جىلدان سوتتالىپ، تاكلاماكان شولىندەگى جازا لاگەرلەرىندە قالعان اقىن-جازۋشىلار. ايتالىق قاجىعۇمار شابدانۇلى، ومارعازى ايتانۇلى، زاداحان مىڭبايۇلى، ورازحان احمەتۇلى، ماعاز رازدانۇلى، ت.ت. قالاساق بۇل تىزىمدىكتى ون ەمەس، جۇزگە دەيىن سوزۋعا بولادى. بۇدان كەيىن جاركەن بودەشۇلىنىڭ جالعىزدىعى جاڭا ماعىنا الۋعا ءتيىس. ەندى ول ەرەكشە ءداۋىردىڭ كۋاگەرى رەتىندە دە جالعىز دەگەن ءسوز. ەندەشە جالعىزدىق دەگەن ءسىرا نە ءوزى؟ اقىن پوەمانىڭ كەلەسى ءۇشىنشى بولەگىندە بىردەن وسى تاقىرىپتى اشۋعا كوشكەن، شىعارمانىڭ وزىندىك كەسكىن-كەلبەتى دە، بولمىسى دا  وسى جەردەن كورنەۋگە شىعادى.

بۇل جالعاندا كىم جالعىز؟!

اق بورىقتاي اي جالعىز، ايدان نۇرلى كۇن جالعىز.

جارقىراپ تۇرعان شولپان دا جالعىزدىعىن سەزىنەر،

تاڭ الدىندا كوز ىلەر...

جىر بوپ ماڭگى جاسارعا، اباي جالعىز قاشاندا...  ...

جوعارىدا ءبىز جاركەن بودەشۇلى ءوزىنىڭ جاڭا ولەڭىن ۇزاق ىزدەدى جانە ونى تاپتى دەگەن بولاتىنبىز. وسى سوزىمىزگە دالەل رەتىندە پوەمانىڭ جوعارىدا باستالعان ەكىنشى بولەگى مەن كەلەسى ءۇشىنشى بولەگىن اتاۋىمىزعا بولادى. بۇل ەكى بولەك جىرداعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان ەرەكشەلىك - وندا قاتىپ قالعان فورما جوق، ونىڭ ورنىنا وزىنە ءتان فورما بار. ول فورما ىرعاق - مۋزىكا. فرانتسۋز اقىنى مالەرمە كەزىندە پوەزيا ءتۇپتىڭ تۇبىندە مۋزىكاعا جاقىنداۋى كەرەك دەگەندى ايتقان بولاتىن. سيمۆوليستەردىڭ سوندا كوزدەگەنى الۋان ءتۇستى بوياۋدان، سيمفونياعا ۇلاسقان اۋەننەن، تەلەگەي-تەڭىز مازمۇننان تۇراتىن ءبىر الەمدى كەسكىندەۋ بولاتىن. بۇل وي كەزىندە اسىرا سىلتەۋشىلىك دەپ قارالىپ، كوپتەگەن تالاستار تۋدىرسا دا، XX عاسىردا ولەڭدە جەتىستىككە جەتكەن اقىنداردىڭ ونىڭ اسەرىنە ۇشىراماعانى كەمدە-كەم. سيمۆوليستەردىڭ جوعارىداعى تالابىن ءبىر اۋىز سوزگە جيناقتار بولساق، ول «ولەڭنىڭ تىعىزدىعىن ارتتىرۋ» بولىپ شىعادى. ولەڭ بىرسىدىرعى، جالاڭ كورىنىستى ەمەس، قايتا قاتپارلى، قۇيقالى بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ول ءۇشىن سيمۆوليستەردىڭ ەسكەرتپەسىن ەسكەرمەي بولمايدى. XX عاسىر الەم ادەبيەتىندە ولەڭنىڭ تىعىزدىعى ماسەلەسىن ەڭ قاراپايىم جولمەن تاماشا شەشكەن اقىننىڭ ءبىرى - 1987 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اقش قاراستىلىعىنداعى ورىس اقىنى ي.برودسكي. ونىڭ «ج.دوندى جوقتاۋ جىرى» - تىعىزدىعىمەن دارالانىپ تۇراتىن تۋىندى. بۇل ولەڭدە ي.برودسكي «ۇيقىدا» دەگەن ءسوزدى ءىلىپ الادى دا، ونى توپسا ەتە وتىرىپ، ەلۋ رەتتەن ارتىق قايتالاپ قولدانىپ «ۇيقىدانىڭ» ەكىنشى ماعىناسىن ىزدەيدى.

دجون دونن ۋسنۋل، ۋسنۋلو ۆسيو ۆوكرۋگ.

ۋسنۋلي ستەنى، پول، پوستەل، كارتينى،

ۋسنۋلي ستول، كوۆرى، زاسوۆى، كريۋك،

ۆەس، گاردەروب، بۋفەت، سۆەچا، گاردينى.

ۋسنۋلو ۆسە. بۋتىل، ستاكان، تازى،

حلەب، حلەبنىي نوج، فارفور، حرۋستال، پوسۋدا،

نوچنيك، بەلە، شكافى، ستەكلو، چاسى،

ستۋپەنكي لەستنيتس، دۆەري. نوچ پوۆسيۋدۋ...  ...

«بولشايا ەلەگيا دجونۋ دوننۋ»

تۇپتەپ كەلگەندە، پوەزيانىڭ ءوزى ءسوزدىڭ وسى ەكىنشى ماعىناسىن ىزدەۋ. جاركەن بودەشۇلى دا پوەماسىنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى بولەگىندە «جالعىزدىق» دەگەندى قالقىپ الادى دا، وسى ءسوزدىڭ ەكىنشى ماعىناسىن ىزدەيدى. بۇندا اقىن ىرعاق، اۋەنگە سۇيەنە وتىرىپ (بۇل - سيمۆليستەردىڭ باستى تالاپتارىنىڭ ءبىرى) قايتالاۋلار، ۇستەۋلەر جاسايدى. وقيىق:

... جالعىزدىقتىڭ ازابىن شاكەرىمدەي تارتقان كىم؟

جالعىز قۇدىق تۇبىندە جالعىز قۋراپ جاتقان كىم؟

جالعىز تاۋدىڭ قۋىسىن جالعىز قاجى پانالاپ،

جالعىز بالعا. ءتورت تاعا. جالعىز اتىن تاعالاپ.

توبىلعى ساپ، جەز بۋناق، جالعىز قامشى سابالاپ...

جالعىز قىستاۋ. جالعىز مەڭىرەۋ تاس ۇيدە:

جالعىز شىراق. جالعىز توسەك. جالعىز جاستىق.

جالعىز قىران. جالعىز قۇمان. جالعىز شارشى جايناماز. ...

بۇل اراداعى قايتالاۋ بىزگە (وقىرمانعا) استە جايشىلىقتاعى قايتالاۋلارداي قارابايىر سەزىلمەيدى. سەبەبى ونىڭ تەگىندە مۋزىكا، اۋەن جاتىر. ءبىز بىرىنشىدەن، ءسوزدىڭ ءوز ماعىناسىن ەمەس، ەكىنشى ماعىناسىن قابىل الامىز. ودان قالسا، اۋەنگە بەرىلەمىز.  ەگەر كىمدە-كىم پوەمانىڭ وسى ەكى بولەگىندەگى مازمۇندى تاراتىپ جازار بولسا، ونىڭ توم-توم كىتاپ جازارىندا داۋ جوق. بۇل جەردە ولەڭنىڭ بيىك پوەزيالىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەتكەنىنە، سونىڭ ارقاسىندا اقىن «جالعىز» دەگەن ءسوزدىڭ انىقتاماسىن شەكسىز كەڭدىككە سوزا العانىنا كۋا بولامىز.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»