بەلگىلى قوعام قايرەتكەرى، ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندى وكىلى بالتاش تۇرسىنباەۆپەن سۇحبات

-بالتاش اعا، ءسىز كوپ ۋاقىت بويى اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقاردىڭىز، بۇل سالا سىزگە ەتەنە تانىس. سوڭعى كەزدەرى رەسەي تاراپى  كەدەندىك وداققا بىرىكسەك تە «قازاق مالىنىڭ ەتىن ساتىپ المايمىز» دەگەن اڭگىمە قوزعاپ ءجۇر.  ولار  نەگە كەكىرىك اتىپ وتىر؟
- ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇلكەن كولەمدە ەت ونىمدەرىن دايىنداپ ەكسپورتقا شىعارۋعا مۇمكىندىگى بار كومپانيالار جوق. وعان ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىمىز دايىن ەمەس. كەرىسىنشە، قازىرگى كۇنى ءبىز وزىمىزگە قاجەتتى ەتتىڭ 40 پايىزدان استامىن شەتتەن ساتىپ الىپ وتىرمىز. دەمەك، مۇنداعى ءبىرىنشى سۇراق رەسەيدىڭ ءبىزدىڭ ەتىمىزدى ساتىپ الۋى نەمەسە ساتىپ الماۋى ەمەس، ونى ءوندىرۋ بولىپ تۇر. ءيا، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىز جىل سايىن 300 مىڭ توننا ەتتى وداقتىڭ ەسەبىنە ءوندىرىپ تۇردى. ول ەتتەن ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربورداعى ەت كومبيناتتارى ءتۇرلى ونىمدەر شىعاراتىن. قازىر رەسەي بىزدەن ەت الىپ وتىرعان جوق. اناۋ شەكارا ماڭىنداعى اۋىلداردا ازداعان اۋىس-تۇيىستەر بولىپ جاتۋى مۇمكىن. بىراق ول تۇتاس ەكونوميالىق ۇدەرىسترەگە ۇلەس قوساتىن دەڭگەيدە ەمەس. نەگىزى رەسەي بىزدەن ەت المايمىن دەمەيدى، بەرەتىن ەتىمىز جوق.
- كوشپەلىلەردىڭ ۇرپاعى، باباسىنان كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولعان قازاقتار نەگە بۇگىن ءتورت تۇلىكتىڭ قىزىعىن كورە الماي وتىر؟ سويتە تۇرا مال باسى ءوسىپ جاتىر دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ ءجۇرمىز عوي?
- وعان حالىق كىنالى ەمەس. بۇل ۇجىمداسىپ، كەڭشار قۇرىپ مال باعۋعا ۇيرەنىسىپ كەتكەندىكتەن. كەڭشارلاردا كەزىندە ورتا ەسەپپەن 15-20 مىڭ قوي، 3-4 مىڭ ءىرى قارا مال بولاتىن. ءار كەڭشار ەش قينالماستان ايىنا كەمىندە 1 مىڭ توننا ەت بەرەتىن. قازىر ونداي جوق قوي. اركىم ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىگىنە جەتەتىن، بالا-شاعاسىنىڭ ناپاقاسىن ايرىتان مال ۇستايدى. ودان ارتىققا شاماسى جەتپەيدى. جەم-ءشوپ قىمبات. مال باسىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانى راس. بىراق توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىمەن سالىستىرعاندا وتە از. ەلىمىزدىڭ ىشكى مۇقتاجدىعىن ءىشىنارا وتەيتىن مال شارۋاشىلىقتارى بار. اۋىلداعى  ازاماتتار شارۋاشىلىعىن ىرىلەندىرىپ، ساپالى ەت ءوندىرۋى ءۇشىن قاجەتتى مۇمكىندىك مەملەكەت تاراپىنان جاسالعان جوق.
- اۋىل دەپ وتىرسىز عوي، بۇگىنگى اۋىلدىڭ ءحالى نەشىك؟ قازاقتىڭ ءبارى اۋىلدان شىققان جوق پا? ەندى سول قاسيەتتى اۋىل ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قالا ما؟ كەزىندە اۋىلعا ءۇش جىل ارناپ ۇرانداتساق تا جاعدايى تۇزەلمەي-اق قويعانى نەسى؟
- تاۋەلسىزدىك الىپ، جەكەمەنشىككە ءبولىس باستالىسىمەن اۋىلدىڭ بەرەكەسى كەتىپ، ىرگەسى شەتىنەي باستادى. بۇگىندە اۋىلدا جاستار جوق. جەرىمىز كەڭ بايتاق، ۇلان-اسىر. بىراق سوعان يە بولاتىن، كوركەيتەتىن جاستار اۋىلدا ەمەس. ونداعىلار تەك قارتتار مەن قالاعا كوشۋدى جاعدايى كوتەرمەيتىن ءال-اۋحاتى ناشار وتباسىلار عانا. جاستار ءىرى مەگاپوليستەر مەن وبلىس ورتالىقتارىنا جاپپاي قونىس اۋداردى. ونداعى بولاشاعى، تىرلىگى قانداي بولارىنا ەشكىم باس اۋىرتقان جوق. جۇمىس بولا ما، جوق پا ونى ويلاپ باس قاتىرعاندارى كەم. ايتەۋىر ىلدەبايلاپ كۇن كورۋدى ءبىلدى. شىنىندا، قالاعا كەلىپ كوسەگەسى كوگەرىپ كەتكەندەر از. باسىم بولىگى باسپاناسىز، تۇراقتى جۇمىسسىز، پاتەردەن پاتەرگە اۋىسىپ ساندالىپ ءجۇر. سويتە تۇرا اۋىلعا بارعىلارى كەلمەيدى. ويتكەنى اۋىلدا دا ولار اينالىساتىن ءىس جوق. مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋ ءۇشىن قور بولۋ كەرەك. ول مال تۇراقتى ءوسىپ وتىرۋى شارت. ماسەلەن، 10-15 باس مال ساتىپ الىپ ءوسىرىپ، قىزىعىن كورۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 3 جىل ۋاقىت كەرەك. ول ءۇش جىلدا كۇنكورىسىن نەمەن ايىرادى؟ بالا-شاعاسىن قالاي اسىرايدى. ياعني، بۇل جەردە مەملەكەتتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن، سونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ارنالعان باعدارلاماسىنىڭ وسالدىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. وسى سالاداعى رەفورمالار جەمىسىن بەرگەن جوق. اۋىل شارۋاشىلىعى جۇيەلىلىكپەن، رەتتىلىكپەن قارجىلاندىرىلماي وتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا مەملەكەتتىك قولداۋ جەتىمسىز. سوڭعى جيىرما جىلدا مال شارۋاشىلىعىن السىرەتىپ الدىق.
- وسى سوڭعى جيىرما جىل بويى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بيلىك باسىندا وتىر. ول كىسى العاش بيلىككە كەلگەن كەزدە ءسىز دە جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارىپ ءجۇردىڭىز. جيىرما جىل بۇرىن نازارباەۆتىڭ ساياسي امبيتسياسى قانداي بولىپ ەدى. بۇگىن قانداي؟
- ءيا، نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1989 جىلى ءبىرىنشى حاتشى بولىپ، 1991 جىلى پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. ول كەزدەرى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقاراتىنمىن. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا 20 جىل سىرعىپ وتە شىعىپتى. ومىردە تالاي وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. دەگەنمەن، ءوز باسىم ەشكىمگە تىكەلەي مىنەزدەمە بەرۋگە زاۋىقتى ەمەسپىن. سوندىقتان نازارباەۆ تۋرالى دا ەستەلىك ايتىپ وتىرعىم كەلمەيدى. جيىرما جىلدا ەلدى قالاي باسقارعانىن ءبارى كورىپ-ءبىلىپ وتىر. حالىق بارىنە تورەشى.
- جالپى سوڭعى ۋاقىتتا كۇزگە قاراي بيلىك وزگەرۋى مۇمكىن دەگەن اڭگىمە ءجيى ەستىلەتىن بولدى. بۇل ءسوز شىندىققا اينالادى دەپ ويلايسىز با؟
- بيلىكتى ءسوز جوق اۋىستىرۋ كەرەك. بيلىك مىندەتتى تۇردە وزگەرۋى كەرەك. نەگە دەسەڭىز، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ دامۋىنا بيلىكتىڭ ءبىر قولعا شوعىرلانۋى كەرى اسەر ەتۋدە. مەن ارينە، كورىپكەل ەمەسپىن. سوندىقتان بۇل اڭگىمەنىڭ نەمەن اياقتالاتىنىن ايتا المايمىن. بىراق، نازارباەۆ حالىقتى ويلايتىن بولسا، مىنا داعدارىستان شىعىپ، ەكونوميكانى كوتەرىپ، ەل بولامىز دەسەك بيلىكتىڭ جاقىن ارادا وزگەرگەنى كەرەك. پرەزيدەنت مىناۋ «نۇر وتان» دەگەن پارتياسىن قۇرىپ قويدى. ول پارتيانىڭ بۇرىنعى كپسس-تەن ەش ايىرماشىلىعى جوق. ءتىپتى داراقىلىق جاعىنان ودان دا اسىپ ءتۇستى. ميلليونداعان، ءتىپتى ميلليارداعان قارجىعا وفيستارىن سالدى. ونىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى باسشىلارى جاستار. پرەزيدەنت جاستار باسقارسىن دەپ ۇران تاستادى. ارينە، «جاس كەلسە - ىسكە» دەگەن. بىراق  كوزىمىز كورىپ ءجۇر عوي، پارتيانىڭ جەرگىلىكتى ۇيىمدارىن باسقاراتىنداردىڭ ءبارى دەرلىك شىكىرەيىپ قالعان تاكاپارلار. حالىقپەن ارالاسىپ كورمەگەن، ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بىلمەيدى. ايتەۋىر، فرانتسۋزدىڭ كوستيۋمىن كيىپ، يتاليانىڭ گالستۋگىن تاققانعا ءماز.   «نۇروتاندىقتار»  جالپى حالىقتان وزدەرىن جوعارى قويادى. جۇرت الدىنا شىقسا جاتتاپ العان ءتاتتى سوزدەرىن ايتادى. حالىق ونداي سوزگە تويىپ بولعان. ەلگە كوپىرشىگەن بوس ءسوز ەمەس، ناقتى ءىس كەرەك. بۇل پارتيا بيلىكتەن باق تايعان كۇنى تارقايتىن پارتيا. جانە ەسىڭىزدە بولسىن، قازىرگى بيلىك ساسياي ساحنادان تايعان كۇنى سول الگى يتالياننىڭ گالستۋگىن تاعىپ كىسىمسىپ جۇرگەندەر ءبىرىنشى بولىپ اشىلىپ سايرايدى. «پارتيانىڭ قاتەلىكتەرى وسىنداي ەدى، مەن ونى بىلگەن ەدىم، بىراق ايتقىزبادى، كىرىپتار بولدىم» دەپ كولگىرسيتىن سولار بولادى.
- ياعني، بيلىكتەن باق تايعان كۇنى چەمودانىن ارقالاپ شەتەلگە قاشۋعا دايىن وتىرعاندار كوپ بولعانى عوي. نازاربەاۆ ءوزىنىڭ ورنىنا قالدىراتىن ادامىن دايىنداپ قويعان ەكەن، انە-مىنە وزگەرىس بولادى دەگەن اڭگىمەنىڭ ءورشىپ كەتۋىنە راحات اليەۆتىڭ كىتابى اسەر ەتىپ وتىر دەپ ويلامايسىز با؟
- راحاتتىڭ كىتابىن ينتەرنەتتەن الىپ وقىپ شىقتىم. ونداعى اقپاراتتاردىڭ توقسان پايىزى بۇرىننان ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمە ەكەن. سوندىقتان ونىڭ كىتابى ەلدەگى ساياسي وزگەرىستەرگە ىقپال ەتەدى دەپ ويلامايمىن. دەگەنمەن، ءبىر نارسەمەن كەلىسەمىن. شىنىندا دا پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ 99 پايىزى جاعىمپازدار، جادىگويلەر، «جابىق جەمقورلار». ياعني، سىبايلاس-جەمقور دەمەسىن دەپ ءبارىن تانىستارى مەن تۋىستارىنىڭ اتىنا جازىپ قويىپ ۇلكەن بيزنەستەرگە يە بولىپ وتىر. ولاردىڭ قاتارىندا ەلدىڭ ەرتەڭىن ويلاپ وتىرعان ەشكىم جوق.
- جاڭاعى 99 پايىزدىڭ قاتارىنا جاتپايتىن ات توبەلىندەي از شەنەۋنىكتىڭ اراسىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ءىزباسار بولاتىن، ەلدى جارقىن بولاشاققا اپارا الاتىن تۇلعا بار ما؟
- جوق. ايتىپ وتىرمىن عوي، ول ەلدى باسقارعان 20 جىلدا جاعىمپازدىقتان الدىنا جان سالمايتىنداردى عانا توڭىرەگىنە توپتاستىردى. وزىندىك ويى بار، ازاماتتىق ۇستانىمى بار جىگىتتەردى جانىنا جۋىتقان ەمەس. كەرىسىنشە ولاردى ەندى قىلتيىپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا كوكتەي قيىپ وتىردى. سوندىقتان ول كىمدى قالدىرسا دا حالىق ول ادامعا سەنبەيدى جانە قايتا-قايتا الداعانعا كونبەيدى. ەگەر بۇعان دەيىن حالىق بارىنە توزگەن بولسا كونبىستىگىنەن، ۇياتتى ءبىرىنشى قوياتىن كىشىلىگىنەن دەپ ءبىلۋ كەرەك. بىراق ءار نارسەنىڭ شەگى بار.
- بيلىكتى اۋىستىراتىن، وعان قارسىلاس بولاتىن وپپوزيتسيا نەگە وزدەرى قىرىقپىشاق بولادى؟ ولار نەگە بىرىگە المايدى؟
- ءبىزدىڭ وپپوزيتسيادا ەشقاشان بىرلىك بولعان ەمەس. ولار ءوزارا كىم مىقتى دەپ جۇلقىسادى دا جاتادى. پارتيالاردىڭ كوپ بولعانى ەلگە پايدالى بولۋى كەرەك ەدى. بىراق كەرىسىنشە بولىپ تۇر. كوپتەگەن پارتيالاردا يدەيا بولعانىمەن ونى جۇزەگە اسىراتىن قاراجاتى جوق. ال اقشاسى بار پارتيالار كەدەي ارىپتەستەرىن مەنسىنبەيدى. جالپى بۇل سوناۋ پاتشا زامانىنان قالىپتاسقان مەنتاليتەت. قازاقتىڭ رۋعا، جۇزگە بولىنەتىنىن بىلگەن سوڭ وتارشىلار «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» ساياساتىن ۇستاندى. سول ءتاسىلدى بۇگىنگى بيلىك تە ساتىمەن پايدالانىپ وتىر. ايتپەسە بۇگىن اقىلداساتىن، بىرلەسىپ شەشەتىن شەتىن ماسەلە از با؟ مىناۋ قارجىلىق ءارى رۋحاني داعدارىستان قالاي شىعامىز، ودان شىققان كۇنى قانداي باعىتتا داميتىن بولامىز دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە باس قاتىرۋدىڭ ورنىنا ءوزارا ايتىسادى دا جاتادى. وسىنى قويماساق، ءبىر-ءبىرىمىزدى تىڭداپ ۇيرەنبەسەك ەلدىڭ سورى قاينايدى عوي. الاۋىزدىقتان تيىلماساق تاۋەلسىزدىگىمىزگە دە سىزات تۇسەدى. دەموكراتيانىڭ ەڭ باستى نىشانى قوعامدىق پىكىرمەن ساناسۋ دەسەك، بۇل بىزدە جوق.
- بۇگىنگى وپپوزيتسيادا ەلگە تۇتقا بولا الاتىن ازاماتتار بار ما؟
- بار، ارينە. بىراق ولاردى اياقتان شالاتىن، ەتەكتەن تارتاتىندار دا سول وپپوزيتسيانىڭ ءوز ىشىندە از ەمەس. اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق قويايىق، بىراق ونداي اپتال ازاماتتار بار. ءوز باسىم وپپوزيتسياداعى كوپتەگەن جىگىتتەردى قولدايمىن. ولاردىڭ ەشقايسىسى قولعا قارۋ الىپ ەلدە دۇربەلەڭ تۋدىرۋدى كوزدەمەيدى. ءبىز نەگە وپپوزيتسيانى كەۋدەدەن يتەرۋىمىز كەرەك؟ ونداعىلار دا ءوزىمىزدىڭ باۋىرلارىمىز، ولار دا ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن باس اۋىرتسا نەگە قولداماسقا؟
- كەيىنگى كەزدەرى ۇلكەن لاۋازىمداردا جۇرگەن مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر ءجيى تۇتقىندالىپ جاتىر. بۇل نەنى بىلدىرەدى: ەقىۇ-عا توراعالىق ەتەر الدىندا سىبايلاس-جەمقورلىقپەن كۇرەسىپ جاتىرمىز دەپ دەموكراتيانىڭ نىشانىن كورسەتىپ كوز الداۋ ما، الدە بيلىكتىڭ اينالاسىنداعى توپتاردىڭ اراسىندا جان بەرىپ، جانى الىسقان مايدان ءجۇرىپ جاتىر ما؟
- جالپى، كوررۋپتسياسى جوق مەملەكەت دەگەن بولمايدى. ءبىزدىڭ مەمەلەكەتىمىز ءالى جاس. تاۋەلسىزدىك الىپ، جەكەمەنشىككە ءبولىس باستالعان كەزدە قولدا باردان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن كوپتەگەن كوررۋپتسياعا كوز جۇما قاراعانىمىز راس. ويتكەنى، ىرگەمىزدە رەسەي جاتىر ەدى. الەمدەى ەڭ ۇزىن شەكارا - قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىنداعى 7,5 مىڭ شاقىرىمدىق شەكارا. وسى ۇلان اسىر اۋماقتان ورىستار ىشكەرلەي ەنىپ ەلدىڭ بايلىعىن وزدەرىنە تاسىپ اكەتپەسىن، ودان دا ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر يە بولىپ قالسىن دەگەن نيەتپەن ۇزاق ۋاقىت بويى كوپتەگەن كوررۋپتسيالىق نەگىزدەگى ءىس-ارەكەتتەرگە توسقاۋىل قويىلمادى. ءسويتىپ سىبايلاس-جەمقورلىق بۇكىل قوعامنىڭ دەرتىنە اينالىپ كەتەرىن ەسكەرمەدىك. كوررۋپتسيانى تۇبىرىمەن قۇرتۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ازايتۋعا بولادى. ول ءۇشىن ءاربىر سانالى ازامات ونىمەن كۇرەسۋى كەرەك. وسى ورايدا الىپ قاراعاندا اتالعان شەنەۋنىكتەردىڭ قامالىپ جاتقانى قالىپتى ءۇردىس دەپ ويلايمىن. كەيبىر ازاماتتار، سونىڭ ىشىندە وپپوزيتسيا وكىلدەرى 37-جىل قايتالانىپ جاتىر دەپ بايبالام سالۋدا. 37-ءنىڭ زۇلماتى ەشقاشان قايتالانبايدى، ونداي سۇمدىقتى ەشكىم دە قايتالاپ جاساي المايدى. مىسالى قازىر «قازاتومدى» باسقارعان مۇحتار جاكىشوۆ تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. كەيبىر وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار ونى جاقسى جىگىت ەدى، بۇل ساياسي تاپسىرىس دەگەن اڭگىمەلەر ايتادى. مۇمكىن، راسىندا جاقسى جىگىت بولعان شىعار. بىراق كوررۋپتسياعا جول بەرگەنى، سىبايلاس-جەمقورلىقپەن اينالىسقانى ايدان انىق. سوندىقتان ونىڭ ءىسىن سوت قاراپ ءادىل شەشىمىن بەرۋى كەرەك. ونى اقتاۋعا كۇش سالۋدىڭ قاجەتى قانشا! مۇحتار جاكىشەۆ، نۇرلان ىسقاقوۆ سەكىلدى كوپتەگەن شەنەۋنىكتەر وپپوزيتسياعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، بيلىكتىڭ سەنىمدى وكىلدەرى ەمەس پە ەدى. ەگەر ولار بيلىكتىڭ ساياساتىمەن كەلىسپەي قىزمەتىنەن كەتىپ، سونان سوڭ قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ جاتسا، ساياسي استار ىزدەۋگە بولادى. ايتپەسە ءبىز نەگە كولدەنەڭنەن كيلىگىپ ولارعا جاناشىر بولۋىمىز كەرەك. ۇرىلار جازاسىن الۋى ءتيىس.
- ال دانيال احمەتوۆ تۋرالى نە ايتاسىز؟ ول ستراتەگيالىق ماڭىزدى سالانى باسقارا وتىرىپ قولاستىنداعىلاردىڭ قىرۋار قارجىنى قىمقىرۋىنا جول بەردى. ونى ەكس-مينيستر مىرزا كورمەي قالدى، بىلمەي قالدى دەگەنگە ەشكىم سەنبەيدى. ەندەشە، بيلىك احمەتوۆكە قاتىستى جۇمساق ساياسات ۇستانىپ وتىرعان جوق پا؟
- ارينە، دانيال احمەتوۆ ەتەگىنە ناماز وقىپ ءجۇر دەپ ايتا المايمىن. قورعانىس سالاسىندا قاتال ءتارتىپ ورناتىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتۋدىڭ ورنىنا ۇرلىق-قارلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن اسكەريلەر كوپ. احمەتوۆ وسىلاي انشەيىن وتستاۆكاعا كەتە سالادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. وعان قاتىستى قازىر تەرگەۋ شارالارى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ماڭىزدى كەلىسىمدەر مەن قىرۋار قارجىعا باعالاناتىن قۇجاتتارعا ەڭ سوڭعى بولىپ ءوزى قول قويدى. سوندىقتان ول بارلىق بىلىق-شىلىقتى ءاۋ باستان ءبىلىپ وتىردى دەپ سانايمىن.

سۇحباتتاسقان بەك داتۇلى.