سوڭعى ونجىلدىقتا بۇكىل الەمدە تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ قۇبىلىسى، ونىڭ نىساندارى مەن كورىنىستەرى بايقالۋدا.

ەكسترەميزم مەن تەرروريزم بۇگىنگى تاڭدا ەڭ وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. ساياساتتا بەلگىلى ءبىر باعىت رەتىندە ەكسترەميزم راديكالدى كوزقاراستاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرىن ۇستانادى. ول مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا، قوعامنىڭ بىرلىگىنە قاتەر ءتوندىرىپ، زورلىق-زومبىلىقپەن، فاناتيزممەن، وزدەرىنىڭ پرينتسيپتەرىن قورعاي المايتىنىمەن، ىمىراعا كەلمەۋىمەن سيپاتتالادى. ءوزىنىڭ قاۋىپتى تاجىريبەسىندە ەكسترەميزم تەرروريزممەن تىعىز بايلانىستا.

زاماناۋي تەرروريزم – بۇل ءارتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق شەكارالارىنىڭ شەگىنەن شىعىپ، بۇكىل الەمدىك قوعامداستىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەلەۋلى قاتەر توندىرگەن كۇردەلى، كوپقىرلى جانە اسا جاعىمسىز ساياسي-الەۋمەتتىك قۇبىلىس. جاھاندىق زۇلىمدىقپەن كۇرەسۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرى مەن نىساندارىن زەرتتەۋگە ارنالعان مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن كوپتەگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. وسى فورۋمداردا تەرروريزمگە ءتيىستى حالىقارالىق رەاكتسيانىڭ وعان قارسى كۇرەسۋدىڭ حالىقارالىق جۇيەسى تالاپ ەتىلەتىندىگى تۋرالى بىرنەشە رەت ايتىلدى. تەرروريزمگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن بىزگە تەرروريزمنىڭ ءمانىن ناقتى انىقتاۋ قاجەت.

قازىرگى تاڭدا، «تەرروريزم» ءمانىنىڭ امبەباپ انىقتاماسى جوق. بارلىعىنا ءمالىم، تەرروريزم ەكسترەميزممەن تىعىز بايلانىستى، ياعني، ەكسترەميزم تەرروريزمنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.

دەمەك، «ەكسترەميزم» تۇجىرىمداماسىن الدىن-الا قاراستىرماي، «تەرروريزم» ۇعىمىنىڭ ءمانىن اشۋ مۇمكىن ەمەس.

جالپى تەرمين رەتىندە «ەكسترەميزم» قازىرگى زامانعى ساياساتتىڭ بەلسەندى اينالىمىنا جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا ەنگىزىلدى. 2003 جىلى ەكپا (ەۋروپا كەڭەسىنىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى) انىقتاعانداي، «ەكسترەميزم» – بۇل پارلامەنتتىك دەموكراتيا پرينتسيپتەرىن تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە قابىلدامايتىن ساياسي قىزمەتتىڭ نىسانى.
ەكسترەميزم – بۇل قوعامدىق-ساياسي جۇيەنىڭ يدەولوگيالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق نەگىزدەرىن جوققا شىعاراتىن جانە زاڭدى كونستيتۋتسيالىق ءتارتىپتى تەز ارادا كۇشتەپ وزگەرتۋگە شاقىراتىن تۇبەگەيلى يدەيالارعا نەگىزدەلگەن ساياسي تاجىريبە.

زاماناۋي تەرروريزم مەن ەكسترەميزم قوعام مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنە بەلسەندى تۇردە اسەر ەتەتىن اۋقىممەن، الەۋەتتى ارتتىرۋمەن، تەرروريستتىك جانە ەكسرتەميستتىك توپتار ىقپالدى ساياسي قۇرىلىمدارعا اينالۋمەن، تەرروريستتەر مەن ەكسترەميستتەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ قاتىگەزدىگىمەن جانە ت.ب. نىساندارمەن سيپاتتالادى. تەرروريزم، ەكسترەميزم جانە ۇيىمداستىرىلعان قىلمىس – بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىق ءۇشىن اسا قاۋىپ-قاتەر رەتىندە سانالادى.
ءدىني ەكسترەميزم مەن راديكاليزم – بۇل جالپىعا ورتاق پروبلەما. بۇل پروبلەمامەن تەك كەيبىر مەملەكەتتىك ورگاندار عانا جۇمىس جاسايدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. ءاربىر مەملەكەتتىك ورگان ءوزىنىڭ فۋنكتسيونالدىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ نەگىزىندە ءوز ۇلەسىن قوسۋى قاجەت.

تەرروريزمگە جانە ەكسترەميزمگە قارسى تۇرۋ – بۇل الەمدە قۇقىق پەن ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى باعىتى. تىركەلگەن قىلمىستاردىڭ جالپى سانىنىڭ تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك سيپاتتاعى قىلمىستاردىڭ شامالى بولىگى بولىپ تابىلاتىندىعىنا قاراماستان، ولار قوعامنىڭ، مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ تەرىس رەاكتسياسىن تۋدىرادى.

قازىرگى تاڭدا، وسى تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ كورىنىسى مەملەكەتىمىزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. جاستارىمىز ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ قىرلارىن بىلمەگەندىكتەن سول ۇيىمدارعا بەت بۇرىپ كەتەدى.

جاستاردىڭ ءدىني كوزقاراسى ءالى دە وزەكتى ماسەلە بولىپ تابىلادى جانە جۇيەلى تالداۋدى قاجەت ەتەدى. ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءداستۇرلى ءدىندى جوققا شىعاراتىن ادامنىڭ كوزقاراستارىنا نەگىزدەلگەن جاستاردىڭ ءدىني ىزدەنىسى حح عاسىردىڭ جالپى كورىنىسىن تابادى.

جاستار – ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى، ول بىزدەن كۇندەلىكتى قامقورلىق پەن تىنىمسىز ءىلتيپاتتى قاجەت ەتەدى. جاستارىمىزدىڭ ادامزاتتىق بولمىستاعى، اسىرەسە،  ءدىن سالاسى سياقتى نازىك سالاداعى قۇندى باعدارلارىن ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. سەبەبى، ادامنىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە كوبىنەسە جاس جىلدارىندا قالىپتاسا باستايدى.

ءدىني كوزقاراستاعى (دەسترۋكتيۆتى ءدىني باعىتتاردىڭ ىقپالىنا تۇسكەن) كەيبىر جاس ازاماتتار وزدەرىن قوعام مەن مەملكەتكە قاراما-قارسى قويىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنە جانە ۇلتتىق داستۇرلەرىنە تەرىس كوزقاراسپەن قارايتىن بولدى. ولاردا ءتىپتى زورلىق-زومبلىق تاسىلدەرىن قولدانۋمەن مەملەكەتىمىزدىڭ ساياسي قۇرىلىمداعى زايىرلى سيپاتىن وزگەرتۋگە ىقىلاستارى پايدا بولۋدا. بۇل كورىنىستەر قوعامدا جاڭا ساياسي-الەۋمەتتىك پىشىندەردىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپتەس.

جالپى، ءدىن سالاسىندا مەملكەتىمىزدە كوپ جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. سالىستىرمالى تۇردە قىسقا مەرزىمدە ۇيىمداستىرىلعان جۇمىس ءوزىنىڭ ناتيجەسىن بەرىپ، ال ونىڭ تيىمدىلىگى بىرلىكپەن بىرتە-بىرتە وسەدى.

ماسەلەن، قازاقستاندا ءدىني ەكستەرميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2018-2022 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعان بولاتىن.

سونىمەن قاتار، اتالعان باعدارلاما - ءدىني الاۋىزدىقتى نەمەسە ارازدىقتى تۋدىرۋعا باعىتتالعان ەكسترەميستىك يدەيالاردى جاقتاۋشى ادامدار سانىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تەرروريزم اكتىلەرىنە دەن قويۋ، سونداي-اق تەرروريزم سالدارىن بارىنشا ازايتۋ جانە (نەمەسە) جويۋ دايىندىعىنىڭ دەڭگەيىن جانە الدى الىنعان جانە ۋاقتىلى جولى كەسىلگەن (وي-نيەتتى قالىپتاستىرۋ، دايىنداۋ، شابۋىلداۋ ساتىلارىندا) ەكسترەميستىك سيپاتتاعى تەرروريستىك جانە وزگە دە زورلىق-زومبىلىق اكتسيالارىنىڭ ۇلەسىن ازايتۋدى كوزدەيدى.

Abai.kz