بۇقارا تىشقانباەۆ ەسىمى ادەبيەتىمىز بەن مادەنيىەتىمىزگە ابدەن تانىس. ءبىز بۇل ماقالامىزدا ول كىسىنىڭ تۇتاس ءومىرى مەن شىعارماشىلعى تۋرالى توقتالماقشى ەمەسپىز.

جالپى قازاق ادەبيەتىن الىپ بايتەرەك دەسەك، ونىڭ باسقا ەلدە ءوسىپ، وركەن جايعان بۇتاقتارىنىڭ ءبىرى شىنجاڭ قازاق ادەبيەتى. سول شىنجاڭ قازاق ادەبيەتتىڭ قالىپتسۋىنا يگى ىقپالىن جاساعان تۇلعالار قاتارىندا بۇقارا تىشقانباەۆ ەسىمى دە اتالادى. اسىرەسە، ونداعى جازبا ادەبيەت وركەندەرىنىڭ قالىپتاسۋى مەن العاشقى گۇلدەنىپ-كوركەيگەن ءداۋىرى سانالاتىن 1940-1955 جىلدار بۇقارا ءومىرىنىڭ جالىندى جاستىق شاعى مەن شىعارماشىلىق جولىنداعى مول ىزدەنىستى كەزەڭىنە تۋرا كەلەدى.

بۇقارا تىشقانباەۆ 1920 جىلى 12 ساۋىردە جاركەنت ۋەزىنە قاراستى «توعىزبۇلاق» اۋىلىندا (قازىرگى الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانى) دۇنيەگە كەلگەن. 1930 جىلى ون جاسىندا اكە-شەشەسىمەن بىرگە قىتايدىڭ ىلە وڭىرىنە – قۇلجا قالاسىنا وتەدى. 1934 جىلدان كەيىنگى شىڭ شىسايدىڭ حالىقتى وقۋ-اعارتۋعا، مادەنيەتكە ۇندەۋى از ۇلتتارعا تيىمدىلىك اكەلىپ، بۇقارا 1935-1938 جىلدار مۇعالىم بولىپ، اۋىلدا بالا وقىتادى. 1938-1942 جىلدار ۇرىمجىدەگى مۇعالىمدەر سەمينارىنان ءبىلىمىن جەتىلدىرەدى.

ءدال وسى كەزدەن باستاپ، ب.تىشقانباەۆ شىعارماشىلىق جولعا تۇسەدى. سول جىلدارى جازعان  العاشقى ولەڭ، ماقالا، وچەركتەرى «شىڭجاڭ» گازەتىندە جارىق كورە باستايدى. 1942 جىلى قۇلجا قالاسىنا كەلىپ، شىعارماشىلىق جۇمىسىن جالعاستىرادى. الايدا ەلىن سۇيگەن جالىندى جاس گومينداڭشىل قىتايلاردىڭ نازارىنا ىلىگىپ، تۇرمەگە قامالادى.

1944 جىلى قاراشادا قۇلجا قالاسىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبلليكاسىنىڭ قۇرىلۋى ونى دا بوستاندىققا شىعارىپ، شىعارماشىلىعىنا جول اشادى. توڭكەرىستىڭ باس شتابى بۇقاراعا جاڭا گازەت ىسىمەن اينالسۋدى جۇكتەيدى. ءسويتىپ جاس رەسپۋبليكانىڭ ورگان گازەتى «توڭكەرىس تاڭىنا» رەداكتور بولىپ جۇمىس اتقارادى. گازەت جۇمىسى مەن مادەني ورتا ونىڭ وسۋىنە مول مۇمكىندىكتەر بەرەدى. شىعارماشىلىقتا جەمىستى ەڭبەكتەر ەتىپ، كوپتەگەن تۋىندىلارىن ومىرگە اكەلەدى.

1950 جىلدارعا كەلگەندە شىنجاڭ مادەنيەت ءمينسترىنىڭ ورىنباسارى، شۇار جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سىندى لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە تارتىلادى. قۇلجادان ۇرىمجىگە اۋىسۋىنا بايلانىستى شىعارماشىلىق جولىنداعى ەڭبەكتەرى دە ەرەكشە كوزگە تۇسە باستايدى. شىنجاڭ قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ العاشقى وكىلدەرىمەن بىرگە ەل ادەبيەتىنە ەڭبەك ەتۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسەدى.

شىنجاڭدا جارىق كورگەن قىتايداعى از ۇلتتار ادەبيەتى تاريحىنا ارنالعان جەلىلەس كىتاپتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى تومىندا ب.تىشقانباەۆتىڭ ەڭبەكتەرى دە اتالادى.

«XX عاسىردىڭ 50 جىلدارى قىتايداعى قازاقتاردىڭ وسى زامان ادەبيەتىىنڭ كوكتەم ماۋسىمى. وسى ماۋسىم باستالعان كەزدەگى ادەبيەتىمىزدىڭ جانە پوەزيامىزدىڭ العاشقى قارلىعاشاتارى: بۇقارا تىشقانباەۆ، قۇرماناالى وسپانوۆ، قاجىعۇمار شابدانۇلى، راحمەتوللا اپشەۇلى، ماعاز رازدانۇلى، نۇرساپا امانجولوۆ، قاۋسىلحان قوزىباەۆ، ورازاقىن اسقاروۆ، قۇلمۇحان احمەتۇلى، احمەت ءجۇنىسۇلى، شارعىن، العازى، ساعدوللا نۇرالين، اياعان، ءادىلحان، زاكەن بولتاەۆ، كۇنگەي مۇقاجان، ەلۋبەك بايتوقوۆ، بۇلانتاي دوسجانين، ت.ب»(1. 11 بەت).

جوعارىدا اتى الالعان اعا بۋىندار جاڭا زامان تاقىرىبىن جىرلاۋدىڭ دا باستاماشىلارى بولدى. وسى جىلدارى جازىلعان بۇقارا تىشقانباەۆتىڭ «ءومىر سىرى»، «تاماشا» ء(ان تەكستى), قۇرمانالى وسپانوۆتىڭ «كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە»، ماعاز رازدانۇلىنىڭ «داۋىل» ولەڭدەرى سول كەزدەگى» پوەزيامىزدىڭ پرولوتارلىق توڭكەرىستى، جاڭا زاماندى جىرلاعان ۇزدىك تۋىندىلارى ەسەپتەلەدى(2. 11-12 بەت).

مۇنداعى ب.تىشقانباەۆتىڭ «تاماشا» انىندەگى «تاماشا ءومىر تاماشا، شالقيدى كوڭىل جاڭاشا» دەگەن ءسوز ءان قاناتىمەن اسپانداپ قالماستان، حالىقتىڭ اۋزىنداعى ماتەلدەي بولىپ، جۇرەكتەن جۇرەككە جەتەدى. ادەبيەت سۇيەر قاۋىم، ونەر سۇيەر قاۋىم بۇقارا ەسىمىنە كەڭىنەن تانىس بولادى.

بۇقارىنىڭ پروزا، پوەزيا، دراممادا قاتارىنان قۇلاش سەرمەۋى، ءوزىنىڭ ولمەس تۋىندىلارى ارقىلى جارق ەتىپ كوزگە ءتۇسۋى ونى ادەبي ورتانىڭ مايتالمان تۇلعاسىنا اينالدىرادى.

شىنجاڭداعى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى»: «بۇل كەزدەگى پروزامىزدىڭ وكىلدەرى: بۇقارا تىشقانباەۆ، قاجىعۇمار شابدانۇلى، راحمەتوللا اپشەۇلى، احمەت ءجۇنىسۇلى، كۇنگەي مۇقاجانۇلى، قاۋسىلحان قوزىباەۆ، بۇلانتاي دوسجانين»(3.18 بەت) – دەپ جازادى.

ارينە، 1949 جىلى كومۋنيستىك جاڭا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بيلىككە شىعۋى، ادەبيەت-كوركەمونەردىڭ بارلىق باعىتى سول جاڭا ۇكىمەتتىڭ جىرىن جىرلاۋعا باعىتتتالعانى، ءتىپتى شارت رەتىندە قابىلداناتىنى شىندىق. سوندىقتان دا سول تۇستىڭ وزىق قالامگەرلەرىنە ورتاق بولعان قىزىل پارتيانى جىرلاۋ ءداستۇرىن اينالىپ وتۋگە ەشكىمنىڭ دە مۇمكىندىگى جوق ەدى. ب.تىشقانباەۆ تا ەل ازاتتتىعىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى «قىزىل جالاۋ» ولەڭىندە:

جۇلدىزدى قىزىل جالاۋىم،

قاقتى جالىن قاناتىن.

سوتسيالدى ءومىردىڭ،

سوقتىرماققا ساعاتىن، – دەپ جىرلادى.

سول كەزدەگى ساياساتتىڭ سويىلىن سوعۋ تەك قانا قىتاي قازاق ادەبيەتىندە ەمەس، كەڭەس وداعى جانە ونىڭ ىقپالىنداعى بارلىق ەلدەردىڭ ادەبيەتىندە قالىستاسقان ورتاق ءۇردىس بولاتىن. سوتسياليزم تۋىنىڭ جەلبىرەپ، جامبىل جاباەۆ رۋحىنىڭ سونبەگەن شاعى. بۇقارا تىشقانباەۆتىڭ زامانداس قالامداستارى مەن ءىزىن باسقان ءىزباسارلارىنان: «ومارعازى ايتانۇلى «وكتيابر قۇرداسى»، ماقاتان ءشارىپحانۇلى «ازات قىزعا»، نۇرساپا امانجولوۆ «ۋاقىت مارشالى»، سەرىك قاپشىقباەۆ «مەن وكتيابر جەرىنىڭ ازاماتى»، قابدەش ءجۇمادىلوۆ «كومۋنيستىك پارتيام» ولەڭدەرىندە جانە باسقالار دا سول مەزگىل ويىنىڭ وزەگىندەگى اكتيۆال تاقىرىپتاردى جىرلاۋدان باستاپ، ارقايسىسى وزدەرىنىڭ ءار ءتۇرلى شىعارماشىلىق ورىستەرىن اشقان» كەز ەدى(4. 13 بەت).

بۇل ءداستۇر قىتاي قوعامىنداعى ادەبيەتتىڭ ءار جانىرىندا: «بارلىق گۇل شەشەك اتسىن، جالپى جارىسا ءۇن قاتسىن!» دەيتىن ۇراندى باعىتپەن ۇپايىن تۇگەندەپ تۇردى.

«ەڭ الدىمەن بۇقارا تىشقانباەۆ ۇيعىرلار قونىستانعان رايونداردا جۇرگىزىلگەن جەر رەفورماسىن تاقىرىپ ەتكەن «تالاماتتىڭ كەسىرى» اتتى اڭگىمە جازدى. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ باسىم كوپ ساندىسى مال شارۋاشىلعىمەن شۇعىلدانعاندىقتان، قازاق حالقى قونىستانعان رايونداردا جەر رەفورماسى تەرەڭ جۇرىلمەگەن. «تالاماتتىڭ كەسىرى» اڭگىمەسىندە پومەششيك ءارى قازى ۇسەيىننىڭ كەدەي ديقانداردى ەزىپ-قاناعان قىلمىستارى اشكەرەلەنىپ، كەدەي ديقان ەلاحۇننىڭ كونە قوعامدا تارتقان ازابى سۋرەتتەلەدى. سوڭىندا، مەملەكەت ازات بولىپ، جەر رەفورماسى جۇرىلەدى. زورەكەر پومەششيك ۇسەيىن جانىشتالادى – قولعا الىنادى. ەلاحۇن ەگىستىك جەرگە، مال-مۇلىككە يە بولىپ، ەڭسە كوتەرەدى»(5. 20 بەت).

1950 جىلداردىڭ باسى مەن ورتا مەزگىلىندە كەڭەستىك قازاقستان مەن شىنجاڭ اراسىنداعى بارلىق بايلانىستار مەن قارىم-قاتىناستار ەكى ەلدەگى قازاقتاردىڭ مادەنيەت، ادەبيەت الماسۋلارىنا دا تاماشا ورايلار جاراتتى. قازاقستان قالامگەرىنىڭ شىعارمالارى شىنجاڭ جاعىنا ەركىن جەتىپ تۇردى. ءتىپتى قالامگەرلەردىڭ دە ءوزارا بارىس-كەلىسىنە دە ەسىك اشىق ەدى.

«الىپتار توبىنداعى» سəبيت مۇقانوۆ 1956 جىلى قىتاي جەرىندە بولىپ، ونداعى قازاقتاردىڭ əدەبيەتى مەن مəدەنيەتىنە بارىنشا كوڭىل اۋدارادى. ونى سəبەڭنىڭ «الىپتىڭ ادىمدارى» اتتى وچەركتەر جيناعىنان ايقىن كورە الامىز. سول ساپارىندا سابەڭنىڭ الدىنان شىعىپ، ونى شىنجاڭ ادەبيەتىمەن، ەل مەن جەردىڭ قىر-سىرىمەن تانىستىرعان جول باستاۋشى تۇلعا – بۇقارا تىشقانباەۆ بولادى. بۇل جايلار حاقىندا س.مۇقانوۆتىڭ «الىپتىڭ ادىمدارى» ەڭبەگىندە ەگجەي-تەگجەيلى باياندالادى.

«ءبىز ءۇرىمجى قالاسىندا بىرنەشە كۇن بولىپ، جالپى ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ، ونىڭ ورتالىعى – ءۇرىمشىنىڭ ەكونوميكا جانە مادەنيەت جاعدايلارىمەن تاعى دا ءبىراز تانىستىق تا، سوڭعى كۇنىمىزدى «بۇلانباي» اتالالاتىن وزەننىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ توعايدىڭ ىشىندە، شىنجاڭنىڭ مادەنيەت قىزمەپتكەرلەرىمەن ساۋىق-سايراندا وتكىزىپ، ەرتەڭىنە، ءيۋلدىڭ 12-ءسى كۇنى، ۇرىمشىدەن قۇلجاعا اۆتوماشينامەن اتتاندىق.

مەنىڭ قاسىمدا، شىنجاڭداعى بەلگىلى قازاق جازۋشىسى بۇقارا تىشقانباەۆ پەن ونىڭ جۇبايى – سارا ەردى. سارا – جوعارىدا ولەڭى مىسالعا كەلتىرىلگەن اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ تۋعان قىزى ەكەن.

جاسى وتىزعا جاڭا كىرگەن، ورتادان بيىك بالۋان دەنەلى، سىپايى قوڭىر ءوڭدى، قالىڭ تولقىندى قارا شاشى بار، جاتىق مىنەزدى بۇقارا، بىرنەشە اڭگىمەلەر مەن ولەڭدەر جيناعىن جاريالاعان، قىتاي كينو-دراماتۋرىگىنە (اتىن ۇمىتتىم) قوسىلىپ، «قاسەن-ءجاميلا» اتتى فيلم جاساعان، شىنجاڭداعى قازاق جازۋشىلارىنىڭ كەۋدە تۇسىنان ورىن الاتىن ادامنىڭ ءبىرى. ءوزى ول كەزدە قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ شىنجاڭداعى بولىمىندە پرەدسەداتەلدىڭ ورىنباسارى بوپ قىزمەت اتقارادى.

بۇقارا قازاقتىڭ «وتكەلەكتەن ءوتتى» دەيتىن جىگىتىنىڭ ءبىرى. جاسىنىڭ ازدىعىنا قاراماي، جالپى قىتاي تۇرمىسىنان دا، شىنجاڭ تۇرمىسىنان دا، ونداعى قازاق تۇرمىسىنان دا كورگەن-بىلگەندەرى كوپ. سويتە تۇرا، اۋزى ساراڭ جىگىت، – الدەنەلەردى ءوزىڭ قازبالاي سۇراپ جەتەكتەپ اكەتپەسەڭ، ءوز بەتىمەن سۋرىلىپ سويلەي قويمايدى. ال كەڭەسكەن سوزگە بايسالدى دا، بايىپتى دا، ءاربىر اڭگىمەسىن ورنىقتى ايتادى، ءدامدى عىپ ايتادى. مىنەزى سالماقتى سارا، قازاق ادەبىن ساقتاپ، وزىنەن سۇراماعان سوزگە ارالاسپاي، تىڭداپ قانا وتىرادى. سويلەسكەن سوزىنە ول دا ورنىقتى، اقىلدى ادام» (6. 336-337 بەتتەر)

س.مۇقانوۆتىڭ قىراعى كوزىنەن ب.تىشقانباەۆتىڭ ءبىتىم-بولمىسى قاعىس قالمايدى. شىن مانىندە سول تۇستاعى الەمدەگى الپاۋىت ەل – كەڭەس وداعىنىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ  بۇلايشا توقتالۋى بۇقاراعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەت پەن شىنايى باعا بولاتىن. جاي عانا قىزمەت بابىنداعى بىرەۋ بولسا، س.مۇقانوۆتىڭ نازارىنا بۇلايشا ىلىكپەس ەدى.

سابەڭ ساپار بارىسىندا بۇقارا تىشقانباەۆ ارقىلى تاڭجارىق جولدىۇلى، اسەت نايمانباەۆ، اسەيىن جاقسىلىقۇلى سەكىلدى تۇلعالار ەسىمىنە دە تولىعىنان قانىق بولادى. اسىرەسە، تاڭجارىق ولەڭدەرىن ءسۇيىپ، تۇششىنىپ تىڭدايدى. بۇقارا سابەڭە تاڭجارىقتىڭ ولەڭىن وقىپ بەرگەندە، سارانىڭ «وسىدان توعىز جىل بۇرىن وپات بولعان اكەسىنىڭ اباقتىدا جاتقان اۋىر ءحالىن دە، ودان قۇتىلعان قۋانىشىن دا ەسىنە تۇسىرگەندەي، جىلاپ تۇرعانىن دا» جازادى. (7. 346 بەت).

سابەڭنىڭ قالامىنا ىلىككەن «قاسەن-ءجاميلا» ءفيلمى تۋرالى ءسوز بولعاندا، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا» مىناداي جولدار بار:

«... وسى جەتى جىلدا (1950-1957 – رەد) وسى زامان درامماتۋرگيامىزدىڭ العاشقى ۇلگىلەرى ەسەپتەلىپ وتىرعان جانە بۇدان كەيىن دە ەسەپتەلە بەرەتىن ءبىر شوعىر ۇلكەندى-كىشىلى ساحنالىق شىعارمالار تۋدى. ولار – بۇقارا تىشقانباەۆ پەن ۋاڭ يۋحۋ بىرلەسىپ جازعان «قاسەن-ءجاميلا» كينو ستسەنارياسى، اسقار تاتانايۇلىنىڭ «قۇلدىقتان قۇتىلعاندار» پەساسى، راحمەتوللا اپشەۇلىنىڭ «قۇپيا قۇدالىق» جانە قاۋسىلحان قوزىباەۆتىڭ «شاعىلعان توسەك» كومەدياسى.

«قاسەن-ءجاميلا» ستسەنارياسى – ەل ازاتتىعىنىڭ الدى-ارتىن ارتقى كورىنىس، قازاق قىزدارىنىڭ ماححابات ەركىنگدىگىنە قول جەتكىزۋ جولىنداعى كۇرەسىن نەگىزگى تاقىرىپ ەتكەن شىعارما. ستسەناريانىڭ جانر تىلىندەگى نۇسقاسىن جوۋ ىنلاي زۇڭلي (قحر پرەمەر ءمينسترى - رەد) ءوزى وقىپ بەكىتكەن. لەنتاعا تۇسىرگەن سوڭ «قاسەن-ءجاميلا» ءفيلمى ەلدىڭ ءىشى-سىرتىندا كۇشتى اڭىس قوزعاپ، كورەرمەندەردىڭ قىزۋ قارسى الۋىنا بولەنگەن»(8.  33  بەت).

وسىلايشا، 1953-1954 جىلدارى شىڭجاڭدا تۇڭعىش رەت «قاسەن-ءجاميلا» ءفيلمى ءساتتى جاسالعان ەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىنجاڭداعى قازاق كينوسى ءسوز بولعاندا، ەڭ الدىمەن اۋىزعا تۇسەتىنى وسى «قاسەن-ءجاميلا» ءفيلمى.

كينوداعى باستى ءرول – قاسەن وبرازىن سومداعان ابىلاي تۇگەلباەۆ 2007 جىلى «ءۇش قيان» باسپاسىنان شىققان «ءومىر ەستەلىكتەرى» دەگەن كىتابىندا «قاسەن-ءجاميلا» كينوسىنىڭ ءتۇسىرىلۋى جايىنداعى ەستەلىكتەرىن بايانداي كەلىپ:

«…1953 جىلى ءساۋىر ايىندا ءۇرىمجىنىڭ اكتەرلىك جايلاۋىندا ء(تۇسىرۋ الاڭى) كينونىڭ سىرتقى كورىنىسى ءتۇسىرىلىپ، تامىز ايىندا شاڭحايعا بارىپ، ىشكى كورىنىستەرى ءتۇسىرىلدى. ءسويتىپ كينو ءتۇسىرۋ جۇمىسى ساتىمەن اياقتالدى. 1954 جىلى ناۋرىزدىڭ ورتاسىندا پەكيننىڭ قابىلداۋىنان وتكەن «قاسەن – ءجاميلا» ءفيلمى شاڭحايداعى ون ەكى مىڭ ورىندىق كينوتاەتردا ءۇش رەت قويىلدى. 1954-1955 جىلداردان باستاپ فيلم شەتەلدەردە ساتىلىپ الىنىپ، كورسەتىلە باستادى»(9) دەگەن دەرەك ايتادى.

«قاسەن-ءجاميلا» فيلمىندەگى ءجاميلانىڭ ءرولىن كسرو حالىق ءارتىسى ءفاريدا ءشارىپوۆا سومداعان ەكەن. اسا كورنەكتى ونەر شەبەرىنىڭ ساحناداعى جولى سول ارعى بەتتە-اق باستالىپ كەتىپتى. بۇل تۋرالى ابىلاي تۇگەلباەۆ اتالعان ەستەلىك كىتابىندا اكتەرلىك كۋرسقا تالدانعاندار قاتارىندا «ايەلدەر بولىمىنەن حانسۋشا (قىتايشا - رەد) اۋدارماشى ءفاريدا شارىپقىزى بولدى» دەپ جازادى.

«قاسەن-ءجاميلا» كينوسىندا قاسەن ەسىمدى كەدەي جىگىت ءجاميلا ەسىمدى شارۋا قىزىنا عاشىق بولادى. ەكەۋى كوڭىلدەرى جاراسىپ، كەشىكپەي ءسوز بايلاسادى. ءبىر رەتكى جيىن-تويدا كوزى تۇسكەن باي بالاسى قىزدى توقالدىققا ايتتىرىپ الماق بولادى. مالقۇمار قىز اكەسى بۇل ۇسىنىستى تەرىس كورمەيدى. باي بالاسىنا بەرمەك بولادى. قيىن جاعدايعا ءدوپ كەلگەن قوس عاشىق شاراسىزدان تاۋعا قاشادى. ءبىراز ۋاقىت سونداعى ءبىر جارلى شارۋانىڭ قولىندا تۇرادى. كوپ وتپەي قىتايدىڭ گومينداڭ اسكەرىن باستاعان باي بالاسىنىڭ قۋعىنشىسى كەلىپ، ەكەۋىن قولعا تۇسىرەدى. قاسەن مەن ءجاميلا ەبىن تاۋىپ، جاۋ قولىنان سىتىلىپ شىعادى. ولجاعا تۇسكەن ءبىر مىلتىقتى الا كەتەدى. قايتا بارىپ تاۋ اڭعارىنا بەكىنىپ، سوندا اڭ اۋلاپ كۇن كەشەدى.

قىسقا قاراي ءجاميلانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەل شەتىنە جاقىنداپ قونادى. وزدەرىنىڭ جۇرت اراسىنا اڭىز بوپ تاراپ كەتكەنىن قۇلاقتارى شالادى. ايى-كۇنى تولعان جاس كەلىنشەك بوسانادى. بالاعا «ماحاببات» دەپ ات قويادى. سول كەزدە قىرسىق قايتا شالادى – جەر-كوكتى تىمىسكىلەپ جۇرگەن ءجۇنىس بايدىڭ شابارمانى داداي تاۋ اراسىنداعى لاشىقتى تۇتىنىنەن بايقاپ قالىپ، تاۋىپ الادى. ەكەۋىنىڭ سابيلەرىن دالاعا تاستاپ، وزدەرىن بايلاپ اكەپ، تۇرمەگە قامايدى. تۇرمەدە تالايدان بەرى تۇتقىندا وتىرعان توڭكەرىسشىلەر بار ەدى. سولارمەن بىرلەسىپ ءبىر كۇنى سىرتقا قاشىپ شىعادى. جولدا «ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىمەن» كەزدەسەدى. ارمياداعى بالا كەزگى تانىستارىمەن جولىققان قاسەن اسكەر قاتارىنا وتەدى. بۇل كەزدە ءجاميلا جاۋ قولىندا ەدى. ارادا كوپ وتپەي قاسەن اۋىلىن ازات ەتۋ شايقاسىنا قاتىسادى. جاميلامەن سوندا كەزدەسىپ، ەكەۋى بىرگە دادايدى ءولتىرىپ، بالالارىنىڭ كەگىن الادى.

سول تۇستاعى ساياسي جاعدايعا بەيىمدەلىپ جاسالعان كينونىڭ ۇزىن ىرعاسى وسىلاي. ال ەندى، تاقىرىبىمىز ب.تىشقانباەۆ جانە ونىڭ شىنجاڭداعى شىعارماشىلىق ىزدەرى توڭىرەگىندە بولعاندىقتان اتالعان ءفيلمنىڭ پروتيۆتەرىنە دە قىسقاشا توقتالا كەتەيىك.

اتالعان وقيعانىڭ نەگىزى ءور التايدىڭ شىڭگىل جەرىندە بولعان. «قاسەن مەن ءجاميلانىڭ پروتيۆتەرى – احمەت پەن باعيا. ءجۇنىسباي مەن پاتشابەكتىڭ پروتيۆتەرى – ۋاتحان مەن قابىلحان...كينو فيلمدەگى كەيىپكەرلەردىڭ پروتيۆتەرىنىڭ ءبارى دە شىڭگىلدەگى قۇل مولقى دەپ اتالاتىن رۋدىڭ ىشىندەگى شاكەي دەيتىن ءبىر شاعىن اتانىڭ ۇرپاقتارى...باعيانىڭ شەشەسى نۇريلامەن احمەت، ۋاتحان ۇشەۋى بىرگە تۋىسادى. ال قابىلحان مەن باعيا ءبىرى ۇلدان، ءبىرى قىزدان تۋعان شوبەرە تۋىس» (10. 183-184 بەتتەر).

شىنايى ومىردەگى ۋاقىت كورسەتكىشى بويىنشا ايتقاندا احمەت ۇيلەنگەننەن كەيىن، قابىلحان مەن باعيا دا ۇيلەنگەن. ارادا بىرنەشە جىل وتكەندە احمەت ءوز ايەلىن تاستاپ، باعيامەن كوڭىل قوسادى. باعيا دا كۇيەۋىن تاستاپ احمەتپەن قاشادى. «1946 جىلدىڭ كۇزىنە تۋرا كەلگەن بۇل جايسىز وقيعاعا ايرانداي ۇيىپ، الاڭسىز جاتقان ەل-جۇرتتىڭ ءبارى نارازى بولادى. ويتكەنى احمەت پەن باعيانىڭ ەكەۋى دە نەكەلى ءارى ەكى جاقتىڭ دا اكە-شەشەلەرى، تۋىس-تۋعاندارى وزدەرىن ىشتەرىنە الا وتىرىپ، سويلەسىپ كەلىسىپ نەكەلەندىرگەن... وسى سەبەپتەردەن ولاردى ۋاتحان عانا ەمەس، اۋىل-ايماق بولىپ قۋعىندادى... وسىدان سوڭ احمەت پەن باعيا بىرنەشە جىل سەرگەلدەڭ تۇرمىس كەشىرەدى...»(11. 185 بەت).

وسىدان كەيىنگى وقيعا جەلىسى فيلمدەگىگە مۇلدەم سايكەس كەلمەسە دە، نەگىزىنەن جاقىنداۋ كەلەتىن تۇستارى كوپ. ەكەۋى اقىرىندا قاشىپ ءجۇرىپ «ءۇش ايماق» اسكەرىنىڭ قولىنا تۇسەدى. بۇل كەزدە باعيانىڭ كۇيەۋى قابىلحان دا ولاردان كۇدەرىن ءۇزىپ، باسقا بىرەۋمەن ۇيلەنىپ كەتەدى. ۋاتحان دا جالعاستى قۋعىنداۋىن توقتاتىپ، اڭگىمە ەسكىرە كەلە ەل ەسىنەن دە كوتەرىلە باستايدى. ومىردەگى ۋاتحان بەينەسى فيلمدەگى باي، شونجار تاپتىڭ قاتىگەز وكىلىنە مۇلدەم ۇقسامايدى. ەل مەن جەرگە اسا قادىرلى، يناباتتى، ابىرويلى ادام بولعان. ارينە، كوركەم شىعارما – ءومىردىڭ ءوز كوشىرمەسى ەمەس. كومۋنيستىك جۇيەگە باعىنعان سوتسياليزم ءداۋىرىنىڭ قاجەتى ءۇشىن جاسالعان باي مەن كەدەي، ءالدى مەن ءالسىز اراسىندا بولاتىن تالاس-تارتىس قاجەتتىلىگى ءۇشىن اتالعان وقيعاداعى ءومىر شىندىعى وزگەرتىلىپ، كوركەم شىعارما تۇسىنە ەنگەن.

جالپى، «قاسەن-ءجاميلا» كينوسى سول كەزدەگى ساياسات ءۇشىن دە، كوركەمونەر ءۇشىن دە ۇلكەن سىلكىنىس تۋدىرعان. بۇقارا تىشقانباەۆ ەسىمىنىڭ حالىققا ءتىپتى دە كەڭىنەن تارالۋىنا ءفيلمىنىڭ دە ەرەكشە ىقپالى بولعان.

ب.تىشقانباەۆ 1956 جىلى شىنجاڭ مادەنيەت دەلەگاتسياسىنىڭ باسقارۋشىسى رەتىندە سوۆەتتىك ورتا ازيا جانە قازاقستان رەسپۋبليكالارىندا بولادى. قازاقتىڭ ايگىلى جازۋشىلارى م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ سىندى تۇلعالارمەن جاقىننان پىكىرلەسىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ قىر-سىرىمەن تەرەڭدەي تانىسادى.

ب.تىشقانباەۆ شىعارمالارى تۋعان حالقىنىڭ ءار ءتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايىن، تىنىس-تىرشىلىگىن، قۋانىشى مەن قايعىسىن، تۋعان جەر كەلبەتىن شەبەرلىكپەن كەسكىندەيدى. ونىڭ شىنجاڭدا ادەبيەتتىڭ ءار جانىرىنا تۇرەن سالىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتۋى وزىنەن كەيىن جەتىلىپ كەلە جاتقان جاس بۋىنعا دا ونەگ-ۇلگى بولادى. سول تۇستاعى شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ شىرقاۋ بيىككە شىققان العاشقى كەزەڭدەرىن بۇقارا تىشقانباەۆسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

1957 جىلدان كەيىن كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ اراسى بۇزىلدى. ەكى ەل مادەنيەتىنىڭ وشاعىنا التىن كوپىر بولعاندار «ۇلتشىل، وڭشىل» سىندى نىساناعا ىلىگىپ، جالانىڭ قۇربانى بولدى. بۇل «بوران» قازاقى قانى تاسىپ تۇرعان، قارىمدى قالامگەر بۇقارانىڭ باسىنا دا قۇيىن ءۇيىردى. ول قولعا الىنىپ، جازا لاگەرىنە جونەلتىلدى.

وتكەن كۇندەردى ەسكە العاندا، جارى سارا تاڭجارىققىزى باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەپ ەسكە الادى:

«بۇقارا تۇرفان قۇمىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنەن 1960 جىلى عانا بوساپ كەلدى. ءسويتتى دە ۇرىمشىدە باقىلاۋدا ءجۇردى. بۇعان دا شۇكىر دەدىك. ويتكەنى تۇرمەدە ەمەس ۇيدە، الىستا ەمەس كوز الدىمىزدا عوي əيتەۋىر. 1962 جىلى جەرگىلىكتى ۇكىمەتكە بىلدىرمەي شىڭجاڭ استاناسىنداعى كەڭەس وكىلىنە بارىپ جولىقتىق. ماقسات – قازاقستانعا ءوتىپ كەتۋ. ول كەزدەگى كونسۋل بايعارين دەگەن ءيمانجۇزدى قازاق جىگىتى ەدى. جاعدايىمىزدى بىردەن ءتۇسىندى. ءسويتتى دە ءبىز ءوتىنىش بەرگەننەن كەيىنگى التى كۇننىڭ ىشىندە بۇكىل قۇجاتتارىمىزدى قولىمىزعا ساقاداي ساي ەتىپ ۇستاتىپ، قورعاس شەكاراسىنان ءوتىپ جاتقان ۇلى كوشتىڭ الدىڭعى لەگىنەن ءبىر-اق شىعاردى...

جاركەنتتەن ءبىزدى وسى جاقتاعى تۋىسىمىز سەيدəلىم تəنەكەەۆ دەگەن پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرى قارسى الدى. ول كىسىنىڭ اقىلىمەن مەن بالا-شاعاما يە بولىپ، سول پانفيلوۆ اۋدانىنداعى قوڭىرولەڭ اۋىلىنداعى مەكتەپتە ساباق بەرۋگە قالدىم دا بۇقارا الماتىعا بارىپ جەكە ءوزى قىزمەت ىستەۋگە كەتتى. اعالارىڭنىڭ كەيىن ايتقان əڭگىمەسى عوي، سول ساپارداعى جۇمىس اراسىندا ۋاقىت تاۋىپ، سəبەڭە جولىعىپتى. اقساقال جازۋشى ونى قۇشاق جايا قارسى العان. عابيت مۇسىرەپوۆ پەن عابيدەن مۇستافينگە ەرتىپ اپارىپ: «ەل-جەر دەپ كەلدى عوي. كومەكتەسەيىك»، – دەيدى. اقىرى ءۇش قاريا بىرىگىپ ءجۇرىپ كوپ كەشىكپەي قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنەن ءبىر بولمەلى ءۇي الىپ بەرگىزدىرىپتى. ال 1964 جىلى، يə، سول جىلى تاعى دا سəبەڭ، عابەڭ جəنە سافۋان شايمەردەنوۆ باس بولىپ، ينتەرناتسيونال كوشەسىندەگى جاڭادان پايدالانۋعا بەرىلگەلى جاتقان ۇيدەن ءۇش بولمەلى پəتەردىڭ كىلتىن ۇستاتتى. جاقسىلىق دەپ وسىنى ايتار بولار، ءسىرə. سوندىقتان دا بۇل كىسىلەرگە دەگەن مەنىڭ العىسىم شەكسىز!»(12).

ءسويتىپ، بۇقارا تىشقانباەۆتىڭ ەندىگى ءومىرى ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسى، اتا جۇرتى قازاق ەلىندە ءوز جالعاسىن تابادى. وسىدان كەيىنگى 23 جىلىن ەلىنە قاجىرلى ەڭبەك ەتۋگە ارناپ، 1985 جىلى پانيدەن باقيعا اتتانادى.

ونىڭ شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ىزدەرى شاڭ باسقان ارحيپتەردە جاتسادا جۇرت كوڭىلىنەن، ۇرپاق ساناسىنان وشكەن جوق.

بيىل (2020 جىلى) اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، قوعام قايراتكەرى بۇقارا تىشقانباەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر.

ءبىز بۇل ماقالامىزدا ب.تىشقانباەۆتىڭ شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ىزدەرىنە ءۇڭىلۋ ارقىلى ونىڭ ەڭبەگىنىڭ ءالى دە بولسا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن ەل ەسىنە سالعىمىز كەلدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1, 2, 3, 4, 5, 8. «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 2005 جىل.

6, 7. ءسابيت مۇقانوۆ. «الىپتىڭ ادىمدارى»،- الماتى، 1959 جىل.

ابىلاي تۇگەلباەۆ «ءومىر ەستەلىكتەرى» الماتى، «ءۇش قيان» باسپاسى 2007 جىل).

10, 11. ءسايپىل ءاشتارۇلى «اعا سۇلتان قۇنانباي» كىتابىنانداعى ««قاسەن-ءجاميلا» كينو فيلىمىندەگى پروتيۆتەرگە شاعىن تۇسىنىك» ماقالاسىنان. ىلە حالىق باسپاسى. 2006 جىل.

«تاڭجارىق اقىننىڭ ۇرپاقتارى كىم؟» سۇحباتتاسقان: جانبولات اۋپباەۆ.

ءجادي شاكەنۇلى

جازۋشى-اكادەميك

Abai.kz