قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى سانداعان عاسىرلارعا سوزىلعان ۇزاق ەتنيكالىق ۇدەرىستەردەن تۇرادى. ونىڭ سوڭعى كەزەڭىنە نازار اۋدارار بولساق، التىن وردا ىدىراي باستاعاندا قاراۋىنداعى تۇركىتىلدەس حالىقتار ءۇش ءتۇرلى ۇلكەن ەتنوقاۋىمداستىققا ءبولىنىپ كەتتى. ولار - تاتارلار، وزبەكتەر جانە نوعايلار قاۋىمداستىعى ەدى. العاشقىلار قازان، قىرىم جانە استراحان حاندىقتارىندا ىقپالدى بولعان بولسا، ال ەكىنشىلەر كوك وردا مەن اق وردا ايماعىندا باسىم بولدى. الايدا «وزبەك» اتانعانداردىڭ وزدەرى دە ىشتەي ءۇش ەتنوقاۋىمداستىققا ءبولىنىپ ءومىر ءسۇردى. نوعاي ۇلىسى ايماعىنداعىلار «ماڭعىتتار» اتالسا، ال بۇرىنعى كوك وردا ايماعىنداعىلار - «تاتار-وزبەكتەر» (شايباندىقتار), ال بايىرعى اق وردا ايماعىنداعىلار «وزبەك-قازاقتار» اتاۋلارىنا يە بولدى.

قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى سانداعان عاسىرلارعا سوزىلعان ۇزاق ەتنيكالىق ۇدەرىستەردەن تۇرادى. ونىڭ سوڭعى كەزەڭىنە نازار اۋدارار بولساق، التىن وردا ىدىراي باستاعاندا قاراۋىنداعى تۇركىتىلدەس حالىقتار ءۇش ءتۇرلى ۇلكەن ەتنوقاۋىمداستىققا ءبولىنىپ كەتتى. ولار - تاتارلار، وزبەكتەر جانە نوعايلار قاۋىمداستىعى ەدى. العاشقىلار قازان، قىرىم جانە استراحان حاندىقتارىندا ىقپالدى بولعان بولسا، ال ەكىنشىلەر كوك وردا مەن اق وردا ايماعىندا باسىم بولدى. الايدا «وزبەك» اتانعانداردىڭ وزدەرى دە ىشتەي ءۇش ەتنوقاۋىمداستىققا ءبولىنىپ ءومىر ءسۇردى. نوعاي ۇلىسى ايماعىنداعىلار «ماڭعىتتار» اتالسا، ال بۇرىنعى كوك وردا ايماعىنداعىلار - «تاتار-وزبەكتەر» (شايباندىقتار), ال بايىرعى اق وردا ايماعىنداعىلار «وزبەك-قازاقتار» اتاۋلارىنا يە بولدى.

العاش وزبەك ۇلىسىندا تايپالار وزدەرىنىڭ ەتنيكالىق تۇتاستىقتارىن ساقتاپ، وزدەرىنىڭ رۋلارىن شاشىراتپاي كوشىپ-قونىپ جۇرگەن بولسا، جاڭا حالىقتارعا جىكتەلۋ بارىسىندا جوعارىدان بيلەر مەن سۇلتاندار قالىپتاستىرعان ەتنوساياسي جاعدايعا بايلانىستى كەيبىر رۋلارىنان اجىراپ قالدى. مۇنى ناقتى مىسالدارمەن تۇسىندىرەر بولساق، مىسالى، قىپشاق رۋلارىنىڭ ايتالى-قىپشاق، اتالىۇلى-قىپشاق، بورعان-قىپشاق، ەگىلتاي-قىپشاق، قارا-قىپشاق، قاراعاش-قىپشاق، قۇلىباي-قىپشاق، قۇرتلۋ-قىپشاق، سارى-قىپشاق، تۋدە-قىپشاق دەگەن رۋلارى بىرتىندەپ نوعايلارعا قوسىلدى. مۇندا قازاق قۇرامىنداعى ءمۇيىزدى سارىابىز اتادان تارايتىن قىتاي-قىپشاق، تورى-قىپشاق، قۇلان-قىپشاق ءتارىزدى رۋلاردىڭ جوق ەكەندىگىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
قازاقتىڭ نوعايدان جانە «كوشپەلى وزبەكتەر» ەتنوقاۋىمداستىعىنان ءبولىنىپ شىعۋىندا نوعاي­لاردىڭ ەديسان (جەتىسان) جانە التىۇل تايپالىق ەتنو­بىرلەستىكتەرىنە قارسى بىرىككەن «التى سان الاش» (جالايىر، قوڭىرات، الشىن، ارعىن، نايمان، قىپشاق) ەتنوقاۋىمداستىعىنىڭ ماڭىزى اسا زور بولعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. «التى سان الاش­تىڭ» قالىپتاسۋى اسا كۇردەلى ەتنوساياسي احۋالداردى باستان وتكىزىپ بارىپ، ۇلكەن قيىنشىلىقپەن قالىپتاستى. ونى قۇراعان تايپالاردىڭ كەيبىر رۋلارى نوعايلار قۇرامىنان ءبارىبىر قايتپاي، سولارعا ءسىڭىسىپ كەتتى. دەسەك تە، العاشقى قازاق حاندارى جانىبەك پەن كەرەيدى نوعايلارعا جانە وزبەكتەرگە قارسى كۇرەستە كۇشەيتىپ جىبەرگەن دە وسى «التى سان الاشتىڭ» بىرتىندەپ ولاردىڭ جاعىنا شىعۋلارى ەدى. بۇل بىرلەستىك حV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ءحVى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قالىپتاسىپ، قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق يادروسىن قۇرادى.
حV عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن بۇل ەتنوقاۋىمداستىققا كىرگەن تايپالار بۇرىنعى اق وردا ۇلىسى ايماعىنداعى وزبەك تايپالارى رەتىندە بەلگىلى ەدى. 1428 جىلى اق وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى باراقتىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىس­تى اتاقتى ەدىگەنىڭ ۇلى مانسۇر ءبيدى باراقتىڭ ءولتىرۋىن ماڭعىتتار (نوعايلار) كەشىرە المادى. باتىستاعى التىن وردانىڭ حانى كىشى مۇحاممەدكە قاشىپ بارعان مانسۇردىڭ ىنىلەرى عازي مەن ناۋرىز حان اسكەرىنىڭ قولداۋىمەن باراقتى جەڭىپ، شىعىس قىپشاق دالاسىنداعى تاق يەسىز قالدى. بيلىككە كەلگەن نوعاي مىرزالارى وزدەرىنىڭ جوشى اۋلەتى تاعىنا وتىرۋعا ەشقانداي دا قۇقىعى جوق ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، ايتقاندى تىڭداپ، ايداعانعا جۇرەتىن «قۋىرشاق حان» ىزدەستىردى. ول، ارينە، ماڭعىتتاردىڭ (نوعايلاردىڭ) اتا جاۋى باراقتىڭ تۇقىمىنان بولماۋى ءتيىس ەدى.
ونىڭ ۇستىنە السىرەگەن اق وردا جانە كوك وردا مەملەكەتىنە باعىنۋدان قالىپ، ءوزارا بيلىككە تالاسقان جانە ۇساق ۇلىستارعا بيلىك جۇرگىزۋگە داعدىلانىپ العان ماڭعىت مىرزالارى تاققا وتىر­عىزۋ ءۇشىن قالىپتاسقان كانىگى ساياساتكەردى ەمەس، ەل باس­قارۋدىڭ ايلا ارەكەتتەرىنە ءالى دە قانىعا قوي­ماعان سارىاۋىز بالاڭ جاستى ىزدەستىردى. مۇنداي تاڭداۋ شايبان تۇقىمى، ون جەتى جاستاعى ابىلقايىرعا ءتۇستى. وسىلايشا، ەندى دەشتى قىپشاقتاعى تاققا ءابىل­قايىر وتىردى. ونى حان سايلاعان بەلسەندى ون سەگىز تايپا نەگىزىنەن تاتار-وزبەك قاۋىمداستىعىنا جاتاتىن بايىرعى شايباندىق تايپالار ەدى. راس، ولاردىڭ اراسىندا، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، كەيىنىرەك قازاقتى قۇراعان نايمانداردىڭ كەيبىر رۋلارى، وكىرەش نايماندار، قوڭىرات تايپاسىنىڭ ۇلكەن بولىگى بار ەدى. ولار دا مۇنداي ارەكەتكە امالسىزدان، وزدەرىنىڭ كوشۋ جولدارى وزبەكستان (شىعىس دەرەكتەرىندە قىپشاق دالاسى وسىلاي اتالدى) ايماعىندا جاتقاندىقتان باردى.
ال ارعىن، قىپشاق، جالايىر، الشىن ءتارىزدى بۇل تۇستا جەكەلەگەن رۋلارى جاڭا حاندى قولداۋشى ماڭعىتتار قۇرامىنا قوسىلىپ كەتكەن تايپالىق بىرلەستىكتەر ابىلقايىردىڭ حان بولىپ سايلانۋىنا اشىق قارسىلىق بىلدىرە العان جوق، بىراق بۇعان ىشتەي نارازى بولدى. ونى وقاس بي باستاعان ماڭعىتتاردىڭ قۋاتتى بىرلەستىگىنىڭ جانە بايىرعى شايبانيلىك تايپالاردىڭ قولداۋى جانە قوڭىرات، وكىرەش نايمان رۋلارىنىڭ سولاردىڭ ىقپالىندا بولۋلارى، سونداي-اق ەجەن تۇقىمىنان وسى تۇستا ابىلقايىرعا قارسى تايپالاردى ۇيىمداستىرىپ، تاققا وتىرا قوياتىنداي تاريحي تۇلعانىڭ تابىلا قويماۋى «التى سان الاش» قاۋىمداستىعىن قۇراي باستاعان تايپالاردىڭ قولىن بايلادى. ول تۇستا مۇلدە جاس بولعان جانىبەك پەن كەرەي ارادا جيىرما جىل وتكەن سوڭ عانا ەجەننەن تاراعان سۇلتانداردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن تۇلعالارعا اينالا باستادى.
جاس ابىلقايىر تاققا وتىرعان سوڭ تەز ەسەيدى جانە ءوزىن قولداعان ماڭعىتتاردىڭ وزدەرىنە دە ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن تاڭا باستادى. 1449 جىلى وقاس بي قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ ۇلدارى ابىلقايىرعا باعىنۋدان ءبارىبىر باس تارتتى. دەگەنمەن دە سارى شيمان باستاعان ماڭعىتتاردىڭ ءبىرازى ابىلقايىردان ءبارىبىر قول ۇزە قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە «جىعىلعانعا - جۇ­دىرىق» دەمەكشى، 1457 جىلى ابىلقايىر حان ءۇز-تەمىر باس­تاعان قالماقتاردان ءوزىنىڭ استاناسى سىعاناقتىڭ تۇبىندە وڭباي جەڭىلدى. بۇل جەڭىلىستىڭ سالدارلارىن اۋىرلاتا تۇسكەن تاعى ءبىر ماڭىزدى نارسە، جەڭگەن قال­ماقتاردىڭ كەپىلدىككە ءۇش جاستاعى ابىلقايىردىڭ تۋعان نەمەرەسىن الىپ كەتۋلەرى بۇرىنعى جوشى ۇلىسى ايماعىندا ابىلقايىردىڭ ىقپالىن كۇرت السىرەتتى. مۇنى ونىڭ قارسىلاستارى وردا-ەجەندىك سۇلتاندار پايدالانىپ، كوپ كەشىكپەي-اق وزبەك حاندىعىنان ءبولىنىپ، كورشى موعولستانعا دۇرلىگە كوشتى. ايتا كەتەر تاعى ءبىر ماسەلە، بۇكىل دەشتى قىپشاققا ايگىلى بولعان ارعىنداردىڭ باسشىسى اقجول ءبيدى نوعايلاردى قولدايتىن قارا-قىپشاق تايپاسىنىڭ ايگىلى باتىرى قوبىلاندىنىڭ ءولتىرۋى دە جانجالدى ءورشىتىپ، كوشتى جىلدامداتىپ جىبەردى. بۇل كوشتى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار باسقاردى.
تاريحي دەرەكتەردى تالداۋ موعولستانعا جانىبەك پەن كەرەيگە ىلەسىپ، 1459 جىلى كوشىپ كەلگەندەر قاتارىندا العاشقى كەزدە ارعىندار، جالايىرلار، نايمانداردىڭ ءبىر بولىگى بولعان دەپ ايتۋعا جەتەلەيدى. ال 1469 جىلى ابىلقايىر قايتىس بولعاننان كەيىن وزبەك ۇلىسىندا بۇلىنشىلىك باستالىپ، العاشقى قازاق سۇلتاندارىنا قاڭلى، قوڭىرات، نايمان، قىپشاق، تاما، كەرەيت تايپالارىنىڭ كەيبىر رۋلارى كەلىپ قوسىلىپ، ەندى وزبەك-قازاقتار سانى ەكى ءجۇز مىڭ ادامعا جەتتى. وسىلايشا و باستا وزبەك-قازاق اتالعان حالىقتىڭ العاشقى ەتنيكالىق نەگىزدەرى قالاندى.

تالاس وماربەكوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ قازاقستان
تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

http://anatili.kz/?p=7760#more-7760