ءيا، مەن سول ايدا تۋعانمىن. اي اتىمەن اتالعان كوتەرiلiس تۋرالى ايتىلسا، ەرiكسiز ەلەڭ ەتە قالامىن. تۇلا بويىم تۇرشiگەدi. بالكiم، مەن عانا ەمەس، سول بiر ىزعارلى كۇندەر قاسiرەتiن كوزiمەن كورگەن جانە ءوزiن قازاق سانايتىن اركiم-اق سويتەتiن شىعار...
...ءيا، ول كەزدە الماتى ساۋلەت-قۇرىلىس ينستيتۋتىندا ۇستازدىق قىزمەتتە جۇرگەن ەدiم. بiر كۇنi تۇماۋراتىپ قالدىم دا، جۇمىستاعىلاردىڭ اقىل-كەڭەسiمەن، ومiرiمدە العاش رەت ەمحاناعا باردىم. شيشكينا دەگەن دارiگەر، اتى-ءجونi ەسiمدە جوق، ۇيدە جاتىپ ەمدەلۋ قاجەتتiگiن ايتىپ، قاعازى مەن قاجەتتi دارمەكتەرiن جازىپ، فۋرمانوۆ پەن گوگول كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىنداعى ورتالىق دارiحاناعا جiبەردi. ەمحانادان شىعا بەرiستە تiركەۋ بولiمiندەگi ەكi ورىس كەلiنشەگiنەن جانىما جايسىز تيەتiن اڭگiمە ەستiپ قالدىم. «رەسەيدەن كولبين كەلدi... بيلiكتەن قوناەۆ كەتتi»...

ءيا، مەن سول ايدا تۋعانمىن. اي اتىمەن اتالعان كوتەرiلiس تۋرالى ايتىلسا، ەرiكسiز ەلەڭ ەتە قالامىن. تۇلا بويىم تۇرشiگەدi. بالكiم، مەن عانا ەمەس، سول بiر ىزعارلى كۇندەر قاسiرەتiن كوزiمەن كورگەن جانە ءوزiن قازاق سانايتىن اركiم-اق سويتەتiن شىعار...
...ءيا، ول كەزدە الماتى ساۋلەت-قۇرىلىس ينستيتۋتىندا ۇستازدىق قىزمەتتە جۇرگەن ەدiم. بiر كۇنi تۇماۋراتىپ قالدىم دا، جۇمىستاعىلاردىڭ اقىل-كەڭەسiمەن، ومiرiمدە العاش رەت ەمحاناعا باردىم. شيشكينا دەگەن دارiگەر، اتى-ءجونi ەسiمدە جوق، ۇيدە جاتىپ ەمدەلۋ قاجەتتiگiن ايتىپ، قاعازى مەن قاجەتتi دارمەكتەرiن جازىپ، فۋرمانوۆ پەن گوگول كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىنداعى ورتالىق دارiحاناعا جiبەردi. ەمحانادان شىعا بەرiستە تiركەۋ بولiمiندەگi ەكi ورىس كەلiنشەگiنەن جانىما جايسىز تيەتiن اڭگiمە ەستiپ قالدىم. «رەسەيدەن كولبين كەلدi... بيلiكتەن قوناەۆ كەتتi»...

سودان ءدارiحانادان شىعىپ، گورنىي گيگانتقا باراتىن №2 اۆتوبۋسقا وتىرىپ، الاڭ تۇسىنان وتكەندە، جينالىپ تۇرعان ادامداردى كوزiم شالدى. قازiرگi مەملەكەتتiك مۇراجاي تۇسىنداعى ايالدامادان ءتۇسiپ، الاڭعا قاراي بەتتەدiم. جان-جاقتان جينالىپ، ابىرجىعان كەيiپتەگi كوكەيiندە سۇراعى مول توپقا مەن دە قوسىلدىم. بۇل كۇندiزگi ساعات 12-لەر كەزi ەدi. ادامدار ءۇستi-ۇستiنە كەلە باستادى، قارامىز كوبەيدi. اشىنعان ەلدiڭ ءبارiنiڭ اۋزىندا بiر-اق ساۋال: «نەگە بۇيتەدi? قازاق حالقىنان ەلiمiزگە يەلiك ەتەتiن بiر بورiكتiنiڭ تابىلماعانى ما؟..» وسى ساۋالداردىڭ اراسىندا، تiپتi تاريح پاراقتارى دا قوزعالىپ، وتىز جەتiنiڭ ويرانى دا ايتىلدى. «قولىنان بiردەڭە كەلەر، سەبi تيەر» دەگەن ۇمiتپەن، وكiمەت باسىنداعى نەمەسە تانىمال تۇلعالاردىڭ دا iشiندەگi كوپتەگەن ەسiمدەر اتالىپ، سولاردىڭ مiنبەدە بوي كورسەتۋلەرiن سۇراعان جاستاردىڭ الاپات ەكپiنi مۇنداي قاتتى بولار ما؟! بيلiك باسىنداعى تانىمال ادامداردىڭ تالايى كەلدi... تiپتi, ونەر قايراتكەرلەرi اراسىنان روزا باعلانوۆا اپامىز دا ءجۇردi, جىلاپ سويلەدi. ەل بiر بۇلقىنسا، قيىن ەكەن...
حالىقتىڭ كوبەيۋiنە وراي، ءۇستi-ۇستiنە كوبەيگەن اسكەر مەن پوليتسيا قىز­مەتكەرلەرi ۇكiمەت ءۇيi جاعىن تولىعىمەن جابا باستادى. العاشقىداي ەمەس، مiنبەگە شىعىپ سويلەۋ دە قيىنداپ، اراعا كەلگەن ەلشiلەرi «تاراڭدار، قايتىڭداردان» باسقا ماندىتىپ ەشتەڭە ايتا المادى.
الاڭ مەن ۇكiمەت ءۇيiنiڭ اراسى بiرشا­ما قاشىق جەر. الاڭداعى ايعاي-شۋعا بيلiكتەگiلەر قاتتى ەلەڭدەپ، تەك تەرەزەدەن قاراپ، باقىلاۋمەن شەكتەلدi. سودان-اق ولاردىڭ قانداي كۇيدە، قانداي ۇرەيلi ويدا بولعانى تۇسiنiكتi ەدi. سول سەبەپتi, ارامىزدان ءبولiنiپ، بيلiكپەن كەلiسكiسi, كەڭەسكiسi كەلگەندەرگە دە مۇمكiندiك جاسالمادى. ەسەسiنە، ءتۇس اۋا ەرەكشەلەنiپ، قاتتىراق اشىنا سويلەگەندەردi, رەتi كەلسە، ۇستاپ الىپ اكەتپەك ارەكەتتەرiن اشىق iسكە اسىرا باستادى. قاقتىعىستىڭ باسى دا وسىدان باستالمادى ما؟!
كەش باتپاي-اق كاسكا كيiپ، قالقانمەن قورعانىپ، تاياق ۇستاعان اسكەرلەر ۇكiمەت ۇيiنە قاراي وتە المايتىن بەرiك بەكiنiس جاساپ الدى. مۇنداي كوتەرiلiس، قوزعالىستى تەك شەت مەملەكەتتەردەن كورiپ، ەستiپ-بiلگەنiمiز بولماسا، ءدال وسىنداي بولادى دەپ كiم ويلاعان؟ ءبارi اياق استىنان شىققان ءورت سياقتى تۇتاندى دا كەتتi عوي...
كiم كiنالi? بۇل - ءالi كۇنگە دەيiن جاۋابى جوق سۇراق. مەنiڭ انىق بiلەتiنiم - بۇعان قازاق حالقىنىڭ كiنالi ەمەستىگى! مەن دە كiنالi ەمەسپiن! سەبەبi مەن ءوز ەلiم، ءوز جەرiمدەمiن. ەندەشە، ونىڭ ابىروي-نامىسىن نەگە قورعاپ قالماسقا؟ ەندەشە، جەر اتىن، ەل اتىن يەلەنگەن حالىقتى باسىنۋعا كiم ەرiك بەردi? ار قايدا، نامىس قايدا؟ ەگەر وسىندايدا ءۇنسiز قالساق، وندا اتا-بابا ارۋاعى الدىندا ماڭگiلiك قارابەت بولمايمىز با؟ كەلەر ۇرپاق بiز تۋرالى نە دەيدi?..
قاقتىعىس كەشقۇرىم ۇدەي ءتۇستi. الاڭ كوركiنە تiگiلگەن ادەمi اعاشتار جاستار­دىڭ قولىنداعى قارۋعا اينالدى. ول از با، الاڭداعى ۇيلەردiڭ استىڭعى قاباتتارىن ارلەگەن ءمارمار تاستار قيرادى...
مەن تۇراتىن پاتەر يەسiنiڭ بiر بالاسى بiزدiڭ ينستيتۋتتا وقىعان. سول جiگiت اپكەسi جانە iنiسi ۇشەۋi بiرگە ءجۇردi. مەن ولارمەن قاقتىعىس كەزiندە بiرنەشە دۇركiن كەزiگiپ قالدىم. كوپ iشiنەن بويى سوراڭداپ جۇرگەن ستۋدەنتiم نۇرجەكەنi دە جازباي تانىدىم. ول بiراز جىل ەڭبەك ەتiپ، ابدەن ەسەيiپ بارىپ وقۋعا تۇسكەندەردiڭ قاتارىنان بولاتىن. «ماسساعان، ناكە، مىناۋ سiز بە؟ شىنىمەن، سiزسiز بە؟» - دەپ تاڭدانىس بiلدiرiپ جاتىر.
الاڭعا كەلگەن قالىڭ كوپتiڭ iشiنەن ازەربايجان مامبەتوۆ پەن تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ ەكەۋiنiڭ بۇگiنگi جەلتوقسان كوشەسi جاقتان كiرiپ، ورتاعا قاراي بەتتەگەنi ەسiمدە قالىپتى.
اسكەريلەر الاڭداعى ەلگە لاپ قويىپ، شەتiنەن ۇستاپ جاتتى. سونداي بiر قاق­پاقىلدا مەن دە قولعا ءتۇستiم. بiراق ارتىنشا شابۋىلعا شىققان توپ قاقتىعىس اراسىنداعى مەنi قۇتقارىپ الىپ قالدى. بiراز تەپكiگە تۇسكەن مەنiڭ بەت-اۋزىمدى قان جاۋىپ تۇر ەدi. استە، ستۋدەنت قىزدار بولۋى كەرەك، ءتورت-بەسەۋi كەلiپ قازiرگi تاۋەلسiزدiك ەسكەرتكiشi ارتىنداعى تاس بوگەتكە جاتقىزىپ، بەتiمدەگi قاندى ورامالدارىمەن سۇرتكiلەدi. قولدارىنان كەلگەن كومەكتەرiن جاساپ، سودان سوڭ ۇيلەردiڭ اراسىمەن كەتiپ قالۋىمدى ءوتiندi. قازاق راديوسى الدىنا بارا بەرگەنiمدە، قازاق ميليتسيونەرi: «ارى بارما، ۇستالاسىڭ»، - دەپ مەنi كiدiرتiپ قالدى. ءۇستiم - سۋ، ول مۇز بوپ قاتا باستاعان. بەت-اۋزىمنىڭ قانى شىعىپ تۇرسا كەرەك. «مىنا ءتۇ­رiڭ­مەن كورسە، الىپ كەتەدi» دەپ، راديو ءۇيiنiڭ جەرتولەسىنە ءتۇسiردi. رۇقساتسىز شىقپاۋىمدى ءوتiندi. بiراز جىلىنعان سوڭ كەتەيiن دەپ ەدiم، «ءسال شىدا، كگب-دان ادامدار كەلدi, كوزگە ءتۇسiپ قالاسىڭ» دەپ تاعى دا كۇتتىرىپ قويدى. ارتىنان ول جiگiت مەنi «ەندi ۇيگە قايت» دەپ، بايلانىس تەحنيكۋمىنىڭ جاڭا قۇرىلىسى ءجۇرiپ جاتقان جەرگە دەيiن شىعارىپ سالدى. ۇزىن شۇڭقىردىڭ باسقا جاعىنان شىعىپ، قازپتي جاتاقحانالارىنىڭ ورتاسىمەن نيكيتين كوشەسiندە تۇراتىن اعايىمنىڭ ۇيiنە كەلدiم. ولار بەتiمە ۇرپيiسە قارادى. شەشiنبەگەن قالپىمدا «الاڭدا قيىن بوپ جاتىر، كوزدەرiڭمەن كورiڭدەر» دەپ ۇيدەگiلەردiڭ ءبارiن ەر­تiپ، تiپتi جەڭگەمiزدi دە قوسا iلەستiرiپ، ساتباەۆ پەن مير كوشەسiنە دەيiن الىپ كەلدiم. الاڭداعى الاۋلاپ جانعان ماشينالاردى كوردi. جارقىلداعان پروجەكتور جارىعى كوز قارىقتىردى... ايقاي-شۋ، شىڭعىرعان داۋىستار... قىسقاسى، جان تۇرشiكتiرەر كورiنiستەر بويلارىنا ۇرەي ۇيالاتقان شىعار، ۇيلەرiنە قايتىپ كەتتi. مەن دە پاتەرiمە قاراي جىلجىدىم.
ەرتەڭگiسiن الاڭعا قايتا كەلدiم. ءال-فارابي جاعىنان كiرگiزبەدi, اينالىپ قالالىق ماي باسقارماسى جاعىنان ءتۇسiپ، تيميريازەۆ كوشەسiمەن قوزعالىپ، الاڭعا قاراي جىلجىدىم. مەن دiتتەگەن جە­رiمە جەتكەندە، ون شاقتى ميليتسيو­نەر كوشەنiڭ ارعى بەتiمەن بiرەۋدi قۋالاپ كەت­تi. تەلەورتالىقتىڭ سىرت جاعىنان ءوت­پەك بولىپ بارلاۋ جاساپ تۇرسام، الگi ساقشىلار ماعان قاراي جۇگiرiپ كەلە جاتىر. Iشiندەگi جەز مۇرتتى بiرەۋi مەنi تانىعانىن، كەشە الاڭ ورتاسىنان الدەنەشە رەت كورگەنiن ايتتى. سول ارادا ەرلi-زايىپتى ەكi جاس كەلە قالىپ، ولارعا دۇرسە قويا بەردi. سودان ەكەۋiن تومەن سۇيرەلەپ، الاڭعا قاراي الا جونەلدi.
مەنi قورشاپ تۇرعاندار تىماق­تا­رىنىڭ قۇلاق باۋىن ءتۇسiرiپ، قاندارىن iشiنە تارتىپ العان. ينستيتۋتتىڭ مۇعالiمi ەكەنiمە سەنبەي، جۇمىس كۋالiگiمە پىسقىرىپ تا قاراماي، كەزەكشiلiككە بارا جاتقانىمدى قۇلاقتارىنا قىستىرماي، قىزىلكوزدەنگەن بiرەۋi: «وتiرiكتi سوقپا، كەشەدەن بەرi مەن سەنi ابدەن تانىپ الدىم»، - دەپ قولىن­داعى سويىلمەن باسىمنان بiر-اق ۇردى. جىلىمىق قان موينىمدى قۋالاپ، جەيدەمە تاما باستادى. قالعاندارى دا قاراپ قالماي، جابىلا تەپكiنiڭ استىنا الدى. سودان قالاي شىدايىن، تالتiرەكتەپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستiم. بەتiمدi قورعاشتاپ، باسىمداعى تىماعىمدى قوس قولداپ قىسىپ، ەتبەتتەپ جاتتىم. ابدەن تەپكiلەدi. قانشا دەگەنمەن ادام بالاسى ەمەس پە، «توقتاڭدار، ءولدi عوي» دەپ، ارا تۇسپەك بولعان ەكi قازاق ميليتسيونەرi دە بوقتاۋ ەستiدi. سودان سۇيرەپ اپارىپ تاستاعان شۇڭقىردا قانشا ۋاقىت جاتقانىمدى بiلمەيمiن، ورنىمنان تۇرىپ، تاعى دا الاڭدى بەتكە الىپ بارا جاتقانىمدا، الگi توپقا قايتا تۇتىلدىم. «مىنانىڭ جانى سiرi ەكەن» دەپ، سوققىنىڭ استىنا العان كۇيi ۇكiمەت ءۇيiنiڭ مير كوشەسi جاق قاپتالىندا قاپتاپ تۇرعان اسكەر توپتارىنا اكەپ، «دوبيۆايتە ي ۆىكينتە كۋدا-نيبۋد» دەپ، جوندەرiنە كەتتi. ەكi سولدات ەكi اياعىمنان تارتقىلاپ، قۇددى ولەكسە سۇيرەتكەندەي دىرىلداتىپ، سىرتى شىنىلى تەلەۆيزيا ءۇيiنiڭ الدىنا اكەلدi. شالقامنان جاتىرمىن. توڭiرەگiمە قاراسام، ءوزiم جۇمىس ىستەيتىن ااسي-دiڭ مۇعالiمدەرi سول جەردi قورشاپ تۇر ەكەن. بiزدiڭ ينستيتۋتتىڭ مۇعالiمدەرi كۇزەتكەن ماڭ بولدى بۇل. «سولاردىڭ اراسىنان بiرەۋi بولماسا، بiرەۋi قۇتقارار» دەگەن وي قىلاڭ ەتتi. جاقىن جەردەن جانە كوبiرەك كورگەنiم اترۋشكەەۆيچ ەدi. قو­لىندا - سويىل، مال قايىرعانداي، جاسى مەن جاعدايىنا قاراماي، ءبارiن ءۇيiرiپ تۇر. قا­زاقتا الىنباعان ءوشi بارداي، ءتۇرi جامان. جاناسىپ كەتكەندەرiن تاياعىمەن اياماي سالىپ قالاتىنداي جاسقاپ قويادى. مەنi دە بۇزاقىلاردىڭ بiرi دەگەن شىعار، تiپتi كوز قيىعىن دا سالمادى. جانىمنان الدەنە­شە دۇركiن ءارلى-بەرلi ءوتتi. سول كەزدە مەنi انىق تانىپ، جانى اشىپ، كومەكتەسۋگە ۇمتىلعانداردىڭ بiرi گلاۋدينوۆ بەكريم اباكوۆيچ ەدi. الايدا ول دا اترۋشكەەۆيچكە قارايلادى. نۇرلان قاناعاتوۆ تا جانىما جولاي المادى. وزدەرiن بiرەۋلەر قاس قاقپاي جiتi قاداعالاپ وتىرسا، قاسىما قالاي كەلiپ حال سۇراسىن؟!
سولداتتار مەنi سۇيرەلەپ اپارىپ، سول جەردە تۇرعان پپم اۆتوبۋسىنىڭ ارتقى ورىندىعىنا لاقتىرىپ تاستادى. العان اۋىر سوققىلاردان سوڭ اياعىمنان تۇراتىن حال جوق ەدi. سول جەرگە مەنi اپارعاندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرi, فيلوسوفيا كافەدراسى ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi جامانقۇلوۆ سابىرعالي اعاي iلەسە كiردi. شالقامنان جاتىر ەم، قالتاسىنان بەت ورامالىن الىپ، بەتiمدەگi قان داقتارىن ءسۇرتiپ تۇرىپ: «اينالايىن، سەنi بوساتۋعا بiزدە دارمەن جوق. اركiمدەرمەن سويلەستiك، ەشقايسىسى ىڭعاي بiلدiرمەدi. ءبارiمiز كگب-نىڭ نازارىندامىز. قايتەيiن، جاعداي وسىلاي بولىپ تۇر. كۇيزەلمە، كۇيiنبە، ءوزiڭدi بەكەم ۇستا. ءتۇبi جاقسى بولادى»، - دەدi. تالاي قاسiرەتتi باستان كەشكەن ادام ەمەس پە، شىعىپ بارا جاتىپ ارتىنا بiر بۇرىلىپ قارادى دا، جۇدىرىعىن ءتۇيiپ قوشتاستى.
اۆتوبۋستا قۇر جاتپاي اينالاما قاراپ ەدiم، كوزiم تاعى دا اترۋشكەەۆيچكە ءتۇستi. قولىندا - سويىلى، شiرەنiپ تۇر. قالعان مۇعالiمدەر امالدىڭ جوقتىعىنان عانا شىققان سەكiلدi كەيiپتە...
اۆتوبۋس قوزعالدى. Iشi لىق تولى ادام. مەن ارتقى ورىندىقتا ۇزىنىمنان سۇلاپ جاتىرمىن. بالكiم، مەنەن دە اۋىر كۇيدەگiلەرi بار شىعار. بiراق ولارعا قارايتىن جاعدايدا ەمەس ەدiم. بiزدi فرۋنزە اۋدانىنىڭ ميليتسيا بولiمiنە اكەلدi. ونداعىلار «ورىن جوق، موسكوۆسكيگە اپارىڭدار» دەپ، بiزدi سوندا جiبەردi. سودان باياناۋىل كوشەسi بويىنداعى باراك تيپتەس ءۇيدiڭ الدىنا ءتۇسiردi. سول جەردەن كiرەر ەسiككە دەيiن ءدالiز ارقىلى وتتiك. بەينەبiر مال قاماعانداي قاقپايلاپ، ۇرىپ-سوعىپ، تەپكiلەپ، ايتەۋiر iشكە كiرگiزدi-اۋ. سىرت كيiمدەرiمiزدi شەشiندiرiپ، قالتامىزدا ەشتەڭە قالماۋىن تالاپ ەتتi. اياداي ءبول­مەگە جيىرمادان استام ادام قامالدىق. تارلىعى سونداي، تۇرەگەپ تۇردىق. تاياق جەگەننەن قۇتىلعان سوڭ با، سونىڭ ءوزi بiزگە جۇماقتىڭ تورiندەي كورiندi. كۇزەتتەگi ەكi قازاق ميليتسيونەرiنىڭ جاندارى اشىعانمەن، قولدارىنان كەلەر دارمەنi جوق. ازدان كەيiن شەتiمiزدەن تەرگەۋگە شاقىرا باستادى. ايداۋمەن بiر-بiرلەپ اجەتحاناعا بارىپ قايتتىق. سونىڭ وزiندە كەزەكشiلiكتە جۇرگەن وزگە ۇلت وكiلدەرi جۇدىرىقتاپ الادى. قايتەرسiڭ، امال جوق، بارiنە كونۋگە ءماجبۇرمiز. نە كەرەك، كەزەكتەسiپ تەرگەۋدەن ءوتiپ شىقتىق. كەيبiرiمiزدi باسقا جاققا اۋىستىرىپ جاتتى. اراق پەن ناشاقورلىققا ساراپتاما جاساۋ ءۇشiن تەكسەردi, وڭىمىزدان، سولىمىزدان تۇرعىزىپ، سۋرەتكە ءتۇسiردi.
بۇل جەلتوقساننىڭ 18-iنە اۋعان ءتۇن ەدi. مەنiڭ تەرگەۋشiم - شالاموۆ دەگەن ورىس ازاماتى. وزگەلەرگە قاراعاندا ءوڭi جىلى جانە كەلبەتiنەن وقىعان، تاربيەلi وتباسىنان شىققان مادەنيەتتi ادام ەكەنi كورiنiپ تۇردى. سودان دا كوڭiلiم كiشكەنە ورنىعايىن دەدi. جاسىم سول ۋاقىتتا وتىز ەكiدە بولاتىن. جانىمداعىلاردىڭ كوبi - ستۋدەنت جاستار. ولارداي ەمەس، ەكi ۇلدىڭ اكەسiمiن، بارiنەن دە ماعان سول جاعى قاتتى باتتى. كiشكەنتايلارىم ءۇشiن امان-ەسەن شىعۋ ماعان اۋاداي قاجەت ەدi...
قاماۋعا تۇسكەننەن باستاپ الاڭعا قالاي كەلگەنiم، قالاي ۇستالعانىم جا­يىندا نە ايتىپ، نە قويارىمدى ابدەن پى­سىقتاپ العانمىن. بولعاندى بولعانداي ەتiپ ايتسام، وندا قۇرىعانىم. سوندىقتان مۇعالiم ەكەنiمدi, الاڭعا كەزەكشiلiككە كەلە الماي سىرتتا ۇستالعانىمدى ايتىپ، ميليتسيونەرلەر ۇشىراسقان جەردە ۇستاپ اكەتكەنiن مۇدiرمەي بايانداپ بەردiم. وبالى نەشiك، تەرگەۋشi جiگiت ورىس دەيتiندەي ەمەس، قازبالاۋدىڭ ورنىنا «قالاي ەتiپ جازساق دۇرىس شىعادى» دەگەن نيەتiن جاسىرمادى. بۇدان كەيiنگi تەرگەۋلەردە سوزiمنەن جاڭىلىسپاۋ ءۇشiن ايتقاندارىمدى ويدا ساقتاپ، بارلىق ۋاقىتتا ءدال سولاي، ءوز­گەرiسسiز ايتۋىمدى ەسكەرتتi.
بiزدi قاماعان بولمەلەر وتە تار ەدi. قابىرعاسى قالىڭ كiرپiشتەن سوعىلعان، توبەسi - بيiك. جاقىن جىلدارى عانا بوساپ، اۋداندىق Iشكi iستەر بولiمiنە بەرiلگەن باراكتار. سول جەرگە تاياۋ ماڭدا بiر كەزدەرi پاتەردە تۇرعاندىقتان، ول ارا ماعان وتە تانىس بولاتىن. ادامنىڭ كوپتiگiنەن كەزەكپەن وتى­رىپ، تەرگەۋگە شاقىرعاندا كادiمگiدەي اۋا جۇتىپ قايتاتىن ەدiك. شەندەرi تومەن ەكi قازاق جiگiت بiزدi كۇزەتiپ، شاما-شارىقتارى كەلگەنشە جاناشىرلىق كورسەتiپ باقتى.
اۋەلگi كۇنi قاتارىنان ەكi رەت تەرگەۋشi شالاموۆتىڭ الدىندا بولدىم. ۋاقىت كەشكى ونداردان اسقان كەز بولار، اۋدان پروكۋرورى، ۇمىتپاسام، بەلوزەرسكي شى­عار، جانە ونىڭ ورىنباسارى Iلياس باقتى­باەۆ ەكەۋi كەلدi. بiزگە ارنالعان تەر­گەۋ پاپكالارىن iرiكتەپ، ەكiگە بولگەندەي بولدى. مەنiڭ قۇجاتتارىمدى قاراعان Iلياس اعا باسىن شايقادى. استە، جاسىمنىڭ ۇلكەندiگi, وعان قوسا، مۇعالiمدiك قىزمەتiم الاڭداتقان بولۋى كەرەك. ارا-اراسىندا جۇزiمە تەسiلە قاراپ قويادى. كەيiن دە، جالپى، تەرگەۋشiلەر، سونىڭ iشiندە قانداستارىمىز دا بار، سولار تۋرالى ءارتۇرلi سوزدەر ەستiدiك قوي. ايتەۋiر ءوزiمنiڭ ويىمشا، تەرگەۋ امالدارىنا قاتىسقان Iشكi iستەر قىزمەتكەرلەرiنiڭ اراسىندا قا­نىنا تارتقاندار از ەمەس بولاتىن. بiراق ولار دا امالسىز، شاراسىز كۇي كەشتi ەمەس پە...
ءالi كۇنگە دەيiن مىنا بiر ءسات ويىما ورالسا، سۇرلانىپ سالا بەرەمiن.
...ءتۇننiڭ بiر ۋاعىندا ءوڭi سۋىق بiر كiسi ادەيiلەپ كەلگەندەي كورiندi. كەلە سالا مەنiڭ اتى-ءجونiمدi اتاپ، تەز ارادا سىرتقا شىعۋىمدى تالاپ ەتتi. اۆتومات اسىنعان ءتورت-بەس سولداتپەن ماسكەۋ اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمi باستىعىنىڭ الدىنا الىپ باردى. باستىق، قاتەلەسپەسەم، پودپولكوۆنيك بەلوۋسوۆ بولۋى كەرەك. اپارعان - جاسى ەلۋلەر شاماسىنداعى، باسىندا قۇندىز تىماق، ۇستiنە پالتو كيگەن ورتا بويلى قازاق ازاماتى. كەڭ بولمەدە اياعىن جازۋ ۇستەلiنە ايقاستىرا قويىپ، جۇمساق كرەسلوسىندا شالقايا ۇيىقتاپ جاتقان باستىق كوزiن ارەڭ اشىپ، بارiمiزگە جاقتىرماي بiر قارادى. وعان ءمان بەرمەدi مە، الگi اكەلگەن اعامىز: «مىناۋ - ينستيتۋتتىڭ مۇعالiمi, ۇيىمداستىرۋشى. جوعارىدان ءبارi انىقتالدى، سiزدەن رۇقسات بولسا، سولداتتار دايىن تۇر، قازiر اۋلاعا شىعارىپ اتتىرا سالايىن، ەشكiم سۇرامايدى»، - دەپ موليە قاراپ تۇر. سول ءسات سۇپ-سۋىق تەر دەنەمدi جاۋىپ كەتتi... «ويپىراي، نە بولار ەكەن، بiتكەن جەرiم شىنىمەن-اق وسى ما» دەپ تۇرعان كەزدە، ورىس باستىق اشۋلانا جالت قارادى. «اتۋ قايدا قاشار دەيسiڭ، قازiر اپار دا قاماپ تاستا!» - دەپ بارق ەتە ءتۇستi.
مiنە، وسىنداي دا وقيعا بولعان. بi­رەۋلەرگە سونى ايتسام سەنەر-سەنبەس­تەرiن بiلمەي، باستارىن شايقايدى...

* * *
بiز قامالعان ەكiنشi كۇننiڭ تۇنiندە بiرازىمىزدى بوساتتى. بوساعاننان كەيiن قارامىزدى كوبەيتiپ توپتاسپاي، ەكi-ۇشتەن بولەك-بولەك بولىپ كەتۋiمiزدi ەسكەرتتi. ەندi قايتا ۇستالساق، ايامايتىنىن جانە كەم دەگەندە سەگiز جىل باس بوستاندىعىمىزدان ايىرىلاتىنىمىزدى قايتالاپ ايتتى.
سىرتقا شىقتىم. مىنا كۇيiممەن گورنىي گيگانتقا جەتۋ قايدا-ا؟! قيساڭداي ءجۇرiپ پۋشكين مەن مامەتوۆا كوشەلەرiنiڭ بۇرىشىنا تاياۋ ماڭدا تۇراتىن كۋرستاس دوسىمنىڭ ۇيiنە تارتتىم. مۇرات ايەلi التىن ەكەۋi (بەلگiلi راديوجۋرناليست، ءانشi ا.يمانباەۆا) قولىنان كەلگەن ەم-دومدارىن ايامادى. ەكi كۇن وتكەندە جاعدايىمدى ەستiپ، كادiربەك دوسىم كەلدi. بiر جاعى مەنi اياعانى شىعار: «وندا بارىپ نەڭ بار ەدi?» - دەيدi. مەن دە قاراپ تۇرماي: «توسەك استىنا كiرiپ جاتىپ الار ەدiم، وعان جۇرەك شiركiن شىداتتى ما؟..» - دەيمiن. سوعان بiراز كۇلiپ الدىق.
ول كەزدە قالادا كولiك كوپ ەمەس، حا­لىقتىڭ كوپشiلiگi جاياۋ-جالپىلى. كادەكەڭ ءوزi بiر ماشينانى ۇستاپ، ەمحاناعا اكەلiپ ەدi, شيشكينا اپامىز قابىلداي المايتىنىن ايتىپ، شالقامىزدان ءتۇسiردi. «بiزگە جاراقاتتانعانداردى قابىلداماڭدار، وندايلار الدارىڭا كەلە قالسا، دەرەۋ تيiستi جەرگە حابارلاڭدار دەگەن»، - دەپ بيۋللەتەن قاعازىما دا قاراماي، شىعارىپ سالدى.
كەلەسi كۇنi جۇمىس ورنىما بارىپ، بەسiنشi قاباتتاعى كافەدراعا جەتكەنشە، انشەيiندە جولىعا بەرمەيتiن تالاي تانىستارمەن ۇشىراستىم. ادەيiلەپ مەنi توسىپ جۇرگەندەي، باسقالارى دا باستارىن يزەپ، ەكiنشiلەرi - تۇكسيە قاراپ، كوزدەرiمەن ۇزاتىپ تۇردى. ال كافەدراداعىلاردىڭ ءبارi بولعان جايدان حاباردار ەكەن. ەشقايسىسى بەتiمە تiكتەپ قارامايدى، توڭ-تەرiس، «جاناسا كەتسەك، جالالى بولارمىز، بالەدەن اۋلاق» دەيتiن سىڭايلى... سولاردىڭ اراسىنان ەڭ اۋىر تيگەنi - قانداس باۋىرلارىمنىڭ قىلىعى. ولار ماعان «وزiڭە دە وبال جوق، ساۋاپ بوپتى» دەگەندەي اسەر ەتتi. بiراق قالاي بولعاندا دا مويىماۋعا ابدەن بەكiنiپ العان ەدiم. سول تۇرiممەن كۇندەلiكتi دارiستەرiمدi وتكiزدiم. بايقايمىن، ينستيتۋت احۋالى قاتتى وزگەرگەن. اترۋشكەەۆيچ «اتقا مiنiپتi». ءوزiنiڭ جاندايشاپ جاساقتارىمەن بۇكiل تiزگiندi قولىنا العان. بiزدiڭ ساۋلەت فاكۋلتەتiنەن iستi بولعان مەنەن باسقا تاعى دا بiر كiسi بار ەكەن. ول - ءلايلا راحىمجانوۆا. ەكەۋمiزدiڭ مۇڭىمىز بiر، بiر-بiرiمiزگە جاقىنبىز. كەزدەسە قالساق حال سۇراسىپ، سودان قاشان كەتەر-كەتكەنشە جاقسى ارالاسىپ جۇردiك.
ءدال بۇگiن الدەكiم ومiرiمدەگi ەڭ اۋىر، ازاپتى كۇندەرiم جونiندە سۇراسا، ويلان­باس­تان سول بiر سۇرقاي ۋاقىتتى اۋىزعا الار ەدiم. رەكتورىمىز سەرiكبەك مۇقاشۇلى بايبولوۆ كەتپەي جاتىپ-اق رەكتوردىڭ بيلiك-بيشiگiن ۇرشىقشا يiرگەن پاۆەل الەكساندروۆيچكە قارسى تۇرار كۇش جوق ەدi. بiز سياقتىلار شاراسىزدىقپەن كۇي كەشكەن كۇندەردە اترۋشكەەۆيچتiڭ شاشباۋىن كوتەرۋشi قانداس اعايىندار دا از بولمادى. ەڭ وكiنiشتiسi, سوندايلار ارقىلى، تىرناق استىنان كiر iزدەۋ ارەكەتتەرi جاپپاي ەتەك الىپ، تەكسەرiستەر ۇدەگەن ۇستiنە ۇدەي ءتۇستi. توم-توم فوتوالبومدار ەلگە قۇشتارلىقپەن كورسەتiلiپ، قاتىسى بار ازاماتتار جونiندە مالiمەتتەر مولىنان جينالىپ، قاماۋ، قىسپاقتاۋ شارالارى كوبەيدi. تiپتi ۇستازداردىڭ كەمشiلiگiن انىقتاۋ ماقساتىندا ستۋدەنتتەر اراسىندا جاسىرىن تەست وتكiزiلدi. ارينە، سونىڭ ءبارiنiڭ ارعى جاعىندا ۇلتشىلدىق سيپاتىن iزدەگەن قيتۇرقى ساياساتتارى بۇعىپ جاتىر ەدi. ويتكەنi الاڭعا شىققان قىز-جiگiتتەردiڭ اراسىندا بiزدiڭ وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرi ەرەكشە بەلسەندiلiك تانىتتى. قايرات رىسقۇلبەكوۆ سولاردىڭ بiرi بولاتىن.

* * *
جەلتوقسان كوتەرiلiسiنەن كەيiنگi ساپىرىلىس پەن سارساڭدى ايتىپ شىعۋ مۇمكiن ەمەس. ۇيقى دا، كۇلكi دە قالدى. مازاسىزدىق ءاربiر قازاق شاڭىراعىن، حالقىنا جانى اشيتىن، بويىندا نامىسى بار كiم-كiمدi دە اينالىپ وتپەدi. تەكسەرiس پەن تەرگەۋ مەنi دە ابدەن قاجىتتى. اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمi, پروكۋراتۋرا وكiلدەرi دەيسiز بە، ودان قالا بەردi مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك قىزمەتiنiڭ كiسiلەرi جان-جاقتان باقىلادى. بiزدەگi وكiلدەرi ارقىلى ءاربiر قادامىمىزدى، اۋزىمىزدان شىققان ءار ءسوزiمiزدi قاعىس جiبەرمەدi. ەڭ اۋىرى، تەرگەۋگە شاقىرىپ الىپ، نە وزدەرi بولماي، بولا قالسا، ۇزاقتى كۇن سارىلتىپ وتىرعىزىپ قوياتىنى باتادى ەكەن. انانى دا سۇرايدى، مىنانى دا سۇرايدى. «قايتسەك قارماققا تۇسiرەمiز» دەيدi عوي. جاۋىر قىلعان ساۋالدارىنا جاۋاپ قايتارا-قايتارا بار ويىمدى، ءاربiر سويلەمiمدi جاڭىلىسپاي جاتقا ايتاتىن جاعدايعا جەتتiم. دەگەنمەن ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، ينستيتۋت­تىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ولگا لەونيدوۆنا ميروشنيك ءوزiمiزدiڭ كافەدرادا قىزمەت iستەيتiن، سول كiسiنiڭ جانە كافەدرامىزدىڭ باستىعى كوكورين ۆلاديمير دميتريەۆيچتiڭ ماعان بەرگەن جاقسى مiنەزدەمەسiنiڭ كوپ سەپتiگi تيدi. ايتپەسە، كiم بiلسiن، iستi بولعانداردىڭ قاتارىندا مەن دە جۇرەر مە ەدiم...
دەگەنمەن، اۋداندىق پارتيا كوميتە­تiندەگi مىقتىلار دا، ينستيتۋتتىڭ رەكتورى اترۋشكەەۆيچ تە مەنەن قۇتىلۋعا اسىقتى. كەتە قالايىن دەسەم، كووپەراتيۆتiك ءۇيدiڭ كەزەگiندە تۇرعان بولاتىنمىن. «انە الامىز، مiنە الامىز» دەپ كۇن ساناۋمەن ءجۇ­رiپ، سول وقۋ جىلىنىڭ اياعىندا پاتەرگە دە قولىمىز جەتتi-اۋ! سودان كەيiن-اق ءوتiنiش بەرiپ جۇمىستان شىقتىم.
اترۋشكەەۆيچتiڭ ايارلىعى شىعار، كەتەر كەزiمدە: «مىنا دۇربەلەڭ باسىلسىن، سەن سياقتى مۇعالiم بiزگە دە كەرەك، ەكi-ءۇش جىلدان كەيiن قايتا ورالاتىن بولارسىڭ؟» - دەدi. «جارايدى، كورەرمiز»، - دەدiم. بiراق ءومiر اعىسى مەنiڭ تاعدىرىمدى باسقا ارناعا قاراي بۇردى. اۋەلگiدە قالالىق تۇرعىن ءۇي باسقارماسىندا سۋرەتشi بولدىم، ودان كەيiن جاڭادان اشىلعان «ميراس» قولدانبالى ونەر كووپەراتيۆiنە اۋىستىم، 1989 جىلى ديزاينەرلەر وداعىنا باردىم. سويتە-سويتە كاسiپكەرلiك جولعا ءتۇستiم. قاراپ وتىرسام، وسىنىڭ بارiنە جەلتوقسان تۇرتكi بولعان ەكەن.
ادام تاعدىرىنان اسىپ كەتە المايدى. مەن دە سونىڭ بiرiمiن. باسىمنان وتكەرگەن سىندارلى ساتتەر مەنiڭ جانىمدى اقىن قىلدى. وزiمشە ولەڭ جازاتىن ادەت تاپتىم. سونداي كەزدە جازىلعان دۇنيەمنiڭ بiرi «جەلتوقساندا تۋعانمىن» دەپ اتالادى.
جەلتوقساننىڭ بiر كۇنi,
مەنiڭ كۇنiم ەكەن عوي، -
دەپ باستالاتىن ونىڭ بiر جەرلەرi بىلاي ورiلەدi:
العاشقى بولىپ كەڭەستە،
ازاتتىق جولى باستالدى.
ون جەتiنشi جەلتوقسان
ماڭگiلiك ەستە ساقتالدى.

جينالدى جاستار الاڭعا،
قيلى دا قيىن زاماندا.
وتسە دە ۋاقىت ولشەۋلi,
كەۋدەمدە كەتپەس داق قالدى...

جەلتوقساندا تۋعانمىن،
شىندىقتىڭ جولىن قۋعانمىن.
شىنىمەن شىندىق بولسا ەگەر،
شىڭعا دا بiر كۇن شىعارمىن.

جەلتوقسان جەلi جاڭعىرىق،
بوس كەتپەس تەككە قاڭعىرىپ.
وياندى جۇرت، وياندى ەل،
ەر قازاق جانىن جەگەن وي قاجاپ...

ادەبي وڭدەگەن
تالعات ايتبايۇلى

http://anatili.kz/?p=7732#more-7732