31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. بۇل كۇن مەملەكەتشىل ۇرپاق ءۇشىن وتە اۋىر كۇن. وسى تاريحي قاسىرەتتى ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى.

ساياسي رەپرەسسيا كەزىندە قازاق زيالىلارىنا پانا بولعان شەتجۇرت قازاقتارىن دا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەيتىن ۋاقىت كەلدى. ەلدە ساياسي زوبالاڭ باستالاردا قازاقتىڭ ۇلتشىل زيالىلارى ارعى بەتكە اسىپ التاي، ىلە مەن تارباعاتايدى پانا تۇتقانى انىق. ارعى بەتكە اسقان زيالى قاۋىمدى سول جاقتىڭ قازاعى ەش جاتسىنبادى، جىلدام باۋرىنا باستى. بۇنىڭ تۇپكى سەبەپ، ءمانى "سارىارقا" گازەتىندە (1918) ايتىلعاندايىن "پاتشامىز بولەك بولسا دا، ۇرانىمىز الاش، ءناسىلىمىز قازاق بولعاندىقتان" ەدى.

الاپات اشتىق پەن رەپرەسسياعا دەيىن دە ساياسي، مادەني ءام رۋحاني قارىم-قاتىناسىن ۇزبەگەن ەكى جاقتاعى قازاقتار زۇلمات باستالعاندا ءبىر-بىرىنە كومەك اتاۋلىنىڭ بارلىعىن جاساپ باقتى. التاي، تارباعاتاي، ىلە مەن ۇرىمجىگە قاراستى ون ەكى اۋداندا مۇنىڭ مىسالى جەتكىلىكتى.

ساياسي سۇرگىننەن قىتايعا اسقان قازاق زيالىلارى سونداعى ەلدە ءارتۇرلى سالادا جىلدام جۇمىسقا تۇردى. الدى ولكەلىك ۇكىمەت مينيسترلەر قۇرامىندا، ولكەنىڭ ورگان گازەت-جۋرنالىندا، باسپاۇيدە، مادەنيەت مەكەمەسىندە تۇرعىلىقتى قازاقپەن تەڭ دارەجەدە قىزمەتكە ارالاستى. تۇرعىلىقتى قازاقتىڭ ساياسي، مادەني ءام رۋحاني سالاسىنىڭ گۇلدەنۋىنە تەڭدەسسىز ۇلەس قوستى. وسى تۇس قىتاي قازاقتارى ءۇشىن التىن ءداۋىر.

1917-1924 جج اراسىندا ورىنبوردا اشىلاتىن قازاق-قىرعىز سەزدى ەندى ۇرىمجىدە اشىلعانداي تاريحي ۇندەستىك پەن جاڭعىرۋ پايدا بولدى. 1934-1935-1937 جىلدارى ۇرىمجىدە دۇركىن-دۇركىن قازاق-قىرعىز قۇرىلتاي جينالىسى ءوتتى. قىتايداعى قازاقتىڭ تورەلەر ينستيتۋتى، بايلار ينسيتيتۋتى مەن جاڭا بۋىن زيالى قاۋىم ينسيتيتۋتى بىرىگىپ ءۇرىمجى، قۇلجا، شاۋەشەك جانە التاي قالالارىندا ۇلتتىق رۋحاني، مادەني جاڭعىرۋ رەۆوليۋتسياسىن جاسادى. بۇل جىلدارى (1934-1939) ءاربىر قازاق اۋلىندا زاماناۋي مەكتەپ اشىلدى، ءاربىر قازاق اۋدانىندا ۇلتتىق تەاتر عيمراتى بوي كوتەردى، قازاقتىلدى گازەت-جۋرنال نەشە ون مىڭدىق تيراجبەن تارادى، قازاقشا وقۋ قۇرالدارى نەشە ون مىڭ تارالىممەن شىقتى، تب ايتا بەرسەڭىز بارلىق وركەنيەت قۇبىلىستارى دەرلىك جاڭعىرىپ جاتتى. تاشكەن، الماتى، زايسان، سەمەي، ءاندىجان جانە ماسكەۋگە 300-دەن استام وقۋشى ءبىلىم الۋعا ۇكىمەت گرانتىمەن جىبەرىلدى.

ۇرىمجىدەگى پەداگوگيكالىق ينسيتيتۋت پەن اسكەري كوللەدج، ساياسي-زاڭ ينسيتيتۋتىنا نەشە جۇزدەگەن وقۋشى ءبىلىم الۋعا ءتۇستى. قازاقتىڭ جىگىتتەرى بىلاي تۇرسىن قىزدارىنىڭ ءوزى ساۋاتتىق جاقتان وق بويى وزىپ شىعا باستادى. قازاق قىزدارى اباي، شاكەرىم مەن مىرجاقىپ شىعارمالارىن وقىپ ءتىپتى الدى مىرجاقىپتىڭ "باقىتسىز جامال" شىعارماسىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە سىن-پىكىر مەن ويىن ايتاتىنداي مادەني جاڭعىرۋ دەڭگەيىنە ءوتىپ كەتتى. ول تۇستا تۇرعىلىقتى قازاقتىڭ بايلارى مادەني، رۋحاني جاڭعىرۋ ءۇشىن بۇكىل مال-مۇلكىن اتاپ جاتتى. قازاق مەكتەبى، قازاق ءباسپاسوزى، قازاق شارۋاشىلىق ۇجىمى تۇگەلدەي باي-ماناپتاردىڭ كۇشىمەن قۇرىلدى. ارعى بەتكە اۋعان قازاق زيالىلارىن تۇرعىلىقتى باي-ماناپتار ءوز اۋىلىنا شاقىرىپ الدىرىپ ءوزى اشقان زاماناۋي مەكتەپكە، مەدرەسەگە جوعارى جالاقىمەن جۇمىسقا الدى. كەيبىرىنە قارىنداسى مەن قىزىن ۇيلەندىرىپ جەكە ەل بولىپ كەتۋىن قامتاماسىز قىلدى. بۇنداي مىسال جۇزدەپ، مىڭداپ سانالادى.

اشتىق جىلدارى ارعى بەتكە بوسقان ەلگە تۇرعىلىقتى قازاقتار سان-ساناقسىز قولۇشىن سوزدى. شەكارا اۋداندارداعى ەل اعالارى مەشىت-مەدرەسە اۋلاسىندا ارنايى تاماقتاندىرۋ ورنىن اشتى، كوبى ەنشى مال ءبولىپ بوسقان ەلگە كوكتەۋلىك، قىستاۋلىق جانە كۇزەۋلىك جەر اجىراتىپ بەردى. قازاقتىڭ تورەلەر جانە بايلار ينسيتيتۋتى بۇزىلماي جاقسى ساقتالعاندىقتان ءيسى قازاقتىڭ اۋقىمدى ماسەلەسىن دەر كەزىندە شەشىپ وتىردى. بۇگىنگى كۇندەرى وسى تاريحي ماڭىزدى كەزەڭدەر اسا كوپ تىلگە تيەك ەتىلمەي كەلەدى.

ەلدەس وردانىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىنان

Abai.kz