ادەبيەتشى عالىم، سىنشى ەسماعانبەت ىسمايىلوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل!

ۇلتتىق ادەبيەتتانۋدا قاجىرلى ەڭبەك ەتكەن ادەبيەتشى ە.ىسمايىلوۆتىڭ ابايتانۋداعى عىلىمي زەرتتەۋلەرى ۇلى اقىن شىعارماشىلىعىن ادەبي-تەوريالىق تۇرعىدان سارالاۋىمەن قۇندى. م.اۋەزوۆتىڭ جاۋاپتى رەداكتورلىعىمەن جارىق كورگەن «ادەبيەت تەورياسىنىڭ ماسەلەلەرى» (1940) كىتابىنىڭ «ادەبيەت مەكتەبى» تاراۋى ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنە نەگىزدەلىپ جازىلسا، ءسوز زەرگەرىنىڭ مۇراسىنان 1940 جىلى جارىق كورگەن تۇڭعىش بيبليوگرافيالىق كورسەتكىش عالىم ىجداحاتىنىڭ (ق.بەكحوجينمەن بىرگە) جەمىسى. ال «ابايدىڭ پوەتيكاسى» (ز.شاشكينمەن بىرگە جازىلعان) («ادەبيەت مايدانى».1934.№11-12), «ابايدىڭ ولەڭ ورنەكتەرى» («سوتسيالدى قازاقستان». 1934.30.12), «كەمەڭگەر اباي» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو».1940.№9), «قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر اقىنى» («كوممۋنيست».1940.15.10), «اباي ولەڭدەرىنىڭ سۇلۋلىق اۋەزدىلىك ەرەكشەلىكتەرى» («سوتسياليستىك قازاقستان».1945.14.08), «ابايدىڭ ەتيكالىق كوزقاراسى» («قازاقستان مۇعالىمى».1954.9.09), «ابايدى زەرتتەۋ جايىنان» (1959) ت.ب. عىلىمي ماقالالارىندا ابايتانۋداعى ماڭىزدى ماسەلەلەر قامتىلدى.

ادەبيەتشى عالىم، سىنشى ەسماعانبەت ىسمايىلوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل!

ۇلتتىق ادەبيەتتانۋدا قاجىرلى ەڭبەك ەتكەن ادەبيەتشى ە.ىسمايىلوۆتىڭ ابايتانۋداعى عىلىمي زەرتتەۋلەرى ۇلى اقىن شىعارماشىلىعىن ادەبي-تەوريالىق تۇرعىدان سارالاۋىمەن قۇندى. م.اۋەزوۆتىڭ جاۋاپتى رەداكتورلىعىمەن جارىق كورگەن «ادەبيەت تەورياسىنىڭ ماسەلەلەرى» (1940) كىتابىنىڭ «ادەبيەت مەكتەبى» تاراۋى ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنە نەگىزدەلىپ جازىلسا، ءسوز زەرگەرىنىڭ مۇراسىنان 1940 جىلى جارىق كورگەن تۇڭعىش بيبليوگرافيالىق كورسەتكىش عالىم ىجداحاتىنىڭ (ق.بەكحوجينمەن بىرگە) جەمىسى. ال «ابايدىڭ پوەتيكاسى» (ز.شاشكينمەن بىرگە جازىلعان) («ادەبيەت مايدانى».1934.№11-12), «ابايدىڭ ولەڭ ورنەكتەرى» («سوتسيالدى قازاقستان». 1934.30.12), «كەمەڭگەر اباي» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو».1940.№9), «قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر اقىنى» («كوممۋنيست».1940.15.10), «اباي ولەڭدەرىنىڭ سۇلۋلىق اۋەزدىلىك ەرەكشەلىكتەرى» («سوتسياليستىك قازاقستان».1945.14.08), «ابايدىڭ ەتيكالىق كوزقاراسى» («قازاقستان مۇعالىمى».1954.9.09), «ابايدى زەرتتەۋ جايىنان» (1959) ت.ب. عىلىمي ماقالالارىندا ابايتانۋداعى ماڭىزدى ماسەلەلەر قامتىلدى.

«ابايدىڭ شىعارمالارى مەن ءومىرىن زەرتتەۋ دەگەنىمىز - قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ نەگىزگى، كەلەلى ماسەلەلەرىن زەرتتەپ، انىقتاۋ دەگەن ءسوز» دەپ بىلگەن عالىمنىڭ ابايدىڭ كلاسسيكالىق مۇراسىن، اقىندىق ءداستۇرىن ەستەتيكالىق زەردە بيىگىنەن قاراستىرۋداعى العاشقى قادامى «ابايدىڭ پوەتيكاسى» (ز.شاشكينمەن بىرگە جازىلعان) («ادەبيەت مايدانى». 1934. №11-12) ماقالاسىنان باستاۋ الادى. «ولەڭ ورنەكتەرى»، «ابايدىڭ كەيىپتەۋ زاڭى»، «داۋىس ىرعاعى» اتالاتىن ءۇش بولىمنەن تۇراتىن ماقالادا قازاق ولەڭىندەگى ءداستۇرلى قارا ولەڭ مەن جىرعا اباي ولەڭ ورنەگىنىڭ ون التى جاڭا ءتۇرىن ەنگىزگەنى تالداندى. ابايدىڭ پوەتيكالىق الەمىن ايشىقتاعان زەرتتەۋشىلەر اقىن شىعارماشىلىعىن پرولەتكۋلتشىلدىك تۇرپايى سىن ىزعارىنان ارشىپ الۋدى ءارى شىن شەبەرلىك قارىمىن ۇشتاۋداعى ەستەتيكالىق قۋاتىن ايقىنداۋدى ماقسات ەتىپ الدى. عالىمنىڭ «اباي قازاق پوەزياسىنىڭ ءسوزسىز ءبىر بيىك اسقار بەلى. قازاق پوەزياسىن تۇيىقتان شىعارىپ، شىن مانىندە پوەزيانىڭ ەسىگىن اشتى»، «اباي سياقتى كلاسسيك، ماستەر، شەبەر، شەشەن، ۇستا اقىن ءوز ءداۋىرىن قالاي سۋرەتتەدى، قالاي كورسەتتى، سونى كورسەتۋدە ءتىلدى قالا جۇمسادى، قالاي پايدالاندى، مىنە وسى جاعىنان ۇيرەنىپ، ءداۋىرىمىزدى، وتانىمىزدى وسىلاي سۋرەتتەي ءبىلۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىمى سونى ايقىندايدى. تۇرپايى سوتسيولوگيزم دەندەپ تۇرعان سول كەزدەگى قوعامدىق اعىستىڭ بىرىڭعاي ساياسي اعىمىنا تازا شىرمالىپ قالماعان ادەبيەتشى «قازاق پوەزياسىنىڭ تاريحى» ء(حىح-حح عاسىر ادەبيەتى تۋرالى) («قازاق ادەبيەتى». 1936. 27.06) پروبلەمالىق ماقالاسىندا ۇلتتىق ءسوز ونەرىن اباي داستۇرىندە جاڭا پوەتيكالىق بيىككە شىعارعان اقىندار شىعارماشىلىعىن زەردەلەۋگە كوركەمدىك دامۋ ۇردىسىندەگى تاريحي ساباقتاستىق تۇرعىسىنان ۇڭىلە ءبىلدى. ماركستىك-لەنيندىك ءادىسنامانىڭ قاساڭ تانىمىندا «ۇلتشىلدىق»، «بايشىلدىق» تۇرعىدان مانسۇقتالىپ، اسىرە ساياسي قىراعىلىقپەن قارالانىپ جۇرگەن اباي ءىزباسارى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىن «ليبەرال-فەودال» اقىن دەپ تاپتىق سيپاتتا قاراستىرعانىمەن، «شىن پوەزيانىڭ ۇلكەن شەبەرى» دەگەن سانا بيىگىندە باعالادى. «قازاق پوەزياسىن ءتىل جاعىنان، جاڭا وبرازدار جاعىنان بايىتقان» شاكارىم رومانتيزم سارىنىمەن بىرنەشە پوەمالار جازعانىن ەكشەي كەلىپ، پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكي» ت.ب. شىعارمالارىن ولەڭمەن اۋدارعانىن باسا كورسەتەدى. ادەبيەتشىنىڭ اتالعان ماقالاسىن «جاڭا ادەبيەتىمىز تۋعانعا دەيىن بىزدە تۇك بولمادى دەپ ادەبيەت تاريحىندا كرەس قوياتىن ادامدارعا جاۋاپ وسىنداي» دەپ عىلىمي پرينتسيپتىلىكپەن تۇيىندەۋىنىڭ استارىندا كوركەمدىك دامۋداعى ءداستۇر ۇلاسۋىنىڭ ادەبي-تاريحي نەگىزدەرىن ايقىنداۋ مۇراتى بولعانى انىق.

ە.ىسمايىلوۆ م.اۋەزوۆتىڭ ابايدىڭ اقىندىق اينالاسىن، اقىندىق مەكتەبىن زەرتتەۋدەگى تۇڭعىش ءارى تىڭ ىزدەنىستەرىن قولداي وتىرىپ عىلىمي كونتسەپتسيانىڭ ۇلتتىق ادەبيەتتانۋدا تۇكپىلىكتى ورنىعۋىنا قاجىر-قايراتىن سالعان عالىمداردىڭ ءبىرى. م.اۋەزوۆ جاۋاپتى رەداكتورلىعىمەن جارىق كورگەن «ادەبيەت تەورياسىنىڭ ماسەلەلەرى» (1940) ەڭبەگىنىڭ «ادەبيەت مەكتەبى» تاراۋى ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنە نەگىزدەلىپ جازىلدى.

ادەبيەت مەكتەبىنە ادەبي-تەوريالىق انىقتاما بەرگەن زەرتتەۋشى «بەلگىلى داۋىردە اسقان ايگىلى جازۋشىنىڭ توڭىرەگىنە بىرنەشە ۇساق جازۋشىلار وزىنەن ءوزى جينالىپ سونىڭ اسەرىندە بولادى، سەبەبى ءىرى تالانتتى جازۋشىلار ءوزىنىڭ ۇلى كوركەم شىعارمالارىنىڭ اسەرىمەن توڭىرەگىنە باسقا جازۋشىلاردى تارتىپ الادى. سول تالانت يەسىنىڭ ماڭىنا جينالىپ، سودان ۇيرەنەدى، باسشى ۇلى اقىندى دارىپتەپ كوتەرەدى، شىعارمالارىن جۇرتقا جايىپ تاراتادى. بىرنەشە اقىن - جازۋشىلاردىڭ ءبىر ايگىلى اقىننىڭ اينالاسىنا ستيحيا تۇرىندە جينالىپ، سونىڭ ستيلىنەن ۇيرەنۋشىلىكتى ادەبيەت مەكتەبى دەيمىز» دەگەن قۇندى تۇجىرىم جاسايدى. ال ادەبي مەكتەپتىڭ اتاپ ايتارلىق باستى قاسيەتى «جاس تالانتتار سول ءىرى اقىننىڭ ماڭىندا ماپەلەنىپ ءوسىپ شىعادى» دەپ تۇيەدى.

قازاق ءسوز ونەرىندەگى ادەبيەت مەكتەبى ماسەلەسىن تالداۋ نىسانىنا العاندا اباي شىعارماشىلىعىن، اقىندىق مەكتەبىن ناقتى مىسالعا الا جان-جاقتى سارالايدى. «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا اباي توڭىرەگىنە قۇرىلعان ادەبيەت مەكتەبى بار. اباي ءوزى ۇلكەن رەاليست اقىن اقىن بولا وتىرىپ، ءوزى تۇستاس حالىق اقىندارىن، وزىنەن جاس اقىنداردى اينالاسىنا جيناپ جاقسى ولەڭدەر جازۋعا، وقىپ ۇيرەنۋگە، كوپ بىلۋگە شىقىرىپ، تاربيەلەپ وتىرعان» دەگەن پىكىرىمەن م.اۋەزوۆ كونتسەپتسياسىن نىعىرلاي تۇسەدى. ول بىرىنشىدەن، ۇلى اقىن مەكتەبىنىڭ بولعاندىعىن دالەلدەۋ ءارى اقىن شاكىرتتەرى كىمدەر دەگەن ماسەلەگە قاتىستى بولسا، ەكىنشىدەن، اقىن شاكىرتتەرىنىڭ كوركەمدىك - ەستەتيكالىق، تاقىرىپتىق - يدەيالىق ىزدەنىستەرىنىڭ اياسىن ايقىنداۋدان ايقىن تانىلادى. مىسالى، «اباي توڭىرەگىنىڭ مەكتەبىندەگى اقىندار كوكباي، ءارىپ، ابايدىڭ بالالارىنان اقىلباي، ماعاۋيا ءبارى دە ابايدان ىلعي ساباق الىپ ۇيرەنىپ وتىرعان; بۇل اقىندار ابايدىڭ كوركەم ليريكاسىنان ۇلگى السا دا، بەرتىن كەلە ارقايسىسى ءوز جولىمەن كەتەدى. اباي مەكتەبىنەن شىققان ءبىر قاتار اقىن تاريحي تەمانى جازادى، «ءلايلى-ءماجنۇندى» اۋدارادى» دەپ جازادى. بۇل رەتتە ە.ىسمايىلوۆ م.اۋەزوۆ اتاعان ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى قاتارىن ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلىمەن تولىقتىرعانىن ايتا وتىرىپ، «ءلايلى-ءماجنۇندى» اۋداردى دەگەن استارلى پىكىرىنىڭ وزەگىندە ش.قۇدايبەردىۇلىنىڭ شىعارماشىلىق تۇلعاسى تۇرعانىن بايقايمىز.

ەسماعانبەت ىسمايىلوۆ «كەمەڭگەر اباي» ماقالاسىندا («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو».1940.№9) ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى قاتارىنداعى اقىلباي، ماعاۋيا، كوكباي ەسىمدەرىمەن بىرگە اۋباكىر، كاكىتاي، نارمانبەت، ابسالىق جانە «نەمەرە ءىنىسى» دەگەن استارلى ويمەن شاكارىم اقىندى اتايدى. كوركەمدىك دامۋداعى ءداستۇر جانە جالعاستىق ماسەلەسىنە تەرەڭ بويلاپ، پوەتيكالىق ارناداعى اباي ءورىسىنىڭ تەگەۋرىندى ىقپالىن «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ بەت الىسى، رەاليستىك جولى، ولەڭ فورمالارى، ەستەتيكالىق كريتەريلەرى اباي باستاعان ۇلى مادەنيەتتىك جولدى مەڭگەرۋ، تۆورچەستۆولىق پراكتيكادا تولىق پايدالانۋ بولىپ تابىلادى. ابايدىڭ اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي، اۋباكىر دەگەن بالالارى، نەمەرە ىنىلەرى  نارمانبەت، ابسالىق، كوكباي، ءارىپ سياقتى ءىرى اقىندار ابايدىڭ تۋرا شاكىرتتەرى بولادى. ابايدان اقىندىق ونەر، تاربيە، ءبىلىم الا وتىرىپ، ولەڭ جازادى» دەپ زەردەلەيدى.

اباي ءداستۇرىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە ورنىعۋى، تامىرىن تەرەڭگە جايا وتىرىپ جاڭاشىلدىق رۋحتا جالعاستىعىن تابۋى ادەبي ءۇردىس تابيعاتىمەن جانە سول ءۇردىستىڭ وركەندەۋىنە ءورىستى شىعارماشىلىق ىقپال ەتكەن اقىندىق مەكتەپ وكىلدەرىنىڭ ورەن ونەرپازدىعىمەن ساباقتاس قۇبىلىس. بۇعان قاتىستى م.اۋەزوۆ «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» زەرتتەۋىندە «...اقىلباي، ماعاۋيا رومانتيكالى پوەمالاردى جازعىشتايدى، انا ەكەۋى وزگە ۇلگىنىڭ سوڭىنا تۇسەدى. اقىلباي «داعىستان»، «زۇلىس» دەگەن پوەمالارمەن بايرون، پۋشكين ۇلگىسىن (ولاردىڭ شىعىس پوەمالارى، تۇستىك پوەمالارى اتالعان رومانتيك پوەمالارىنىڭ ۇلگىسىن) تۇتىنادى. ماعاۋيا دا «قاسىم» دەگەن پوەمادا وسى ۇلگىمەن باستاپ، اياعى قازاق تۇرمىسىنان الىنعان تاريحي جىر (ابىلاي جىرى) نەمەسە سالت جىرى  «ەڭلىك - كەبەك» جايىن جازادى. كوكباي ابايدىڭ ءوزى اڭگىمە قىپ تاقىرىبىن تاراتىپ بەرگەن جەلى بويىنشا ابىلاي مەن قاسىم بالالارىنىڭ ءجايىن جىر ەتەدى. بۇلاردان كورى وزگەشەرەك جول ىزدەيدى، قازاق تاريحىنان سالت جىرىنىڭ تاقىرىبىن تاڭداعان شاكارىم قالقامان، مامىر، ەڭلىك، كەبەكتەردى جازادى» دەپ بايىپتاسا، ە.ىسمايىلوۆ وسى پىكىردى نەگىزگە الىپ، دامىتا تۇسەدى. «اقىلباي، ماعاۋيالار باتىستاعى ءرومانتيزمنىڭ سارىنىمەن كاۆكازدى، زۇلىستى، افريكانى، يدەالنىي ماحاباتتى پوەما قىپ جازدى، كوكباي  شىعىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسىمەن پايعامباردى، قازاقتىڭ وتكەن باتىرلارىن، ابىلايدى پوەما قىپ جازادى. ءارىپ قازاقتىڭ ءوز ءىشىنىڭ ويىن - ساۋىق، ادەت - عۇرپىن ولەڭ - ءبايىت قىلىپ شىعاردى. بۇل جونىندە ابايدىڭ مىناداي ايتقان ءبىر اۋىز ولەڭىن كەلتىرەيىك:

«حات جازدىم ازىرەت ءالى ايداھارسىز،

بىزدە جوق سارى يەك، سارى الا قىز»

كارىلىكتى جامانداپ، ءولىم تىلەپ،

بولسىن دەگەن ءسوزىم جوق جىگىت ارسىز». ازىرەت اليمەن بايلانىستى كوكبايدى، سارى الا قىزبەن بايلانىستى ءارىپتى، كارىلىكتى جامانداعان شاكارىمدى اباي ءوزىنشى ۇلكەن كەكەسىن سىنعا الادى. ولاردىڭ ءوز جولىن سوزىپ، تەرەڭدەتىپ الىپ كەتە الماعانىنا رەنجيدى». عالىم اتالعان اقىنداردىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرىنە ءتان نەگىزگى ەستەتيكالىق باعىت - باعداردى، تاقىرىپتىق ارنانى م.اۋەزوۆ نەگىزدەگەن عىلىمي جۇيەدە زەردەلەيدى.

اباي پوەزياسىنىڭ قۋاتتى ارناسى - رومانتيزم. «...ونىڭ پوەزياسىنىڭ ءبىر كۇشتى ارناسى وسىندا. ويتكەنى بۇل شىعارمالارىنىڭ قۇدىرەتى مەن قۋاتى تاس بۇزىپ، تاۋ شايقايدى» ء(ا.قوڭىراتباەۆ). وسى تۇرعىدان العاندا اباي شىعارماشىلىعىنداعى رومانتيزم ءداستۇر جالعاستىعىنا وراي اقىن شاكىرتتەرىنىڭ پوەمالارىندا اسەم ۇيلەسىم مەن جاراسىم تاپتى. بۇل رەتتە ە.ىسمايىلوۆ رومانتيزم ءادىسىنىڭ تابيعاتىن جانە دە ونىڭ قازاق پوەزياسىنداعى كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى كورىنىسى مەن شىعارماشىلىق يگەرىلۋ ءۇردىسىن ادەبي-تەوريالىق تالداۋ بارىسىندا اباي شاكىرتتەرىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرىنىڭ جەمىسى دەپ قاراستىرادى. بۇعان قاتىستى «قازاق ادەبيەتىندە رومانتيزم تولىق مەتود بولىپ ورىن تەپپەگەنمەن، بىرنەشە جازۋشىلاردىڭ شىعارماسىندا لەرمونتوۆتىڭ، بايروننىڭ رومانتيكالىق موتيۆتەرى ايقىن كورىنىپ وتىرادى. اباي شاكىرتتەرىنىڭ بىرقاتارى جانە شاڭگەرەي اقىن باتىس پەن شىعىس ءرومانتيزمىن ءوزىنىڭ شىعارمالارىن تولىق كىرگىزدى. شىعىس ادەبيەتىنىڭ ءرومانتيزمىنىڭ ەڭ جوعارعى ۇلگىسى بولعان ءنيزاميدىڭ «ءلايلى-ءماجنۇنى» قازاق ادەبيەتىنە اۋدارىلىپ كىردى. ابايدىڭ بالاسى اقىلبايدىڭ جازعان «زۇلىس»، «داعىستان» دەگەن پوەماسى تولىق رومانتيكالىق شىعارما» دەگەن سىندارلى پىكىر بىلدىرەدى.

ە.ىسمايىلوۆ اباي ءداستۇرىن تەك اقىندىق مەكتەپ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، تۇتاس ادەبي دامۋ ءۇردىسى سياقتى ماڭىزدى ماسەلەمەن تىعىز ساباقتاستىقتا الادى. اتاپ ايتقاندا، حح عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتىڭ رەاليستىك سيپاتى، ەستەتيكالىق مۇراتى، فورمالىق ىزدەنىسى اباي پوەزياسىنىڭ پوەتيكالىق قۋاتىنداعى اقىندىق مادەنيەتتى شىعارماشىلىق مەڭگەرۋ، پايدالانۋدان ورىستەگەن سونى ىقپالى ەكەنىن تەرەڭ بايىپتايدى. «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» (1941) ەڭبەگىندە «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى، نەگىزىندە، اباي باستاعان رەاليستىك جولمەن تۆورچەستۆولىق جاعىنان دا دامىپ وتاردى. اباي سالعان ۇلى پوەزيالىق تراديتسيا حح عاسىر ادەبيەتىندە كەڭ ورىستەپ شىعادى...ابايدىڭ اقىندىق جولى حح عاسىر ادەبيەتىندەگى ەڭ داڭعىل، ەڭ ايقىن جول بولىپ وتىرادى» دەپ ادەبي وركەندەۋدەگى ءداستۇر تابيعاتىن تاريحي ساباقتاستىقپەن تىعىز بىرلىكتە الىپ، ونىڭ ءمان - ماڭىزىن ايقىنداۋدا سىندارلى تۇجىرىم جاسايدى.

ابايتانۋشى عالىمنىڭ م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانداعى قۇنانباي، اباي بەينەلەرىن ادەبي-تاريحي، ادەبي-تەوريالىق تالداۋلارىنداعى وزەكتى تولعامدارى كوركەمدىك شىندىق پەن تاريحي شىندىق بايلانىسىن تەرەڭ ەكشەي بىلگەن ەستەتيكالىق كوزقاراسىن دارالايدى. «اباي» رومانى تالقىلانعان 1944 جىلدىڭ 11 مامىرىندا جاساعان «اباي» جانە رومان تۋرالى» بايانداماسىندا قۇنانباي بەينەسىن سومداۋداعى جازۋشى شەبەرلىگىن «كەيىپكەرلەردى جاعىمدى، جاعىمسىز دەپ ەكى توپقا بىربەتكەي ءبولىپ تاستاپ، ءبىر جاعىن باستان-اياق اقىماق، اقىلسىز ەتىپ، ەكىنشى جاعىن باستان-اياق ۇلگىلى، ونەگەلى ەتىپ كورسەتۋ سياقتى، سونداي-اق ءار توپتىڭ وكىلدەرىنە تۇگەلدەي ءبىر ۇلگىدە پىشىلگەن تىماق كيگىزۋ ءتارىزدى ءادىس بۇل روماندا جوق، ءار ادام ءوز بويىنا قونىمدى مىنەز-ىرەكەتتەرىمەن دارالانادى... جازۋشى قۇنانبايدى ديالەكتيكالىق تۇرعىدان سۋرەتتەۋىمەن ونىڭ سۇيسىنەرلىك، كۇيىنەرلىك مىنەزدەرىن بىردەي اشىپ بەرەدى» دەپ باعالايدى. بىلىكتى ادەبيەتشى تاريحي تۇلعالاردى تازا تاپتىق تانىمدا بىرجاقتى باعالاۋعا بولمايتىنىنا «...ولاي بولسا ءحىح عاسىرداعى ءبىر جاعىنان ورىس ۇكىمەتىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، بالالارىن ورىسشا وقىتىپ، ەل ىشىنە مەشىت، مەدرەسە سالدىرىپ، ەلدىڭ ىشكى الالىعىنا قارسى قاتال ءامىر يەسى كۇشىمەن قاتتى كۇرەس اشقان قۇنانبايعا، شىڭعىس تورەگە، بالعوجا بيگە تەك جاعىمسىز، بىراق جاعىنان عانا باعا بەرۋىمىز جەتكىلىكسىز بولار ەدى...بۇل وبرازعا جەكە ۋاقيعالار تۇرعىسىنان عانا باعا بەرمەي، جالپى تاريحي ءداۋىردىڭ دامۋ تۇرعىسىنان قاراپ باعا بەرەتىن بولساق، قۇنانباي بەينەسىندە اشىپ زەرتتەي تۇسەتىن سىرلار تولىپ جاتىر» دەگەن ەستەتيكالىق كوزقاراستى كەلەدى.

اباي دانالىعىنىڭ مايەگىن دە الاش رۋحىنىڭ ءداستۇرلى وتباسى ءتالىم-تاربيەسىنىڭ قاستەرلى ۇلاعاتى، قازاق توپىراعىنىڭ تەرەڭ تامىرلى رۋحاني ساف قاسيەتىمەن «ابايدىڭ بويىنا، جان دۇنيەسىنە ءسىڭىپ، ەرەكشە ىزگى مىنەز-قۇلىق بەرىپ وتىرعان قازاقتىڭ ءوز تىرشىلىگىندەگى ىزگى ءداستۇر، قاسيەتتەر. ابايدىڭ اباي بولۋىنا نەگىزگى ۇيا، التىن بەسىك - قازاقتىڭ ءوزىنىڭ حالىقتىق مادەنيەتى، ىزگى ۇلتتىق داستۇرلەرى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى ەكەندىگى وسى روماندا ايقىن سيپاتتالعان. راسىندا، قانداي اۋليە ادام بولسىن قانشالىق جەر ءتۇبىن ارالاپ، جيھان كەزىپ قايتسا دا ءوزىنىڭ وسكەن ۇياسىنان جاقسى تاربيە الماسا، ول تاريح، ءومىر مايدانىندا جاقسى ادام بولىپ كورىنە المايدى. جاقسى مىنەز-قۇلىق ادامعا جاراتىلىسىندا انانىڭ سۇتىمەن بويعا ءسىڭىپ تارالسا كەرەك» دەپ ساباقتاستىرادى.

تۇيىندەي ايتقاندا، ادەبيەتتانۋدىڭ ەڭبەك تورىسى اتانعان عالىم ەسماعانبەت ىسمايىلوۆ ۇلى ءسوز زەرگەرىنىڭ اقىندىق مەكتەبىن، كوركەمدىك الەمىن ەستەتيكالىق تانىم بيىگىندە زەرتتەپ زەردەلەۋىمەن ابايتانۋ ءىلىمىنىڭ دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوستى. سان ۇرپاقتى الاش اقىلمانى اباي الەمىنە جەتەلەيتىن عالىم مۇراسىنىڭ جاسامپازدىق ىلكى قاسيەتى دە سوندا.

ساعىمباي بوتپايۇلى جۇماعۇل،

ە.ا.بۋكەتوۆ اتىنداعى

قارمۋ -ءدىڭ قازاق ادەبيەتى

كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

«اباي-اقپارات»