ورفوگرافيالىق سوزدىكتىڭ سوڭىنداعى «قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەملە ەرەجەلەرىنىڭ» «قوسىمشالاردىڭ جازىلۋى» اتتى بولىگىندە: «§35. سوڭعى دىبىستارى رك، رگ، نك، نگ، كس، كت، سك، لك، نكت، كل، بر، بل سياقتى داۋىسسىزدار تىركەسىنە بىتكەن سوزدەرگە قوسىمشالار ءاردايىم جىڭىشكە تۇردە جالعانادى. بۇلار ك، گ دىبىستارىنىڭ جانە جىڭىشكەلىك بەلگىسىمەن كەلگەن ر، ل دىبىستارىنىڭ جىڭىشكە ايتىلۋىنا بايلانىستى. مىسالى: پاركتەن، پارككە، پاركى، ميتينگىلەر، ميتينگىگە، فاكتىگە، فاكتىسى، پولككە، پولكتەر، پولكى، انسامبلگە، ءانسامبلى», – دەلىنگەن. وسىعان بايلانىستى «ك، گ دىبىستارى مەن جىڭىشكەلىك بەلگىسىمەن كەلگەن سوزدەر جىڭىشكە ايتىلۋىنا بايلانىستى قوسىمشالار ءاردايىم جىڭىشكە تۇردە جالعانادى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋگە بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە سايكەس ك، گ، ە دىبىستارى جىڭىشكە سوزدەردە عانا كەلەدى. سول سەبەپتى احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇنداي دىبىستارى بار سوزدەرگە دايەكشە قويماعان. قازىرگى كەزدە قىتايداعى قازاقتار دا وسى ۇستانىمدى باسشىلىققا الىپ وتىر. ەندى سوزدىكتەگى ك، گ دىبىستارىنىڭ جانە جىڭىشكەلىك بەلگىسىمەن كەلگەن سوزدەردىڭ بەرىلۋىنە كوز سالايىق. 

ك، گ دىبىستارىنا بىتكەن سوزدەرگە قوسىمشانىڭ جالعانۋى: الپەنيتوك، الپەنيتوككە، الپەنيتوگى; اممياك، اممياكقا، اممياگى; اناليتيك، اناليتيككە، اناليتيگى; انشلاگ، انشلاگقا، انشلاگى; انتيبيوتيك، انتيبيوتيككە، انتيبيوتيگى;  باق، باكقا، باگى; بانك، بانككە، بانكى; بانتيك، بانتيككە، بانتيگى; بۋندەستاگ، بۋندەستاگقا، بۋندەستاگى; بۋراك ء(دىني), بۋراكقا، بۋراگى; گايداماك، گايداماكقا، گايداماگى; گاماك، گاماكقا، گاماگى; داشناك، داشناكقا، داشناگى; لاك، لاكقا، لاگى; مۇباراك، مۇباراگى; پيدجاك، پيدجاكقا، پيدجاگى; فراك، فراكقا، فراگى; ت.س.س. بۇل سوزدەرگە قوسىمشالاردىڭ جالعانۋىندا دا بىرىزدىلىك بايقالمايدى. جوعارىداعى ەرەجە تاعى ساقتالماعان. تۇتاستاي العاندا، اك بۋىنىنا بىتكەن نەمەسە قۇرامىندا جۋان دىبىستارى بار سوزدەرگە قوسىمشا جۋان جالعانىپ، يك بۋىنىنا بىتكەن سوزدەرگە جىڭىشكە جالعاناتىنى تۋرالى ايتۋعا بولاتىن سياقتى. الايدا مۇباراك، مۇباراگى كىرمە ءسوزى بۇعان كەلمەيدى. سول سياقتى بانك ءسوزى ك دىبىسىنا ءبىتىپ، قۇرامىندا جۋان داۋىستى بولعانمەن، قوسىمشا جىڭىشكە جالعانعان. ال يك بۋىنىنا بىتكەن كىرمە سوزدەرگە جىڭىشكە جالعاناتىنى اڭعارامىز. ەندەشە، ەرەجەنى ناقتىلاۋ قاجەت.   

جوعارىدا كەلتىرىلگەن 35-ەرەجەنىڭ سوڭىندا ەسكەرتۋ بەرىلگەن:  «ەسكەرتۋ. جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە اياقتالعان ءبىر بۋىندى سوزدەر مەن سوڭعى بۋىنىندا يو، ە دىبىستارى بار سوزدەرگە قوسىمشا ءاردايىم جىڭىشكە جالعانادى. مىسالى: تيۋلدەر، ءتيۋلى، ءپيوتردىڭ، پيوترگە، اكتيورگە، اكتيورلەر، دۋەتتەر، دۋەتى». بۇل ەسكەرتۋدەگى جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە قاتىستى تۇسىنىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى ەرەجەنىڭ وزىندە دە جىڭىشكەلىك بەلگىسىمەن كەلگەن (دۇرىسىندا، جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە بىتكەن بولۋى كەرەك، سەبەبى جىڭىشكەلىك بەلگىسى ءسوزدىڭ ورتاسىندا كەلەتىن تۇستارى قامتىلماعان) سوزدەرگە قوسىمشالار ءاردايىم جىڭىشكە تۇردە جالعاناتىنى تۋرالى ايتىلعان. ەندى ءبىر جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە اياقتالعان ءبىر بۋىندى سوزدەرگە قاتىستى ەسكەرتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ جوعارىداعى ەرەجەدەن اۋىتقىپ تۇرماعاندىقتان، ەسكەرتۋدىڭ جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە قاتىستى تۇسىن الىپ تاستاۋ كەرەك.

ەندى جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە بىتكەن سوزدەردىڭ ەرەجەگە قانشالىق باعىنىپ تۇرعانىن تەكسەرەيىك.  جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە بىتكەن سوزدەرگە قوسىمشانىڭ جالعانۋى: اەروزول، اەروزولعا، اەروزولى; ۆەدوموست، ۆەدوموسقا، ۆەدوموسى; گوسپيتال، گوسپيتالعا، گوسپيتالى; گرامم-مول (حيم.), گرامم-مولعا، گرامم-ءمولى; گازەل، گازەلگە، گازەلى; ديريجابل، ديريجابلگە، ءديريجابلى; كاپسيۋل، كاپسيۋلگە، كاپسيۋلى; كۆادرۋپول، كۆادرۋپولعا، كۆادرۋپولى; كۆادرۋپولدىك; كوكتەيل، كوكتەيلگە، كوكتەيلى; كورول، كورولعا، كورولى; كورولدىق، كورولدىعى; فەستيۆال، فەستيۆالعا،فەستيۆالى، فەستيۆالدار; فەستيۆالدىق; ت.س.س. مۇندا دا قايشىلىقتار بار ەكەنى بايقالادى. جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە اياقتالعان سوزدەردىڭ بارىنە قوسىمشا جىڭىشكە جالعانا بەرمەگەن: بىردە جىڭىشكە، بىردە جۋان. تاعى دا «ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى جۋان داۋىستىعا بىتسە، قوسىمشا جۋان، جىڭىشكە داۋىستىعا بىتسە، قوسىمشا جىڭىشكە بولاتىن شىعار» دەۋگە دە كەلمەيدى. سەبەبى ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى جىڭىشكە داۋىستىلارعا بىتكەن جاعدايدا وسىلاي تۇجىرىمداۋعا بولعانمەن، ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى جۋان داۋىستىعا بىتكەن سوزدەردە اركەلكىلىك ورىن العان: اەروزول، اەروزولعا، اەروزولى; اەروزولدى; اەروزولدىك; گوسپيتال، گوسپيتالعا، گوسپيتالى; گرامم-مول (حيم.), گرامم-مولعا، گرامم-ءمولى; كۆادرۋپول، كينوفەستيۆال، كينوفەستيۆالگا، كينوفەستيۆالى، كينوفەستيۆالدار; كورول، كورولعا، كورولى; كورولدىق، كورولدىعى; مودالدىق; مودۋل، مودۋلعا، ءمودۋلى; مودۋلدىك، مودۋلدىك جۇيە; مورال، مورالعا، ءمورالى; مورالدىق; نيۆالدىق; رويالشى; تابەلشى; ت.س.س. بۇل سوزدەردە داۋىستىدان باستالعان قوسىمشا جىڭىشكە جالعانىپ، داۋىسسىزدان باستالاتىن قوسىمشا جۋان جالعانعانىن اڭعارۋعا بولادى. الايدا بۇل دا جالپىلىق سيپات الماعان: بارىس سەپتىك تۇلعاسى، كوپتىك قوسىمشاسى (بىردە كورسەتىلىپ، بىردە كورسەتىلمەگەن) جۋان تۇلعادا كەلگەن دە -لىق/-لىك، -شى/-ءشى جۇرناقتارى بىردە جۋان، بىردە جىڭىشكە  جالعانعان: گوسپيتالدىق، كۆادرۋپولدىك، كورولدىق، نيۆالدىق، مودالدىق، مودەلدى، مودۋلدىك، مورالدىق، مورالشى، ءاۆتوموبيلشى، مودەلشى، رويالشى، فەستيۆالدىق، تابەلشى, ت.س.س. مۇنداي الاقۇلالىق سوزدىكتى قۇراستىرۋشىلار تاراپىنان عانا جىبەرىلمەگەن سياقتى. سەبەبى كىتاپتىڭ كىرىسپە ءسوزىن جازعان پروفەسسور ن.ءۋاليدىڭ كەلتىرگەن مىسالىنىڭ وزىندە دە بىركەلكىلىك جوق: تۋريست، تۋريسكە، ءتۋريسى;  ۆەدوموست، ۆەدوموسقا، ۆەدوموسى;  ستوماتولوگ، ستوماتولوگكە، ستوماتولوگى;  پارول، پارولعا، ءپارولى: گرامم، گرامعا، گرامى ت.ب. ورفوگرافيالىق ەرەجەنى دايىنداۋ، كوپشىلىكتى دۇرىس جازۋعا شاقىراتىن سوزدىكتە مۇنداي ارالۋاندىق، شالاعايلىق بولماۋعا ءتيىس. سوزدىك قۇراستىرۋشىلاردىڭ وزدەرى ۇستانىمدارىن ناقتىلاي الماي وتىرسا، كوپشىلىك، اسىرەسە وقۋشىلار، ءتىلدى جاڭادان ۇيرەنىپ جۇرگەن جاندار نورمانى قالاي تۇسىنبەك؟ سوزدەردىڭ قازاق تىلىندە دۇرىس جازىلماۋى، كوپشىلىكتىڭ بۇل ىسكە سالعىرت، نەمقۇرايدى قاراۋىنا سوزدىكتەگى وسىنداي شالاعايلىقتار سەبەپ بولۋى ابدەن ىقتيمال. 

جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەسكەرتۋدە سوڭعى بۋىنىندا يو، ە دىبىستارى بار سوزدەرگە قوسىمشا ءاردايىم جىڭىشكە جالعاناتىنى تۋرالى ايتىلعان ەدى. ورفوگرافيالىق سوزدىكتىڭ سوڭىنداعى «قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەملە ەرەجەلەرىندە» يو  ءارپىنىڭ ەملەسى تۋرالى: «§6. ە، يو (يو) ارىپتەرى ورىس تىلىنەن جانە ورىس ءتىلى ارقىلى وزگە تىلدەردەن ەنگەن سوزدەردە عانا جازىلادى. مىسالى: ەكونوميكا، ەتيكا، ەستەتيكا، دۋەت، ەۆوليۋتسيا، ەتنوگرافيا، ەكسپورت، ەلەكتر، پيوتر. ەسكەرتۋ. جازۋ تاجىريبەسىندە يو (يو) تاڭباسىنىڭ ورنىنا كوبىنەسە ە ءارپى قولدانىلادى، بىراق ءسوزدى يو (يو) دىبىسىمەن ايتۋ قاجەت: اكتيور (ايتىلۋى – اكتيور), پەتر (ايتىلۋى – پيوتر)»، – دەلىنگەن. 

بۇل ورايدا يو ءارپىن ە-گە قوساقتاماي، يۋ، يا ارىپتەرى سياقتى جەكە بەرۋ كەرەك. سەبەبى بۇلاردىڭ ءبارى – بىرنەشە دىبىستان قۇرالعان، كىرمە ارىپتەر. ال ە ءارپى جالاڭ. يو ءارپى ي مەن و ارىپتەرىنەن قۇرالعان، سوندىقتان سوڭعى دىبىس – و، جۋان. ەندەشە، وعان جالعاناتىن قوسىمشا دا جۋان بولۋى ءتيىس.  الايدا سوزدىكتە يو ارپىنە بىتكەن سوزدەردىڭ بارىنە دە قوسىمشا جىڭىشكە تۇردە جالعانعان: اكتەر، اكتەرگە، اكتەرى; اكتەردەي; برونەترانسپورتەر، برونەترانسپورتەرگە، برونەترانسپورتەرى; برۋتسەللەز، برۋتسەللەزگە، برۋتسەللەزى; ۆاحتيور، ۆاحتيورگە، ءۆاحتيورى; ديريجيور، ديريجيورگە، ءديريجيورى; ديريجيورلىك، ديريجيورلىگى; دۋبليور، دۋبليورگە، ءدۋبليورى; جونگليور، جونگليورگە، جونگليورى; جونگليورلىك، جونگليورلىگى; رەجيسسەر، رەجيسسەرگە، رەجيسسەرى; رەجيسسەرلىك، رەجيسسەرلىگى; رەپورتەر، رەپورتەرگە، رەپورتەرى; ت.س.س. ەسكەرتۋدە كورسەتىلگەندەي، ءسوزدى يو (يو) دىبىسىمەن ايتاتىن بولساق، وعان جىڭىشكە قوسىمشانى قوسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس: اكتيور+گە (ايتىلۋى – اكتيور+گە), پەتر+گە (ايتىلۋى – پيوتر+گە). سوندىقتان سوزدىكتەگى يو ارپىنە اياقتالعان سوزدەردىڭ بارىنە دە قوسىمشا جۋان تۇردە جالعانۋى كەرەك. جۋان تۇردە جالعانعان جاعدايدا «قوسىمشالار ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى داۋىستى دىبىستىڭ اۋەنىنە قاراي بۋىن ۇندەستىگى بويىنشا يا جۋان، يا جىڭىشكە بولىپ جازىلادى. مىسالى: جۇمىس-شى-لار-دىڭ، ينستي-تۋت-تار، پلە-نۋم-دا، بيۋللە-تەن-دەر، مۇعا-ءلىم-گە، پو-لياك-تار»، – دەگەن ەرەجەگە دە قايشى كەلمەيدى (ورفوگرافيالىق سوزدىك. 6-باسىلۋى. الماتى: ءداۋىر، 2013. - 715-ب.).

ەسكەرتۋدە ە دىبىسى بار سوزدەرگە قوسىمشا ءاردايىم جىڭىشكە جالعاناتىنى تۋرالى ايتىلعانىمەن، قۇراستىرۋشىلار بۇل ۇستانىمدى ءاردايىم باسشىلىققا الا بەرمەگەن (دۇرىسىندا، بۇل جەردە دە  ە دىبىسى بار سوزدەر ەمەس، سوڭعى بۋىنىندا ە دىبىسى بار سوزدەر بولۋعا ءتيىس). مىسالى: كەش (ەكون.), كەشقا، كەشى; ميەلوپوەز (بيول.), ميەلوپوەزعا، ميەلوپوەزى; مينيترەك، مينيترەككە، مينيترەكى; مينيترەك، مينيترەككە، مينيترەكى; مەر، مەرعا، مەرى; رەكەت، رەكەتكە، رەكەتى; سەر، سەرگە، سەرى; الوە ء(وس.), الوەگە، الوەسى; اپنوە (مەد.), اپنوەگە، اپنوەسى; افورفە (ەكون.), افورفەگە، افورفەسى; كانوە، كانوەگە، كانوەسى; كانوەشى; كاراتە، كاراتەگە، كاراتەسى; كاراتەشى; دۋەل، دۋەلگە، دۋەلى; دۋەت، دۋەتكە، دۋەتى; ت.ت. بۇل جەردە قۇراستىرۋشىلار نە سەبەپتى كەش (ەكون.), كەشقا، كەشى; ميەلوپوەز (بيول.), ميەلوپوەزعا، ميەلوپوەزى; مەر، مەرعا، مەرى سوزدەرىنە قوسىمشالاردى جۋان تۇردە جالعاپ، ەرەجەگە قايشى قايشى كەلگەندەرى تۇسىنىكسىز. 

2013 جىلعى سوزدىكتىڭ سوڭىنداعى ەرەجەدە: «§28. ەكى تۇبىردەن قۇرالىپ، عىلىمنىڭ ءار الۋان (ساياسي-الەۋمەتتىك، لينگۆيستيكالىق، فيلولوگيالىق، بيولوگيالىق، استرونوميالىق، فيزيكا-ماتەماتيكالىق، حيميالىق ت.ب.) سالاسىندا تەرميندىك مانگە يە بولعان اتاۋلار باستاپقى تۇلعالارىن ساقتاپ، بىرگە جازىلادى. مىسالى: ءباسپاسوز، ونەركاسىپ، كاسىپوداق، اراسالماق، اراقاتىناس، كەلىسسوز، كوزقاراس، ەڭبەككۇن، شيكىزات، كوكجيەك، كەمپىرقوساق، شوقجۇلدىز، وتتەگى، سۋتەگى، قوستوتىق، ءۇشبۇرىش، سەگىزجاق، كوپمۇشە، توزاڭقاپ، گۇلتابان، تامىرجەمىس، سۇتقورەكتىلەر، وڭقاناتتىلار، ءسوزجاسام»، – دەلىنگەن. الايدا تەرمين سوزدەردى جازۋدا دا بىرىزدىلىك، جۇيەلىلىك ساقتالماعان: بەسبۇرىش (گەوم.); دوعال بۇرىش; دوڭەس كوپبۇرىش; كوپبۇرىش (گەوم.); كوپبۇرىشتى; سىبايلاس بۇرىش (گەوم.); ءتورتبۇرىش (گەوم.); ءتورتبۇرىشتى; تىك كوپبۇرىش; تىك ءتورتبۇرىش; تىكبۇرىش (گەوم.); ءۇشبۇرىش (گەوم.); ءۇشبۇرىشتى (گەوم.); ءۇش بۇرىشتى حات; حوردابۇرىش; ت.س.س. تىكبۇرىش ءسوزى بىرگە جازىلاتىن بولسا، دوعال بۇرىش;  سىبايلاس بۇرىش سوزدەرى نەگە بولەك جازىلۋى كەرەك؟ ءۇشبۇرىشتى; ءتورتبۇرىشتى; كوپبۇرىشتى سوزدەرى بىرگە جازىلسا، ءۇش بۇرىشتى حات دەگەندەگى ءۇش بۇرىشتى نەگە بولەك جازىلادى؟  

سوزدىكتەن ادام ايتقىسىز; ادام توزگىسىز، ايىرىپ العىسىز، كوز جەتكىسىز سياقتى بىرلىكتەر بولەك جازىلسا، ادامكورگىسىز (ادامكورگىسىز بولۋ) نە سەبەپتى بىرگە جازىلاتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن. ءسوز بايلاتقىش، باكتەريا جايعىشتىق، اۋىستىرىپ قوسقىش، ت.س.س. سوزدەر بوس ارالىقسىز جازىلعاندىقتان، اسفالتقىزدىرعىش، اسفالتتوسەگىش، اكسوندىرگىش، بالىقوتكىزگىش، بوياۋتوزاڭداتقىش، بورەنەتاسىعىش، بۋقوزعالتقىش، بۋولشەگىش، بوياۋۇككىش، دانسەپكىش، دىبىسباسەڭدەتكىش، دىبىسجازعىش، جانتىنىشتىق، داكەتاڭعىش، ت.س.س. سوزدەردىڭ نە سەبەپتى بوس ارالىقپەن جازىلۋى كەرەكتىگى تۇسىنىكسىز. سول سياقتى ءادالجىپ ءسوزى بىرگە جازىلاتىن بولسا، ادال ءجىپسىز نە سەبەپتى بولەك جازىلۋى كەرەك؟ سالبوكسە  ءسوزى بىرگە جازىلاتىن بولسا (494-ب.), سال بوكسەلەنۋ نە سەبەپتى بولەك جازىلۋى (160-ب.). كەرەك؟ مۇنداي اركەلكىلىك سوزدىكتى پايدالانۋشىلار ءۇشىن كوپ قيىندىق تۋدىراتىنى تۇسىنىكتى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، تىركەستىڭ سوڭعى مۇشەسىنە قوسىمشا جالعانعاندا سوزدىك قۇراستىرۋشىلار كوبىنەسە بوس ارالىقتاردى جويىپ، سوزدەردى بىرىكتىرىپ جىبەرىپ وتىرعان. الايدا ول كوزشالىمعا قيىندىق كەلتىرەتىنىن، وقۋعا قيىن بولاتىنىن، ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىنا قايشى كەلەتىنىن ەسكەرمەگەن. وسىعان بايلانىستى قازاق ءتىلىنىڭ جۇيەسىنە قايشى بىرىنشىرەتتىك سياقتى قولدانىستى دا قۇپتاۋعا كەلمەيدى. سەبەبى ءاردايىم ءبىرىنشى رەت بولا بەرمەۋى دە مۇمكىن. ماسەلەن، قوسسايىسشىلار ءبىرىنشى رەت اتقان كەزدە تيگىزە الماي، كەيىنگى اتقاندارىندا تيگىزۋى مۇمكىن. سوندا ول سوزدەردىڭ ءبارىن بىرىكتىرىپ جازۋىمىز كەرەك پە؟ بىرىنشىرەتتىك دەگەن ءسوزدى عانا بىرگە جازىپ، باسقالارىن بولەك جازساق، تىلدەگى جۇيەمىز بۇزىلادى.  

سوزدىكتىڭ سوڭىنداعى ەرەجەدە: «§ 22. كۇردەلى سان ەسىمدەردىڭ، كۇردەلى سىن ەسىمدەردىڭ ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى. مىسالى: ون ءبىر، ون سەگىز، جيىرما ءبىر، جيىرما سەگىز، ءجۇز ون جەتى، ەكى ءجۇز جەتپىس ءتورت، ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ەلۋ ءۇش، ءتورت جارىم، وتىز ەكى جارىم;قارا الا، كوك الا، قارا كوك، اق سۇر، قۇلا قاسقا، قۇلا جيرەن، تورى توبەل، اق شابدار»، – دەپ جازىلعانمەن، ورفوگرافيالىق سوزدىكتە وعان قايشى كەلەتىن قولدانىستار بارشىلىق: قوڭىرسالقىن، قوڭىرسالقىن جەر; قىزىلشىرايلى، قىزىلشىرايلى قىز; قىسقامەرزىمدى، قىسقامەرزىمدى نەسيە (ەكون.); قىسقامەرزىمدى نوتالار (ەكون.);قىسقامەرزىمدى سالىم; قىسقامەرزىمدى تراتتا (ەكون.);جالعىزباستى، جالعىزباستى ايەل; قىل جالاۋلى قالماق; ت.س.س. بۇل ورايدا اكادەميك ر.سىزدىق: «§48. ءتۇستى بىلدىرەتىن ەكى (كەيدە ءۇش) سىن ەسىم قاتار ايتىلىپ، ءۇشىنشى ءبىر ءتۇستىڭ اتاۋى بولىپ تۇرسا، ولار ءبىر-بىرىنەن بولەك جازىلادى: قارا كۇرەڭ، قارا تورى، قىزىل الا، قىزىل كۇرەڭ، قارا كوك، سارى الا، كوك الا، اق سارى، اقسۇر، شۇبار الا» دەگەن تۇجىرىمىن باسشىلىققا الۋ قاجەت. 

عالىم انىقتاعىشىندا: «§53. ەسىمدەر مەن ەتىستىكتەردەن ارالاسىپ قۇرالعان، ءبىر ماعىنا بەرەتىن تىركەستەردىڭ ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى: جۇمىس ىستەۋ، قىزمەت ەتۋ، جاردەم بەرۋ، قول شاپالاقتاۋ، ات قويۋ، ەگىن ورۋ، جەر قازۋ، جەر ولشەۋ، ءىس جۇرگىزۋ. مۇنداي تىركەستەردىڭ سوڭعى كومپونەنتىنە جۇرناقتار جالعانىپ، تۋىندى ءسوز جاسالعان كۇندە دە ءار ءسوز بولەك-بولەك جازىلادى: قىزمەت ەتۋشى، جاردەم بەرگىش، ات قويۋشى، ەگىن ورۋشى، جەر قازۋشى (ادام), ءسوز جاساۋشى (جۇرناق), ءىس جۇرگىزۋشى (دەلوپرويزۆوديتەل). ەسىم مەن ەتىستىكتەردەن جاسالعان تىركەستەر -ۋ، -ماق جۇرناقتارىمەن كەلىپ، زاتتىق ۇعىمدى (دەمەك، ءبىر عانا زاتتىڭ، قۇبىلىستىڭ، ۇعىمنىڭ اتاۋىن) بىلدىرگەن كۇندە دە ولار كۇردەلى ءسوز رەتىندە بولەك-بولەك جازىلادى. مىسالى: دۋ قول شاپالاقتاۋ، استىق جيناۋ باستالدى (مۇنداعى استىق جيناۋ زاتتىق ماعىنادا جۇمسالىپ ءجۇر)»، – دەيدى. الايدا سوزدىك قۇراستىرۋشىلار بۇل قاعيداتتى دا ەسكەرمەگەن. سول سەبەپتى سوزدىكتە گازوڭدەۋ، گازوڭدەۋ زاۋىتى; اقشاساناۋ: اقشاساناۋ ماشينەسى; اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبى; اعاش وڭدەۋ ستانوگى; جالاڭباستانۋ; تىزەقوسۋشىلىق; باستارتۋشىلىق، بەلبايلاۋشىلىق، بالىقوسىرۋشىلىك، قولبايلاۋشىلىق، ت.ب. بىرلىكتەردىڭ قۇرامىنداعى ەسىم سوزدەر مەن ەتىستىكتەر بوس ارالىقسىز جازىلعان. كەلتىرىلگەن بىرلىكتەر قازاق ءتىلىنىڭ قۇرىلىمىنا، جۇيەسىنە جات. دۇرىسىندا، گاز وڭدەيتىن زاۋىت، اقشا سانايتىن ماشينە; اعاش وڭدەيتىن ونەركاسىپ; اعاش وڭدەيتىن ستانوك تۇرىندە كەلىپ، قيمىل اتاۋىنان كەيىن -شىلىق/-شىلىك قوسىمشالارى جالعانباۋى ءتيىس. سەبەبى ورىس تىلىندەگى -ستۆو قوسىمشاسىنىڭ ءمانى قيمىل اتاۋى ارقىلى بەرىلەدى. ەندەشە، پلەونازم جاساپ، ۇستىنە زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناق جالعاۋدىڭ قاجەتى جوق.    

اكادەميك ر.سىزدىق «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشىندا» «عىلىمنىڭ ءار الۋان سالاسىنا جاتاتىن كۇردەلى تەرميندەردىڭ كومپونەنتتەرى بولەك جازىلاتىنىن ەسكەرتە كەلىپ (§ 57, 42-ب.), ونداي كۇردەلى اتاۋلارعا تاۋەلدىك جالعاۋلى سوزبەن كەلگەن كۇردەلى اتاۋلاردى دا جاتقىزادى دا انىقتاعىشتىڭ سوڭىنداعى سوزدىكتە  دۇنيە ءجۇزى، جەر ءجۇزى سياقتى بىرلىكتەردى ەرەجەگە سايكەس بولەك جازادى. 1988 جىلعى ورفوگرافيالىق سوزدىكتە دە وسى ۇستانىمعا سايكەس دۇنيە ءجۇزى، جەر ءجۇزى تىركەستەرى بوس ارالىقپەن تاڭبالانعان. ال 2005 جىلى جارىق كورگەن (قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگى. – الماتى: ارىس، 2005. 616 ب.) پەن 2007 جىلى شىققان «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» (الماتى، 2007. – 480 ب.) بۇل بىرلىكتەر (دۇنيە ءجۇزى، جەر ءجۇزى) بىرگە جازىلعان. سول سياقتى 2013 جىلى جاريالانعان سوزدىكتە دە بۇل اتاۋلار بىرگە جازىلعان: جەرجۇزى، جەرجۇزىن مەكەندەۋ; دۇنيەجۇزى، دۇنيەجۇزى تىلدەرى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى. الايدا سوزدىكتەن ءجۇزى ءسوزىنىڭ باسقا سوزدەرمەن تىركەسى بوس ارالىقپەن بەرىلگەن: اۋىز جۇزىندە; ءىس جۇزىندە. ياعني بىرىزدىلىك جوق.

ءسوزجاسامنىڭ تىركەسۋ ءتاسىلى دە بارىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. جاڭا ءسوزدىڭ ءبارى دە بىرىگۋ ارقىلى جاسالا بەرمەيدى. كۇردەلى سوزدەر كوپ بولىگى سوزدەردىڭ تىركەسۋى ارقىلى جاسالعان. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبىنا لايىقتاپ، تىلدەگى جۇيەنى بۇزىپ، بارلىق ءسوزدى بىرىكتىرە بەرۋگە بولمايدى. جاڭا ءسوزدىڭ جاسالۋىنا بىرىگۋ تاسىلىنەن باسقا دا تاسىلدەر قاتىساتىنىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. ارينە، تەرميننىڭ ىقشام بولعانى دۇرىس. بىراق شارۋاشىلىق، استى، ءۇستى, ت.س.س. سوزدەردى الدىڭعى سوزدەرمەن بىرىكتىرىپ، ءسوزدىڭ تۇرپاتىن ۇزارتا بەرگەننەن گورى تىركەسۋ ءتاسىلى ارقىلى جاڭا سوزدەردىڭ جاسالۋىنا دا مۇمكىندىك بەرۋىمىز كەرەك. سوزتىزبەدە جەر استى بىرلىگى بوس ارالىقسىز جازىلعاندىقتان، قازىر ءاردايىم بىرىكتىرىپ جازۋ ۇردىسكە اينالدى. الايدا جەر استىنداعى قازبا بايلىق، جەر ۇستىندەگى تىرشىلىك، جەر بەتىندەگى تىرشىلىك، ت.س.س. قولدانىستار بوس ارالىقسىز جازۋعا كەلمەيدى. 268-بەتتە سوزتىزبەدە جەراستى، جەراستى سۋى تۇرىندە بەرىلىپ، 367-بەتتە قات ءسوزىنىڭ رەەسترىندە جەتى قات جەر استى  تۇرىندە بەرىلگەندىكتەن، وقۋشىلار دا، وقۋلىق اۆتورلارى دا، رەداكتورلار دا قاي نۇسقانى جازارىن بىلمەي قينالادى. سول سياقتى ءباسىبۇتىن، ءباسىبۇتىن بەرە سالۋ بىرگە جازىلىپ، باسى اشىق بولەك جازىلعاندىقتان، دۇرىس نۇسقاسى قايسىسى ەكەنىن تاپپاي، داعدارۋشىلار كوپ.  دۇنيەجۇزى، جەرجۇزى بىرگە جازىلعاندىقتان، سول ۇلگى بويىنشا جەر شارى تىركەسى دە بىرگە جازىلىپ ءجۇر.  بۇل ورايدا سوزدىك تۇزۋشىلەردىڭ تىلدىك جۇيەنى بۇزۋىنا جول بەرمەي، اكادەميك ر.سىزدىقوۆانىڭ ۇستانىمدارىن باسشىلىققا الىپ، تاۋەلدىك جالعاۋلى سوزبەن كەلگەن كۇردەلى اتاۋلاردى بولەك جازۋىمىز كەرەك. وسىعان بايلانىستى اتابزەل، باقسىويناق، كىتاپسورە، باقاوت ء(وس.), عارىشايلاق، مۇزايدىن، مۇزقويما، سۋقويما، جەرقويما, ت.ت. اتاۋلاردى، شارۋاشىلىق سوزىمەن بىرگە جازىلىپ جۇرگەن جاساندى قولدانىستاردى ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا تاڭبالاۋىمىز كەرەك. 

2013 جىلعى سوزدىكتە وت سوزىمەن كەلگەن تىركەستەر بىرىكتىرىلىپ، سوڭىنداعى تاۋەلدىك جالعاۋى ءتۇسىرىلىپ جازىلىپ كەلەدى:

بوتانيكا تەرميندەرىنىڭ اراسىندا تاۋەلدىك جالعاۋىنسىز، انىقتاۋىشتىق قاتىناسىنا قۇرىلعان اتاۋ دا كوپ: اششىوت (بوت.), قاراوت ء(وس.),  بوزوت (بوت.), بوزوت جايىلىمى، اقوت (ولەڭشوپ), اراموت (بوت.), كۇرەڭوت ء(وس.) ، قۇلاقوت (بوت.) ، سەمىزوت ء(وس.) قىزعىلت سەمىزوت، ت.س.س. الايدا ولاردى باقاوت ء(وس.) ،  بۇلدىرىقوت ء(وس.) ، كيىكوت ء(وس.) ، قازوت ء(وس.) ،  قويوت ء(وس.) ،  قويانوت ء(وس.) ،  مارالوت ء(وس.) ، ت.س.س. اتاۋلارمەن شاتاستىرماۋ قاجەت. سەبەبى العاشقىلارى سىن ەسىم مەن زات ەسىمنىڭ انىقتاۋىشتىق قاتىناسىنا قۇرىلسا، كەيىنگىلەرى تاۋەلدىك جالعاۋلى سوزبەن كەلگەن. سول سياقتى اعاش ۇستا تىركەسىن اعاش شەبەرى تىركەسىنىڭ ۇلگىسىمەن اعاش ۇستا تۇرىندە; المااعاش، زايتۇناعاش، جيدەاعاش، يبەي اعاش، قارااعاش ء(وس.), قۇرمااعاش، ورىكاعاش، شىنار اعاش، شامشاتاعاش، ت.س.س.  بىردە بوس ارالىقپەن، بىردە بوس ارالىقسىز – ءارتۇرلى جازىلىپ جۇرگەن تىركەستەردى تاۋەلدىك جالعاۋىن تولىق كورسەتىپ، بولەك جازۋ كەرەك. ءتىل ءوز ەركىمەن دامۋى كەرەك، ءتىل جۇيەسىن بۇزىپ، نۇقسان كەلتىرۋگە بولمايدى. 

2013 جىلعى سوزدىكتە تۇقىمداس، تارىزدەس، تەكتەس سوزدەرىمەن كەلگەن اتاۋلار دا تۇرلىشە بەرىلگەن:

تۇقىمداس سوزىمەن كەلگەن اتاۋلار 348-بەتتە قايىڭ تۇقىمداسى; 350-بەتتە قالاقاي تۇقىمداسى (بوت.); 374 قياق تۇقىمداس (بوت.);375-بەتتە  قوعا تۇقىمداس  تۇرىندە ءۇش ءتۇرلى جازىلعان. جازارمان قاي نورمانى باسشىلىققا الۋى كەرەك؟ 

ماقالامىزدا قازىرگى قازاق تىلىندە تەرمين سوزدەردىڭ بەرىلۋىن سيپاتتاۋ ماقساتىندا 2013 جىلى جارىق كورگەن سوزدىكتەگى تاڭبالانۋىن نەگىزگە الدىق. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، سوزدىكتە تەرميندەردىڭ بەرىلۋىندە بىرىزدىلىك ساقتالماعان، تىلىمەزدەگى جۇيە ساقتالماعان. بولاشاقتا جارىق كورەتىن ورفوگرافيالىق، تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەردە بۇل كەمشىلىكتەردى بولدىرماۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. بۇل ورايدا قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە تەرمين ء(پان ءسوزى) ماسەلەسى تۋراسىندا بايانداما جاساعان ەلدەس وماروۆتىڭ «قازاق تىلىنە جات سوزدەردى كىرگىزگەندە ونىڭ جات دىبىستارىن بۇزباي كىرگىزۋگە بولمايدى; جات دىبىسقا جالپى بۇقارانىڭ ءتىلى كەلمەيدى دە ىشىندە جات دىبىس بار جات ءسوز جالپىعا جات بولىپ قالا بەرەدى; سويتە كەلە قازاقشا ادەبيەت ءتىلى بۇقارانىڭ تىلىنەن مۇلدە باسقالانىپ، قات تانيتۇن بۇقارا ءبىزدىڭ جازعان سوزىمىزگە تۇسىنبەيتىن بولادى. ول بولماي، ويدا جوق ءبىر كەرەمەت سەبەپتەر بولىپ، بۇقارا وقىعانداردان قالىسپاي، جات سوزدەردى جات دىبىستارمەن بۇلجىتپاي ايتا الاتۇن بولىپ كەتسە، قازاقتىڭ ءتىلى بۇزىلادى. مۇنىڭ قايسىسى بولعاندا دا جاقسى بولمايدى» دەگەن ءسوزىن جادىمىزدا ۇستاعانىمىز ءلازىم. 

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى گرامماتيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى و.جۇباي

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى تەرمينولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ق.ايداربەك 

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى تەرمينولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ب.جونكەشەۆ 

Abai.kz