جاقىندا قازاق ساياساتتانۋشىسى تالعات مامىرايىموۆتىڭ Ukraina.Ru مەدياباسىلىمىنىڭ ءتىلشىسى كيريلل كۋرباتوۆقا بەرگەن «قازاق ەليتاسى قىتايدىڭ وزدەرىنەن بيلىكتى تارتىپ الۋى ىقتيمالدىعىنان قورقادى//قازاقستانسكيە ەليتى بوياتسيا، چتو قىتاي موجەت وتوبرات ۋ نيح ۆلاست» اتتى سۇحباتتى جارىق كوردى. ءبىز اتالعان سۇحباتتى Abai.kz وقىرماندارى نازارىنا اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

– تالعات، قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇعان دەيىن ەكى ەل اراسىندا ءوزارا پايدالى ەكونوميكالىق ارىپتەستىك ورناپ جاتىر دەپ اتاپ كورسەتىپ، قىتايدىڭ «ىستىق قۇشاعىنان» ونشا شوشىنا بەرمەۋگە شاقىرعان بولاتىن. ءسىز بۇل باعالاۋمەن كەلىسەسىز بە؟ 

– شىن مانىسىندە ول جارىم-جارتىلاي ادالىن ءسوز ەتىپ وتىر. قىتاي اقيقاتىندا قازاقستاننىڭ باستى ەكونوميكالىق ارىپتەسى بولىپ تابىلادى. كوبىنە-كوپ ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز بەجىنگە باسى بايلاۋلى بولىپ كەلەدى. قىتاي – ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىز سىرتقا شىعاراتىن شيكىزاتتىق تاۋارلارىمىزدى تۇتىناتىن ەڭ نەگىزگى يمپورتەرىمىز. سولاي بولا تۇرعانىمەن سوڭعى كەزدە قىتايعا ازىق-تۇلىك پەن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى يمپورتالا باستادى.

ونىڭ ۇستىنە، قىتاي ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزداعى ەڭ باستى ينۆەستورلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. قىتاي قازىر ءبىزدىڭ تەرريتوريامىزدا ونىمدەرى ەكسپورتقا Made in Kazakhstan لەيبلىمەن شىعاتىن ءار ءتۇرلى 50 زاۋىتتى ىسكە قوسۋعا بەلىن بەكەم بۋىپ وتىر. بۇل زاۋىتتاردا باسىندا 20 مىڭ ادام جۇمىس ىستەسە، قاناتىن كەڭگە جايعان شاعىندا ولاردىڭ سانى ەسەلەپ ارتا تۇسەتىن بولادى.

بۇل – ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزداعى داۋ-داماي الاڭى. سىرتقا شىعاراتىن شيكىزاتتارىمىزدىڭ ءباسى ءتۇسىپ كەتۋىنە بايلانىستى تۋىنداعان ەكونوميكالىق داعدىرىس جاعدايىندا ءام كوروناۆيرۋس پاندەمياسى ورىن الىپ وتىرعان كەزدە ءبىزدىڭ بيلىك قىتايعا قاتىستى يمپورتتىڭ كولەمىنىڭ وسۋىنە ءۇمىت ارتادى.  

باسقا جاعىنان الىپ قاراساق، ساياسي ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىرعانداي  قىتاي وتە قاتاڭ ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى. ماسەلەن، قىتاي وزىنە قارىز بولعانى ءۇشىن تاجىكستان تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگىن الىپ قويدى. قىتاي ءوز نەسيەسىن بەرگەن شاقتا قاتاڭ تالاپ قويىپ، نەسيە كەرى قايتارىلماعان شاقتا ءتۇرلى اكتيۆتەر مەن رەسۋرستاردى وزىنە تارتىپ الادى. قازاقستان دا قىتايعا وتە كولەمدى سوماعا قارىز بولىپ وتىر.

ساياسي تۇرعىدان العان دا قىتاي ءوزىن ءبارىن جالماۋشى اجداھاداي تانىتادى. قالاي ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق ارىپتەستىگىمىز ارتا ءتۇستى، تاپ سولاي بىزدەگى قىتاي ەلشىسى ءبىزدى تاۋەلدى ەلگە ساناپ، ءوزىن يمپەريانىڭ وكىلتەتتى ەلشىسىندەي سەزىنىپ، قۇبىلىپ سالا بەردى. ول ءوزىن تىم ەركىن ۇستاعانى سونداي، ديپلوماتيالىق ەتيكەت نورماسىنا ءبىر تۇكىرىپ، ويىنا نە كەلسە سونى قايمىقپاي ايتا سالاتىن دارەجەگە جەتتى.

– ياعني، قازاق قوعامىنىڭ سەكەمدەنۋىنىڭ نەگىزى بار عوي؟

– ارينە. ونىڭ ۇستىنە، بۇدان بىرەر اي بۇرىن قىتايلىق باق قازاقستان ەجەلدەن قىتاي قۇرامىنداعى ەل، قايىرا ءوز ۇيىرىنە قوسىلۋعا ىنتالى دەگەن اقپارات تاراتتى. بۇل كەزدەيسوق جاعداي ەمەس. ءارى الدەبىر باقاي قۋلىقتىڭ بۇعىپ جاتۋىن دا سەزدىرەدى. قىتاي كەز كەلگەن جاعدايدا ءبىز مۇلتىكسىز ورىنداۋعا ءماجبۇر بولاتىن ءوز ىرقىن تاڭۋعا بەيىلدىك ەتۋدە.

ءبىزدىڭ بيلىك پەن قوعام وسىعان بايلانىستى الاڭداۋلى. قازاق بيلىگى ءبىرىنشى كەزەكتە بەجىننىڭ قۋىرشاعى بولىپ قالۋدان قاتتى قورقادى. ولار كوبىنە ەلدىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋىنان ەمەس، وزدەرىنىڭ جەكە دارا بيلىگى مەن قاراقان باستارىنا تيسەلى ەكونوميكالىق اكتيۆتەرىنەن ايىرىلىپ قالۋدان زارەسى كەتە قورقادى.

بۇل ارادا ءبىزدىڭ ەلدەگى قىتاي ينۆەستيتسيالارى مەن نەسيەلەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ءبىزدىڭ ەليتانىڭ ينۆەستيتسيالاندىرىلۋى بولىپ تابىلاتىندىعىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. ءيا، قىتايمەن بىرلەسكەن كاسىپورىندار مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن اشىلادى. دەگەنمەن، ولار قىتاي جاعىمەن ىمىرالاسىپ، وفشورداعى اقشالاردى مۇنتازداي ەتىپ، اق-قاراسىنىڭ جىمىن بىلدىرمەي قىتاي نەسيەسى مەن ينۆەستيتسياسى ەسەبىندە دە ۇسىنادى.

سول سەبەپتى ءبىزدىڭ ەليتا قىتاي كەز كەلگەن ۋاقىتتا وسى ءبىر تۇلكى بۇلاڭدىلىق جايلى اقپاراتتى جايىپ سالىپ وزدەرىن ايكاپىر ەتەمە دەۋدەن  زارەسى ءزار تۇبىنە كەتە قورقادى. قىتاي ەلشىسىنىڭ ءوزىن سۋداعى بالىقتاي سەزىنىپ، ويىنا كەلگەندى ىستەپ ءجۇرۋى كوپ جاعدايدا ءبىزدىڭ ەليتانىڭ بەجىنمەن تاپ وسىنداي كۇماندى بيزنەس-ارىپتەستىكتىگىنىڭ بارلىعىن دا اڭعارتادى. تەك قانا ەلشى عانا ەمەس، ەلىمىزگە كەلگەن جوعارعى شەندى قىتاي شەنەۋىنىكتەرى دە قازاقستاندا وزدەرىن تۋرا ءبىر باسىبايلى ەلدە جۇرگەندەي ۇستانادى.

– قىتاي شىنىمەن شەكارالىق وڭىرلەردىڭ ءبىر بولىگىن اننەكسيالاپ الا الا ما؟

– مەنىڭشە، بۇعان ەش نەگىز جوق. ەگەر ءوز ساياسي ءامىرىن قازاقستانعا تولىقتاي پارمەندى جۇرگىزە الاتىن بولسا، ونىسى ءلاپپاي تاقسىرلىقپەن ورىندالاتىن بولسا، وندا وزدەرى تولىقتاي ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان ەلدى زاڭدى تۇردە قوسىپ الىپ نە كەرەگى بار ءوزى.

– ءدال قازىر قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى ارىپتەستىكتىڭ جاي-كۇيى قالاي؟ مەنىڭ ءبىر بىلەتىنىم، قازاقستان جاعى بەجىن ەرتىستىڭ سۋىن كوبىرەك پايدالانعاندىقتان ۇلتتىق ەكونوميكا مەن ەكولوگياعا ورنى تولماس زاردابىن تيگىزەدى دەگەن قاۋىپتەنۋشىلىكتى ايتقان دا بولاتىن.

– قىتاي ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە پىسقىرىپ تا قارامايدى، ءدال وسى ماسەلەگە قاتىستى كوپتەگەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ، تالاي مارتە كوميسسيالار قۇرىلدى. قانشا جەردەن زارىمىزعا قۇلاق استاتىندىعىن تانىتقانىمەن قىتاي ءالى كۇنگە ءوز دەگەنىن سۋدى تۇتىنۋداعى كەۋدەمسوقتىعىنان تانىتىپ، ەكولوگيالىق احۋالىمىز اۋىر جاعدايدا قالىپ وتىر.

– بۇدان بولەك قىتاي جەرىندەگى ەتنيكالىق قازاقتار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋدا دەپ ايتىلۋدا. جاعداي تاپ سولاي ما، قازاق بيلىگى بۇعان قاتىستى قانداي ارەكەت قىلۋدا؟

– شىندىعىندادا، قىتاي جەرىندە ەتنيكالىق قازاقتار قاماقتاعى  ەڭبەك لاگەرلەرى بار، بىراق ازىرشە ءبىزدىڭ بيلىك بۇل تاقىرىپتى ەش اۋىزعا المايدى. مىنە، وسى فاكتورلار قازاقستانداعى انتيقىتايلىق كوڭىل-كۇي مەن قىتايدىڭ رەسپۋبليكامىزدى جايلاپ الۋىنا قارسى كوڭىل تولماۋشىلىقتىڭ باستى سەبەبى بولىپ تابىلادى.

اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو نۇر-سۇلتانعا كەلگەن ساپارىندا وسى تاقىرىپتى قوزعادى. ءبىزدىڭ باق ونىڭ ءسوزىن جارىسا جازعانىمەن، قازاق بيلىگى وسى تاقىرىپتى ەشقاشان اشىق ءسوز ەتكەن ەمەس. قازاقستانداعى ورىن العان بارشا انتيقىتايلىق بوي كوتەرۋلەردى ءبىزدىڭ ارنايى قىزمەت ۇيىمداستىرىپ وتىر دەۋگە بەرىك نەگىز بار.

اتالعان لاگەردەن قاشقان قازاقتاردىڭ باسىنا تۇسكەن تاعدىر-تاۋقىمەتى تۇرلىنشە شەشىم تابۋدا. ولاردى قايىرا تۇتقىنداعىمەن، ءبىر ايەل شۆەتسيادان ساياسي باسپانا الدى. ءبىر جىگىت ءوز ەلىمىزدە قالىپ، وسى پروبلەمانى كەڭىنەن ءسوز ەتىپ كوتەرىپ ءجۇر.

ءبىزدىڭ بيلىك بۇنى اشىق ءسوز ەتۋگە ءوز بيلىگى مەن ءوز اكتيۆتەرىنەن ايىرىلىپ قالۋدان قورقادى. بۇل ارادا ولاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرى مۇلدەم جوق دەگەن باسسىزدىققا بارۋعا ەش بولمايدى. ولار جان-تاندەرىمەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلىپ قالماۋعا بارىن سالادى.

– ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز بويىنشا، كوروناداعدىرىستان كەيىن قىتايدىڭ قازاقستانعا دەگەن ساياساتى وزگەرە مە؟

– ءبىزدىڭ ەكونوميكانىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋىن ەسكەرە وتىرىپ ءسوز ەتەتىن بولساق، وندا قىتاي ءوزىنىڭ قاتاڭ تالابىن قويىپ، ءبىزدىڭ ايماقتاعى ءوز  ينۆەستيتسيالارى مەن ەكونوميكالىق جوبالارىنىڭ وزدەرى ءۇشىن جەڭىلدىگى مەن تيىمدىلىگى ءۇشىن ءابجىل قيمىلعا بارادى. باسقا جاعىنان الىپ قاراساق، كوپ نارسە مۇنايدىڭ الەمدىك باسىنە  بايلاۋى. ونىڭ ءباسى وسكەن سايىن قازاق ەليتاسى شىرعالاڭنان شىرمالاي شىعۋدىڭ بەلگىلى ءبىر امالىن تابا الادى.

– قازاقستان قىتاي فاكتورىنان قۇتىلۋدا ءوز بەتىمەن ءبىر ءوزى جول تابا الا ما، الدە، اقش، رەسەي نەمەسە پوستكەڭەستىك ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كومەگىنە جۇگىنە مە؟

– ءبارى دە ءبىزدىڭ ەليتا مەن قىتاي اراسىنداعى ناقتى كەلىسىمگە بايلانىستى. ءىستىڭ ءمانىسى مىنادا، ءبىزدىڭ ەليتا ءبىر عانا بەجىن ەمەس، سونىمەن قاتار ماسكەۋدىڭ قولىنداعى قۋىرشاعى بولىپ قالۋدان دا قاتتى قورقادى. ولار ەگەر ماسكەۋگە ارقا سۇيەيتىن بولساق، قولىمىزداعى بيلىك ەركىندىگىنەن دە ايىرىلامىز دەپ شوشىنادى.

ۆاشينگتونعا كەلەتىن بولساق، ول ءبىزدىڭ ايماقتا ءوز قۇزىرىن جۇرگىزۋگە ونشا قۇلىقتى ەمەس. امەريكا قازىر اۋعان جەرىندەگى ءوز ارالاسۋىن قىسقارتۋ ۇستىندە، دەمەك، ورتالىق ازياعا قاتىستى ومىرىلىك مۇددەسى ماڭىزدى ەمەس سىڭايلى. وسىلايشا بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ ەليتا ەشكىمگە قۇلاپ تۇسپەي «ايداھار مەن ايۋدىڭ اراسىنداعى» ءسىز-ءبىز دەسەكەن اراقاشىقتى ساقتىقپەن ۇستانۋدا.

– ءسىز اقش ايماقتى تاستاپ شىعۋدا دەپ ايتتىڭىز. بىراق ترامپ ءدال قازىر انتيقىتايلىق پوزيتسيانىڭ كورىگىن قىزدىرا ءتۇستى. بالكىم، قازاق ەليتاسى وسى ماسەلەدە ولارمەن الدەبىر وداق قۇرعاندا شىعار؟

– ءبىزدىڭ ەليت  باتىسپەن قارىم-قاتىناس جاساۋدا ەڭ اۋەلى اقش ىعىنا جىعىلىپ، ۆاشينگتون ەلىمىزدەگى ءوز 50 ملرد دوللار كولەمىندەگى ينۆەستيتسياسىن قورعاۋدا قىتاي ىقپالىن تەجەۋگە سەپتەسەدى دەپ ۇمىتتەنەدى. بىراق الدەبىر وداقتاستىق بار دەپ ايتا المايمىن.

قازىر ءبىزدىڭ ەليتا ورتالىقازيالىق ينتەگراتسياعا كوبىرەك دەن قويۋدا. ەگەر ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز كەدەندىك وداق نەمەسە ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرىپ، سونىڭ نەگىزىندە ورتاق اسكەر قۇرا قالاتىن بولسا، بەجىن وندا ورتالىقازيادا اياعىن بايقاپ باساتىن بولادى.

بىراق ورتالىقازيالىق ينتەگراتسيا ءالى كۇش الا قويماعان بەسىكتەگى جاڭا شىر ەتىپ دۇنيەگە عانا كەلگەن نارەستەدەي. بۇل پروتسەستى اياقتان شالىپ كەدەرگى كەلتىرەتىن دۇنيەلەر وتە كوپ.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz