قازىر ەتنيكالىق ورىس ازشىلىعىنا مادەنيەت پەن رۋحانياتى جاعىننان ءبىر تابان جاقىن تۇراتىندار اراسىندا ورىس ءتىلدى قانداستارىمىز بار. ولاردى بۇرىنعى مەتروپوليانىڭ اقپاراتتىق ءام عىلىمي-تەحنيكالىق ت.ب. ىقپالىنان قۇتقارۋ ءۇشىن ءبىز نە ىستەدىك؟  تۇك تە ىستەگەنىمىز جوق. ىستەگىمىزدە كەلمەيدى. «شىرىگەن جۇمىرتقالار» دەپ قاراپ وتىرامىز. بار بولعانى وسى. ولار دا وزدەرىن كەمىسىتۋ مەن جەككورۋشىلىككە زىعىرداندارى قايناپ، قازاق تىلدىلەردى «مامبەت»، «اۋىلباي» دەپ ساندارىن شاپاپاقتاپ ءماز بولادى. تىرشىلىك وسىلاي جالعاسا بەرە مە؟ الدە ەكى تىلدىك توپتى ىمىرالاستىرۋدىڭ ءبىر جولى بار ما؟ بولسا ول قانداي جول دەگەن ساۋال الدىمىزدى كەس-كەستەيدى. ول جول – ورىس-قازاق لاتىن جازۋى. 

تۇك ىستەمەي، تاۋەلسىز ەلىمىز دەپ بوسقا شاتتانباي، ۇلتىمىزدىڭ شاعىن ءبىر بولىگىنىڭ جانە تۇركى تەكتەس قانداستارىمىزدىڭ ورىستىق اسسميلاتسياعا ۇشىراۋىنا جول بەرىپ قاراپ وتىرامىز با؟ ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى قازاقتاردى قانشا جەردەن قازاق بولۋعا شاقىرساق تا: «اداسقاننىڭ ارتى ءجون، قايتىپ ءۇيىرىن تاپساعا» بەت العىزا الماي كەلەمىز. 

بۇل ورايدا «ەلىمىزدەگى ورىس ءتىلدى قازاقتار جانە تۇركى تەكتەستەردىڭ ءبىلىم الۋى» دەگەن ارنايى زاڭ عانا كەرەك. نەگە ءبىز بۇنداي قادامعا بارامىز؟ رەسەي بيلىگى مەن حالقى رەۆانشيزم جولىنا مىقتاپ ءتۇستى. ولاردى بۇل باعىتتان ەندى ەشكىم تايدىرا المايدى. ولار ءبىرىنشى كەزەكتە ەنيكالىق ورىستاردىڭ ودان كەيىن ورىس تىلدىلەردىڭ قۇقىقتارىنىڭ جانە ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى اياسىنىڭ شەكتەلمەۋىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن تالاپ ەتەدى.

وعان قارسى تۇرۋدىڭ جولى – ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن لاتىن جازۋلى ياكوۆلەۆ الىپبيىمەن وقىتاتىن مەكتەپتەردى اشۋ. قازىر رەسەي باق «پرەزيدەنت كازاحستانا كاسىم-جومارت توكاەۆ سچيتاەت، چتو ۋكرەپلەنيە پوزيتسي گوسۋدارستۆەننوگو — كازاحسكوگو — يازىكا نە دولجنو پريۆوديت ك ۋششەملەنيۋ رۋسسكوگو يازىكا» دەگەندى قۋانا جازادى. رەسەي تاراپىنىڭ ورىس تىلدىلەرىن جان-تالاسا قورعاۋدىڭ ار جاعىندا، قازاقستانداعى ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ دا ءوز قانداستارىمەن بىرگە لاتىن جازۋىنا كوشۋدەن قورقادى. بۇنى تەك كوكىرەك كوزى سوقىر جان عانا ۇقپايدى. قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋى دە ورىس ءتىلدى قانداستارىمىزدىڭ قاي جاققا تاڭداۋ جاساۋىنا تىرەلىپ تۇر. ءبىز ولاردى ءوز باۋىرىمىزعا تارتۋدىڭ اداستىرماس ءام شاتىستىرماس ءبىر جولىن تابۋعا ءتيىسپىز.

بۇل ورايدا بىزگە تۇركىمەنستان ءادىسى كەرەك. ولار تەك ەتنيكالىق ورىستارعا عانا ورىس ءتىلدى مەكتەپ اشىپ، سوندا وقۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ءبىز دە وسى تۇركىمەن ءادىسىن كەرىسىنشە قولدانىپ، ۇلتىمىز قوس ءتىلدى بولسا دا، ەكى جازۋلى بولماۋى ءۇشىن ازىرشە «قوس ءتىل – ءبىر جازۋ» ساياساتىن ۇستانىپ، ورىس ءتىلدى قازاقتارعا ارنالعان «ءبىر ۇلت – ءبىر جازۋ» باعدارلاماسى اياسىندا جەكە سىنىپتار اشىپ، ياكوۆلەۆتىڭ لاتىن الىپبيىمەن وقىتۋعا كوشۋىمىز كەرەك. بۇل ءبارى ءبىر بالالارىن ورىس مەكتەبىنە بەرەتىن قانداستارىمىزدى وزگە ورىس ءتىلدى قاۋىمنان بولەكتەيدى. ءارى بۇعان رەسەي جاعى دا ەشتەڭە دەي المايدى. ويتكەنى، لاتىن جازۋىنا ءوز دەربەس مەملەكەتى بار، بۇۇ مويىنداعان تاۋەلسىز ەلدەگى ورىس ءتىلدى قازاقتار كوشىپ جاتىر. ەڭ باستىسى ورىس ءتىلدى قازاقتى وزگە ورىس تىلدىلەردەن ءبولىپ الۋعا ءتيىسپىز. وسى قاداممەن ءبىز ولاردى دىلدىك، دىندىك ءام مادەني ىقپالىنان قۇتقارامىز. بۇعان 30-عا تولماس وقۋشىسى بار ولاردىڭ 7-11-ءى قازاق بولاتىن شاعىن مەكتەپتىڭ ەتنيكالىق ورىس ۇستازدارى دا قۋانادى. قۋانباي شە، قوس سىنىپ اشىلىپ وتىر ەمەس پە؟؟؟

ەلىمىزدەگى تانىمال جەكە تۇلعالارمەن قاتار ساياسي پارتيالار دا بۇرىنعىداي تۇيەقۇسشا باسىن قۇماعا تىعىپ الماي، الەمدىك قاۋىمداستىققا ورىس ءتىلدى قانداستارىمىزدىڭ ورتالىق ازيالىق لاتىنشا ورىس جازۋىنا كوشەتىنىن مالىمدەۋگە ءتيىس. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن لاتىنعا قازاق ءتىلدى قازاقتار عانا كوشەدى دەپ ماسكەۋگە اقتالىپ الەككە تۇستىك. سونىمەن ورىس ءتىلدى قازاقتارعا   ياكوۆلەۆتىڭ لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندەگى جانە قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى قامتىلعان ارنايى ءالىپبي كەرەكتىگىن كرەملگە ۇقتىرۋعا ءتيىسپىز. بىزدەگى ورىس ءتىلدى قازاقتار – ەتنيكالىق ورىس تىلدىلەر سياقتى دياسپورا وكىلدەرى ەمەس، ءوز ءتول مەملەكەتىن قۇرۋشى تيتۋلدى ۇلت. ولار دا لاتىن جازۋىمەن جازۋعا مۇددەلى. ولاردىڭ بۇل قالاۋىنا ەشكىم توسقاۋىل بولا المايدى. 

بۇل ىسكە ورىس ءتىلدى ساياسي بەلسەندى جاستار كەڭىنەن تارتىلۋعا ءتيىس. ءارى لاتىن جازۋلى ورىس-قازاق جازۋىن بارشا ورىس ءتىلدى قازاقتاردى قاتىستىرا وتىرىپ كەڭ تالقىعا سالاتىن ۋاقىت جەتتى. قازاقستاندىق لاتىن جازۋلى ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى مەن ورفوەپياسىندا قازاق جانە تۇركى سوزدەرى قالاي ايتىلسا سولاي جازىلادى دەگەن ەرەجە ەنگىزسەك كوپ نارسە ۇتامىز. وسىلايشا قازىر ءبىر ۇلتتى قاققا جارعان جاعدايدان لاتىن جازۋلى «ءتىل رەفورماسى» عانا قۇتقارادى. وسىنى قاي تىلدە سويلەيتىنىمىزگە قاراماي بىرلەسە تالقىلايتىن كەز كەلدى. 

ءبىز ورىس ءتىلدى قازاقتارعا قارسى ەمەسپىز، ورىس جازۋلى قانداستارىمىزعا قارسىمىز. ويتكەنى، بىزگە «ءبىر ۇلت – ءبىر جازۋ» كەرەك دەگەن ۇران كوتەرىلۋدە. ودان ەشكىم تىس قالا الميادى. ءتول ءالىبي قازاق ءتىلدى قازاققا دا، ورىس ءتىلدى قازاققا دا كەرەك. بىراق، ول – كىرىل جازۋى ەمەس!   

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz