3.

د.ادىلەۆ بۇدان كەيىن ادەتتەگىسىنشە:

«مەن وسى ارادا قارا باسىمدى اقتاۋ ءۇشىن ەمەس، مەن ولىمنەن قورىقپايمىن، ماسەلەنى اشىق ايتۋ ءۇشىن شاعىن شەگىنىس جاساي كەتكىم كەلەدى... مەن تۋرالى ۇكىمەتتەگىلەر بانديتتەرشە اجالىن تاپتى دەۋى دە مۇمكىن عوي. وزىمە-ءوزىم قول سالسام كورگەندەرىم مەن بىلگەندەرىم، قانشاما بەدەلدى ادامداردىڭ ورتاسىندا جۇرگەندە ويعا تۇيگەندەرىم، قانشاما قۇپيا جايلار وزىممەن بىرگە قوسا كەتەدى... اجالدان قورىقانشا اقيقاتتى ايتىپ ولەيىن»، - دەپ الىپ، ساياسي تاقىرىپقا كوشەدى:

3.

د.ادىلەۆ بۇدان كەيىن ادەتتەگىسىنشە:

«مەن وسى ارادا قارا باسىمدى اقتاۋ ءۇشىن ەمەس، مەن ولىمنەن قورىقپايمىن، ماسەلەنى اشىق ايتۋ ءۇشىن شاعىن شەگىنىس جاساي كەتكىم كەلەدى... مەن تۋرالى ۇكىمەتتەگىلەر بانديتتەرشە اجالىن تاپتى دەۋى دە مۇمكىن عوي. وزىمە-ءوزىم قول سالسام كورگەندەرىم مەن بىلگەندەرىم، قانشاما بەدەلدى ادامداردىڭ ورتاسىندا جۇرگەندە ويعا تۇيگەندەرىم، قانشاما قۇپيا جايلار وزىممەن بىرگە قوسا كەتەدى... اجالدان قورىقانشا اقيقاتتى ايتىپ ولەيىن»، - دەپ الىپ، ساياسي تاقىرىپقا كوشەدى:

د.ادىلەۆ (جالعاسى): «بوكەيحانوۆ، ەرمەكوۆ، بايتۇرسىنوۆ ۆاليدوۆتى بۇرىننان بىلەتىن. ارنايى باعدارلاما تۋرالى اڭگىمە قوزعالعان جوق. ۇيىم «الاشوردا» ۇكىمەتى مەن «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسى مەن پلاتفورماسىن باسشىلىققا الدى. الاشورداشىلار بۇرىن اقگۆاردياشىلارمەن وداقتاسقان ەدى. كوممۋنيستەردىڭ قولىنا ءتۇسۋى مۇمكىندىگىن ەسكەرىپ ەشقانداي جازباشا باعدارلاما دايىندالعان جوق. مەنى: تاشكەنتتەن، وقۋلىق، قاعاز الىپ كەلەدى - دەگەن جەلەۋمەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مانداتى ارقىلى ىسساپارعا جىبەردى. ودان ارعى ءىس-ارەكەتىم تالقىلانعان ەمەس. وسى باس قوسۋدا: سىبىردە، اقمولادا، سەمەيدە ۇيىم بولىمشەسىن قۇرۋ تۋرالى ايتىلدى. ەرمەكوۆتى، عابباسوۆ حالەلدى، قوزىباعاروۆتى، تۇرلىباەۆتى ۇيىمنىڭ مۇشەسى دەپ سانادى. مارسەكوۆ سەمەيدە مە، قىتايدا ما، ول جاعىن بىلمەدىم. سەمەيدەن اعايىندى ساتباەۆتەردىڭ، اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ اتى اتالدى. تاشكەنتتە ۇيىم تۋرالى بايانداپ بەرۋ تاپسىرىلدى جانە ۇيىمعا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جەتەكشىلىك ەتەدى دەستى».

ۆاليدوۆپەن اراداعى حات تۋرالى سۇراعان تەرگەۋشىلەرگە ءا.بوكەيحانوۆ:

«ۋفاداعى كەڭەستەن كەيىن ۆاليدوۆپەن قانداي دا ءبىر بايلانىس  ورناتتى دەگەندى ءۇزىلدى-كەسىلدى جوققا شىعارامىن: وعان بولعانباەۆ ارقىلى سالەمدەمە جىبەرگەنىمدى دە، نەمەسە باسقا ءبىر جولمەن ودان - ۆاليدوۆتەن حات العانىمدى دا جوققا شىعارامىن»، - دەپ قىسقا جاۋاپ قايرادى، ءتىپتى د.ادىلەۆتىڭ اتىن دا اتامادى.

ال ا.بايتۇرسىنوۆ: «مەن ونىڭ اعاسى بايسەيىتپەن ارازبىن، ارالاسپايمىن. سوندىقتان دا اعاسىن جەك كورىپ ءجۇرىپ، ىنىسىنە قالاي سەنىپ سىر ايتامىن»، - دەيدى.

مۇنى د.ادىلەۆتىڭ ءوزى دە مويىندايدى.

د.ادىلەۆ (جالعاسى): «مەن بولعانباەۆتان بۇرىن تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتتىم. ۆاگون تولى ادام ەكەن. مەن سارمولداەۆپەن كەزدەسىپ قالدىم، ونى اۋليەاتادا تۇرعان كەزىنەن بىلەتىنمىن. ورىنبورعا العاش كەلگەندە ول ەشكىمدى تانىمايتىن. مەن ونى ىشكى ىستەر كوميسسارياتىنا جۇمىسقا ورنالاستىرعامىن. ول مەنىمەن بىرگە ايەلىن تاشكەنتكە قوسىپ جىبەردى. ول ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ پىكىرىن قولدايتىن. بۇقاراداعى ورتا ازيالىق ۇيىمعا بارا جاتقانىمدى ءبىلدى. سونىڭ الدىندا ول قوجانوۆپەن موسكۆاعا كەتىپ بارا جاتقاندا جولىعىپ، ونىڭ ۇستانعان باعىتىن ماقۇلداپ ەدى. قوجانوۆپەن مەن دە قۇشاقتاسىپ امانداسىپ، ماسكەۋگە شىعارىپ سالعانبىز. قاسىندا سافاروۆ، تورەقۇلوۆ، قارجى قىزمەتكەرى كوشەرباەۆ بار ەكەن. ەندى ولاردىڭ وسى پوەزبەن تاشكەنتكە قايتىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ سولاردىڭ ۆاگونىنا كەلىپ سالەم بەردىم. ءبىز ورىنبوردا قوجانوۆتاردىڭ ۆاگونىنا تىركەلگەن كۋپەدەن ورىن الىپپىز. قوجانوۆ ول كەزدە تۇركىستان اتقارۋ كوميسسارياتىنىڭ ورىنباسارى بولاتىن. قوجانوۆتىڭ كۋپەسىندە ءبىر وزبەك جانە قادىروۆ (قابىلوۆ - ؟) وتىر ەكەن. ول كەيىن تۋرتسيك-ءتىڭ قازاق ءبولىمىن باسقاردى. ول اعىلشىننىڭ ءبىر جازۋشىسىنىڭ كىتابىن وقىپ وتىردى. مەن ۇيىمنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا بارا جاتقان ماقساتىمدى قوجانوۆقا ءتۇسىندىرىپ بەردىم. قوجانوۆ پەن تورەقۇلوۆ موسكۆادا ءجيى كەزدەسىپ تۇراتىن. ولار ءدۇبارا ساياسات ۇستاناتىن. ول تۇركىستاندا ءتۇسىپ قالدى. مەن تاشكەنتكە كەلىپ بىردەن قوجانوۆتىڭ ۇيىنە ءتۇستىم. دۋلاتوۆ قوناقۇيدە تۇرادى ەكەن. مەن ونى كارل ماركس كوشەسىندەگى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جانىنداعى «اق جول» گازەتىنە ىزدەپ كەلدىم. ەكەۋمىز كوشە بويلاپ قىدىرىپ ءجۇرىپ بارلىق جايدى باياندادىم. سويتسەم ورىنبوردان مەنەن بۇرىن مۇندا عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ كەلىپتى. ونى بۇقاراعا جىبەرىپ تە قويعان ەكەن. كەيىن ول قوجانوۆتىڭ وقۋ كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەن گەرمانياعا وقۋعا كەتتى».

ونىڭ بۇل مالىمەتتەرى جونىندە تەرگەۋشىگە اۋىزشا بەرگەن جاۋابىندا م.دۋلاتوۆ: «بولعانباەۆ تاشكەنتكە ادىلەۆ مۇقىشپەن بىرگە كەلدى-اۋ دەيمىن، كەيىنگىسى اۋەلى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا مۇشەلىككە ءوتىپ، سودان كەيىن ەرىكتىلەردىڭ قاتارىندا قىزىل اسكەرگە كىرىپ، قيىر شىعىستاعى قىزىل پارتيزاندار وتريادىنىڭ قۇرامىندا بولعان، 1920 جىلى ورىنبوردا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىندا ىستەدى. بۇل جەرگە ول تاشكەنتتەن كەلگەن بولاتىن، وندا نە ىستەدى، ول جاعىن بىلمەيمىن... ادىلەۆ تاشكەنتتە ناقتى ەشتەڭەمەن اينالىسپادى-اۋ دەيمىن، ايتەۋىر ينستيتۋتتاعى ستۋدەنتتەردى جيىپ الىپ، ءسوز سويلەپ جۇرەتىن. ول ۋاقىتتا جاستاردىڭ ءبىرازى وقىعان مەكتەپتەرىنە كوڭىلى تولمايتىن. سودان كەيىن ول ءبىر جاققا كەتتى، قايدا كەتكەنىنىنەن حابارسىزبىن. (ادىلەۆ تۋرالى قايتالانىپ سۇراق قويىلعان): ايتتىم عوي جاڭا، وسىدان ەكى ءۇش جىلى بۇرىن ادىلەۆ ءبىر جاققا كەتتى، قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن - دەپ ادىلەۆ تۋرالى وسىدان باسقا ەشتەڭە ايتا المايمىن".

د.ادىلەۆ (جالعاسى): «ەكى ءۇش كۇننەن كەيىن بولعانباەۆ تا كەلدى. دۋلاتوۆتىڭ قوناقۇيدەگى بولمەسىندە وتكەن تاشكەنتتەگى ۇيىم ماجىلىسىنە دۋلاتوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ەرمەكوۆ (- ؟), كارىم جالەنوۆ، اقمولدا ىزتىلەۋوۆ قاتىستى. ءۋاليحان وماروۆ پەن دۋلاتوۆتان باسقاسىن بۇرىن تانىمايتىنمىن. ءسىز بىلەسىز بە، بىلمەسەڭىز ايتايىن، سودان كەيىن تاشكەنتتە ورتا ازياداعى ۇيلەستىرۋشى توپ رەتىندە اشىلعان ۇيىمنىڭ باس قوسۋى ءوتتى.  ورىنبورداعىلار بۇل توپتان حابارسىز بولاتىن. ولار ورىنبورلىقتاردىڭ ماقساتىن قولدادى. ۇيىمداستىرۋ شاراسى قارالىپ، ءار قالادان سەنىمدى ادام تاۋىپ، سول قالادا شاعىن توپ قۇرۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. اقمولادان، سەمەيدەن بولىمشە اشۋ ۇسىنىلدى. ونداعى باستى سەنگەنىمىز ەرمەكوۆ پەن عابباسوۆ بولدى. ايتپاقشى پەتروپاۆل مەن سەمەيدە ۇيىم بۇرىننان بار ەكەن»، - دەپ بۇدان ءارى قاراي  ءوزىنىڭ تاشكەنتكە ەكىنشى رەت ساپار شەككەنىن باياندايدى.

م.دۋلاتوۆ: م.دۋلاتوۆ بۇل وقيعاعا: "...(تاعى دا د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىنە جۇگىنىپ سۇراقتى ناقتىلاي تۇسەدى): ادىلەۆپەن كەزدەسىپ ءجۇردىم، بىراقتا ءبىزدىڭ ارامىزدا ىسكەرلىك ماقساتتاعى پىكىرالىسۋلار بولعان ەمەس. ادىلەۆپەن مەن كوبىنەسە تاشكەنتتەگى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ىشىندە، ونىڭ وزىندە كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالىپ ءجۇردىم. كەيدە رەداكتسياعا سوعىپ كەتەتىن. ونىمەن كاۋفماننىڭ ەسكەرتكىشى الدىندا ۇشىراسقانىم بار، بىراق نە تۋرالى سويلەسكەنىمىز ەسىمدە جوق. ادىلەۆپەن تۋرتسيك-ءتىڭ جاتاقحاناسىندا كەزدەستىم بە، جوق پا، قاپەرىمدە قالماپتى، مۇمكىن عوي الايدا. مەن ادىلەۆپەن "شولپان" جۋرنالىن اشۋ تۋرالى جينالعان ماجىلىستە جۇزدەستىم، وزگەدەي رەسمي جينالىستار مەن جيىنداردا ونى كورگەنىم جوق... تاشكەنت قالاسىندا ادىلەۆتى ەرتىپ رىسقۇلوۆقا جولىققان ەمەسپىن", - دەپ جاۋاپ بەردى.

مۇنىڭ بارلىعى ناقتى كورسەتىندىنىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ العاشقى جاڭعىرىقتارى ەدى. وسىدان كەيىن د.ادىلەۆ استىرتىن ۇيىم مەن باماشىلار قوزعالىسى تۋرالى بايانداۋعا اۋىسادى:

د.ادىلەۆ (جالعاسى):«تاشكەنتتەگىلەر تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى سىرداريا، جەتىسۋ سياقتى قازاق وبلىستارىنىڭ ماسەلەسىن كوتەردى. ورتالىعىنا  شىمكەنت ىڭعايلى دەستى. ونداعى ادامدارعا (كەنەسارين، ت.ب. - ت.ج.) الدىن-الا ەسكەرتۋگە كەلىستى. ول كەزدە تىنىشباەۆ تاشكەنتتە بولماعان سياقتى ەدى، وماروۆ ول كەزدە تاشكەنتتە... كاۋفمان ستانتسياسىنداعى مەكتەپتە ءدارىس بەرەتىن. مامىر ايىندا بۇقارالىق قىزمەتكەرلەرمەن بايلانىس ورناتۋعا بارعان ءبىرىمجانوۆ تاشكەنتكە قايتىپ كەلدى. ول ءۆاليدوۆتىڭ قوزعالىسى تۋرالى: سەنۋگە بولاتىن قوزعالىس ەكەن - دەگەن مازمۇندا ماعلۇمداما جاسادى. ۆاليدوۆ: قازاقتار قاراجاتتان قىسىلماسىن. مۇمكىندىك تۋعاندا ورىنبور مەن تاشكەنتتەگى ۇيىمدى قامتاماسىز ەتەمىز - دەپتى. تاشكەنتتە مەنەن كورى بولعانباەۆ قوجانوۆپەن، تورەقۇلوۆپەن ءجيى پىكىرلەسەتىن. ءبىر جولى بولعانباەۆقا قوجانوۆ مەن تۋرالى: «ۇيىمعا جاس بالانى تارتقاندارىڭ نە. ۇيىم قۇرعاندارىڭدى قولدايمىن. بىراق تا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن، جاۋاپتى قىزمەتتە وتىرعاندىعىمنان دا مەن ودان اۋلاق جۇرگەنىم دۇرىس» - دەپتى. ول ۇيىمعا بەلسەندى تۇردە قاتىسقان جوق. دۋلاتوۆ قىزىلداردان قۋعىن كورگەن كەزدە ايىرىلىسىپ قالعان ءۇي-ىشىنە بارۋ ءۇشىن سەمەيگە، ودان ورىنبورعا، ال ءبىز بۇقاراعا كەتۋگە دايىندالىپ جاتتىق. قوجانوۆ وعان ءۇشىنشى كلاستى دەربەس ۆاگون دايىنداپ بەردى. ءبىرىنشى ماقساتى - ءۇي-ءىشىن كورۋ، ەكىنشى ماقساتى - قايتاردا ورىنبورمەن، سەمەيمەن، اقمولامەن بايلانىس جاساۋ. بۇل مامىر ايىنىڭ اياعى بولاتىن. كۇندىز دۋلاتوۆ - ورىنبورعا، كەشكە بولعانباەۆ ەكەۋمىز بۇقاراعا كەتتىك».

مىنە، تاعدىر تاۋقىمەتىنە سەبەپكەر بولعان، ا.يۋسۋپوۆ: «تاشكەنتتە تۇسكەن سۋرەتكە كەلەتىن بولساق، دۋلاتوۆتىڭ سەمەيگە جۇرۋىنە، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقارادان كەلۋىنە وراي تۇستىك. سۋرەتكە تۇسكەندەر حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، وماروۆ، بولعانباەۆ حايرەتدين، جالەنوۆ كارىم، ءبىرىمجانوۆ، دۋلاتوۆ، بۇدان باسقا تىنىشباەۆ پەن قۇرالشين بولدى-اۋ دەيمىن»، - دەپ تۇسىنىكتەمە بەرگەن «قاستانشىقپاعىر» سۋرەتتىڭ تاريحى وسى، ول سۋرەت قازىر دە ساقتالعان.

د.ادىلەۆ (جالعاسى): «بىزگە پاتەر جايىن قاراستىرۋ ءۇشىن ىزتىلەۋوۆ الدىن-الا بۇقاراعا ءجۇرىپ كەتكەن بولاتىن. مەنىڭ جولاقىمدى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى تولەدى، بولعانباەۆتىڭ كىمنىڭ قاراجاتىمەن بارعانىن بىلمەيمىن. مامىردىڭ اياعىندا بولعانباەۆ ەكەۋىمىز بۇقاراعا بارىپ اۋەلى ستانتسيادا ءبىر تۇنەپ شىقتىق. مەن بىردەن بۇقارانىڭ  توڭكەرىسشىلدەر كوميتەتىنە باردىم. ىزتىلەۋوۆ ەكەۋمىز وزدەرىن كوممۋنيستپىن دەپ سانايتىن عاريپكە (اريفوۆكە - ؟) جولىعىپ، نازيروۆكە جولىعۋعا تاپسىرما الدىق. ولاردىڭ كوممۋنيست دەگەن اتى عانا. عاريپ بۇرىن باشكيريادا ءۆاليدوۆتىڭ اسكەرىنىڭ قاتارىندا قىزمەت ىستەگەن. تاشكەنتتىكتەر ونى ءوز ادامىمىز دەپ ەسەپتەيتىن. ءبىز بۇقارانىڭ وڭتۇستىگىندەگى جاقسى پاتەرگە ورنالاستىق، عاريپتىڭ ءۇيى جاقسى قارسى الدى. زاكي ۆاليدوۆ قالانىڭ سىرتىندا تۇرادى ەكەن. ونى بولعانباەۆ بۇرىننان تانيتىن. اۋلاعا كىرگەندە ەكەۋى ەسكى تانىستارداي جىلى امانداستى. سودان كەيىن پىكىر الىسۋ باستالدى. ول ساياسي كوسەمگە ۇقسامايتىن. تەك كوزى وتە ويلى ەكەن. بولعانباەۆ كەلگەن ماقساتىمىزدى باياندادى. ول قۋانىپ قالدى. بولعانباەۆ اراب، تۇرىك ءتىلىن بىلەتىن، وقىمىستى ادام بولعانىمەن ناشار ساياساتكەر ەدى. ءوزىنىڭ ورتا ازيا ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، ودان كەيىن شەت ەلگە كەتۋگە ۇمتىلاتىنىن ايتىپ ەدى. ۆاليدوۆ: بۇل وتە قيىن ءىس، - دەدى. بولعانباەۆ انگليامەن، پاريجبەن، سودان كەيىن اۋعانستانمەن، تۇركيامەن بايلانىس جاساۋعا مىندەتتى بولدى. تاعى ءبىر باس قوساتىن جەردى بەلگىلەسىپ عاريپتىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلدىك. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن بولعانباەۆ تاشكەنتكە قايتىپ كەتتى. بۇقاراداعى ورتالىق ازيالىق ۇيىم ۆاليدوۆ ارقىلى اعىلشىندارمەن بايلانىس جاساۋ كەرەك بولعاندىقتان دا سونىڭ ناتيجەسىن ءبىلۋ ءۇشىن مەن بۇقارادا قالدىم»، - دەيدى.

تەرگەۋشىلەر وزدەرىنىڭ دىتتەگەن جاۋابىنا ەندى جەتسە كەرەك. زادى، وگپۋ تەرگەۋشiلەرi تەك قانا سۇراق-جاۋاپپەن عانا قاناعاتتانباي، «قىلمىستى مويىنداتۋدىڭ تيiمدi» تاسiلدەرiنە دە جۇگiنگەن. ويتكەنى د.ادىلەۆتىڭ جاۋاپتارى بارعان سايىن بۇلدىر تارتىپ، قاراما-قايشى پىكىرلەر بىلدىرە باستايدى. بiرەسە - الدىڭعى بەرگەن ماعلۇماتىنا قارسى شىعادى، بiرەسە - مۇلدەم باسقا وقيعانى مازمۇنداپ بەرەدi, ءۇشiنشi جولى - الدىڭعى ەكەۋiن دە مويىندايدى. بۇل جونiندە قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ 1988 جىلعى 4 قاراشاداعى ماجiلiسiندە:

«د.ءادiلەۆ تۇتقىندالعاننان كەيiن ...ونىڭ تەرگەۋ iسiندە وسىدان 8 جىل بۇرىنعى، ياعني، 1921 جىلعى بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ „قىلمىستى ارەكەتتەرi" تۋرالى كۇماندi جانە قاراما-قايشى پiكiردەگi سوزدەر پايدا بولا باستادى. ءادiلوۆتەن بiرنەشە رەت سۇراق-جاۋاپ الىنعان (iستە ول تەرگەۋدiڭ ستەنوگرامماسى عانا ساقتالعان) جانە ءار جولى شىم-شىتىرىق شاتاسقان، جۇيەسiز ءارi قاراما-قايشى جاۋاپتار بەرگەن»، - دەپ (بۇدان كەيiن 1988 جىلعى سوت كوللەگياسىنىڭ تۇجىرىمىنان الىنعان سوزدەردi سiلتەمە جاساماي، تىرناقشاعا الىپ بەرەمiز - ت.ج.) قورىتىندى جاسالعان.

جوعارعى سوت «تەرگەۋدiڭ ستەنوگرامماسى عانا ساقتالعان» دەپ نەگە ەرەكشە ەسكەرتiپ وتىر؟

مۇنىڭ تەرگەۋ، سوت iسiندە ۇلكەن ءمانiسi بار. قىلمىسقا قاتىستى جاۋاپقا تارتىلعان ءاربiر ايىپكەر (نەمەسە كۋاگەر) ءوزiنiڭ iس ارەكەتi تۋرالى (ەگەر مويىنداسا) ءوز قولىمەن جازىپ بەرۋi تيiس. سونداي-اق سۇراق-جاۋاپ ستەنوگرامماسىنا: «تانىسىپ شىقتىم. تاعىلعان ايىپتى مويىندايمىن»، نە «مويىندامايمىن» دەپ قولىن قويۋى شارت. ەگەر، ايىپكەر ادام حات تانىماسا، بارماعىن باسىپ كۋالاندىرادى. «بارماق باسۋدىڭ» دiنشە ءۇشiن ەشقانداي قاجەتتiگi جوق. كوزi اشىق، ساۋاتتى. ال  سۇراق-جاۋاپ ستەنوگرامماسىندا تەرگەۋشi  ايىپكەرگە قىلمىستى قالاي تاڭامىن دەسە دە - ەرiكتى. قالايدا دiنشە ادiلەۆكە قىسىم كورسەتە وتىرىپ، ونىڭ جەكە باسىنىڭ „الاشورداعا" قاتىسىن مويىنداتۋعا تىرىسقان. ال مۇندا قول قويىلماعان. دەمەك تەرگەۋشىلەر جاۋاپتى ءوز ىڭعايىنا كەلتىرىپ جازعان.

جاۋاپتىڭ بiر-بiرiنە قايشى كەلۋiن دە سول سەبەپتەن دەپ تۇسiنگەن لايىق.

د.ادىلەۆ(جالعاسى): «مەن ءبارىن دە ەسىمە تۇسىرۋگە تىرىسىپ كورەيىن. ورتا ازيا ۇيىمىنىڭ باس قوسۋى بۇقارادا ءوتتى. وعان بولعانباەۆ قاتىسقان جوق. قاسىم شانقا (قاسىمحانوۆ - ؟) دەگەن ادام مەنى جەكە بولمەگە الىپ بارىپ، قولىما «قۇران» ۇستاتىپ:«بۇل ۇيىمنىڭ قۇپياسىن ەشقاشاندا سىرتقا شىعارمايمىن»، - دەپ انت بەرگىزدى. مەنى قۇتتىقتاپ، كوپ ادام وتىرعان ۇلكەن بولمەگە الىپ كەلدى. وزبەكتەردىڭ ىشىندە كىمدەردىڭ بولعانىن بۇرىن بىلمەيتىنمىن. كەيىن انىقتالعانىنداي، ولاردىڭ ىشىندە اسا كورنەكتى قايراتكەرلەر بۇقار رەۆكومىنىڭ توراعاسى ابدىقادىر ءمۇحيددينوۆ بولىپتى. ماعان ەسكى تانىستارىنداي جىلى امانداستى. ناقتى نە ماسەلە تالقىلانعانى ەسىمدە قالماپتى. ايتەۋىر كوپ پىكىر ايتىلدى. قازاق اراسىنداعى جاعداياتتان: ورىنبور مەن تاشكەنتتەگى ۇيىم مەن وسىندا كەلۋدەگى ماقساتىم تۋرالى حابارلاما جاسادىم. بايقاعانىم اسكەري مەكتەپتە تۇرىك وفيتسەرلەرى كوپ ەكەن. اۋعانستانمەن اراداعى بايلانىستىڭ قيىنداعانى ايتىلدى. مەنىڭ بىلۋىمشە تۇركيامەن بايلانىس جاساۋ تۋرالى ماسەلە اۋەلدە ماسكەۋدە كەلىسىلگەن، ودان كەيىن باكۋدەگى مۇcىلمان ورتالىعىندا ءانۋار پاشانى شاقىرۋ تۋرالى شەشىم شىققان سياقتى. ءانۋار پاشانىڭ ءتۇر-ءتۇسىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەيىن دە. باكۋدەگى قۇرىلتايعا ... ء(انۋار پاشا - ت.ج.) جاسىرىن كەلىپ قولداۋ كورسەتكەن. باكۋدەگى بۇل ماجىلىسكە سول كەزدەگى تۇركىستاننىڭ توراعاسى، كەيىن قازاق ولكەسىنىڭ ماسكەۋدەگى جەتەكەشىسى بولعان رىسقۇلوۆ قاتىستى دەگەن ءسوز بار. وعان گرۋزيادان دا وكىل كەلگەن».

باكۋ قۇرىلتايىنا قاراپايىم تۇرىكمەن كەيپىندە بارىپ، جانسىزداردىڭ كوزىنە تۇسپەي تۇركىستانعا قايتىپ ورالعان ز.ۆاليدوۆ تەك ءانۋار پاشامەن عانا حات ارقىلى تىلدەسۋگە مۇمكىندىك تابادى (ت.رىسقۇلوۆپەن باكۋگە بارار جولدا پوەزدا جاسىرىن جولىعادى. ز.ۆاليدوۆ ماڭعىستاۋ، اقتوبە ارقىلى حورەزمگە وتەدى. ونىڭ جولاي ادايلار اراسىنداعى بارىمتاعا بيلىك ايتقاندىعىن ەستىگەن ءا.بوكەيحانوۆ: «قازاق اراسىندا قاندى ءىرىڭ اققان ءبىر جارانى ءتىلىپسىڭ»، - دەپ باعالاعان. ۇرگەنىشتە جونەيد حاننىڭ اننامۇراد دەگەن بەگى حيۋاعا جەتكىزەدى. سول جىلى 19 جەلتوقساندا بۇقارادا وتۋگە ءتيىستى قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن قاراقۇمدى كەسىپ ءوتىپ، شارسۋ ارقىلى بۇقاراعا كەلەدى. نەگىزگى ماقساتى - بۇقارا، حيۋا، تۇركىستان، تۇرىكمەنستان، قازاقستاننىڭ وكىلدەرى باس قوسقان وسى قۇرىلتايدا «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى»  پارتياسىن قۇرۋ ەدى. مىنە، «الاشوردانىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى» باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى دە سول قۇرىلتايعا كىمدەردىڭ قاتىسقانىن انىقتاۋ ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ سياقتى الاش ارىستارى تەرگەۋ بارىسىندا وزدەرىنىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن استىتىن بايلانىسى بارلىعىن جوققا شىعارادى. ءار ءتۇرلى قيسىندا جاۋاپ قايىرادى. تەك ح.بولعانباەۆ قانا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسىمەن وقۋلىق باعدارلاماسىن ءتۇزۋ ماقساتىندا بارعانىن، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ «اشتارعا كومەك» كوميسسياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قارجى جيناۋ ماقساتىندا ىسساپارعا شىققانىن ايتادى. ال دىنشە ادىلەۆ ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جەكە تاپسىرماسىن ورىنداعانىن باسا كورسەتەدى. بىراق قانداي تاپسىرما ەكەنىن ناقتىلاپ ايتا المايدى.

ز.ۆاليدوۆ قۇرىلتايعا: «قازاقتاردان «الاشوردا» مۇشەلەرى مەن تۇرىكمەن وقىعاندارىن شاقىردىق. ولاردىڭ وكىلى كەلگەنشە بۇقارانىڭ سولتۇستىگىندەگى  حارگوس دەگەن اۋىلدا (بۇقارا) ءامىرى جاساقتارىنىڭ ءبىرى، ءبىر بايدىڭ ۇيىندە تۇردىق. بۇل ءۇيدى ۇكىمەت تارتىپ العان ەكەن. باشقۇرتستان اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى حەيبەتۋللاح سۇيىندىكوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەۋحادي يشمۋرزين، مەنىڭ كومەكشىم يبراحيم ىسقاقوۆ جانە بىرنەشە وفيتسەر بۇقارا ارمياسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەرىنە ورنالاستى. قارشى، شاحريسابز، نۇر، گۋزار، كەرمينە اسكەري جاساقتارى سولاردىڭ قولىندا بولدى. بۇلاردىڭ ءبارىن اريف تاعايىندادى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ورىستار ۇلتتىق اسكەردىڭ قۇرىلۋىنا قارسى شىققان جاعدايدا، نە قۇرىلا باستاعان ارميانى تاراتقان جاعدايدا باسماشىلارمەن بىرىگىپ، سوعىس اشۋ بولاتىن. الايدا ۇلتتىق مۇددەنى باسماشىلارعا ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەدى. بۇل ماسەلەنى تاشكەنتتىك، فەرعانالىق دوستارىمىز جاقسى قولعا الدى.

اقپان ايىندا تۇرىكمەندەردەن قاقاجان بەرديەۆ، قازاقستاننان «الاش وردانىڭ» وكىلدەرى حايرەتدين بولعانباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ (جاڭىلىس كەتسە كەرەك، نەگىزى عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ بولۋى مۇمكىن - ت.ج.) پەن دىنشە جانە ءالى كوزى ءتىرى ەكى كىسى كەلدى. بۇقارالىقتارمەن، وزبەكتەرمەن جۇمىس جاساۋ وڭاي ەمەس ەدى. سەبەبى بۇقارالىقتار مەن تاشكەنتتىكتەر ءوزارا كەلىسە المايتىن، ءارى وزبەكتەر اراسىندا ورىس مەكتەبىنەن ءتالىم العان قازاقتارعا «ميسسيونەر» رەتىندە قارايتىن باسىم توپ بار بولاتىن. ءبىز - بۇقارالىقتارمەن، وزبەكتەرمەن، تۇرىكمەندەرمەن جانە قازاق وكىلدەرىمەن حارگوستا جانە ءامىردىڭ «سيتارە ماح حاسسا» سارايىندا قالاي استىرتىن جينالاتىنىمىزدى، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قالاي وتكىزەتىنىمىزدى جانە ۇلتتىق ورتالىقتىڭ باعدارلاماسىن تالقىلادىق. ناتيجەسىندە، وزبەكستانداعى ءدىني باعىتتاعى «جاديتشىلدەر» مەن سوتسياليستىك «ەرىك»، قازاقتاردىڭ «الاش» پارتيالارىمەن بىرىگىپ مەن ۇسىنعان جەتى تارماقتان تۇراتىن ورتاق باعدارلاما قابىلدادىق:

1. تاۋەلسىزدىككە جەتۋ; 2. دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ; 3. ۇلتتىق ارميا قۇرۋ; 4. ەكونوميكالىق باسقارۋ قۇرىلىمىن ورتالىقتاندىرۋ: تەمىر جولدار مەن قازبا ارنالاردى (كانالدار) تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق مەنشىگى دەپ جاريالاۋ; 5. وقۋ-اعارتۋدى جۇيەسىن جاڭارتۋ جانە ورىستاردىڭ ىقپالىنسىز باتىس مادەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ. 6. ۇلت ماسەلەسى جونىندە: مەكتەپتەردى جانە مەملەكەتتىڭ تابيعي بايلىعىن مەملەكەتتەگى ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىنا سايكەستەندىرە ءبولۋ; 7. تولىق ءدىني ەركىندىك، ءدىن ىستەرىن مەملەكەت ىسىمەن ارالاستىرماۋ.

قازاقتار دىنشەنى وكىل ەتىپ قالدىرىپ، ەلدەرىنە قايتقان سوڭ، سوڭىنان كەلگەن «جاديتشىلدەر» مەن «ەرىك» پارتيالارىنىڭ جەكە-جەكە باعدارلامالارى قابىلداندى. بۇل - بۇقارادا باس قوسۋىمىزدىڭ نەگىزگى ناتيجەسى ەدى...»، - دەپ ەسكە الادى.

دىنشە ادىلەۆ پەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ جازبالارىندا ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ، ءبىرىن-ءبىر راستاپ وتىراتىن ورتاق جەلى بار.

اراعا ەلۋ جىل وتكەن سوڭ دا ز.ءۆاليدوۆتىڭ بۇقاراداعى «قۇرىلتايعا قاتىسقان ەكى قازاق قايراتكەرى ءالى ءتىرى» دەپ ولاردىڭ اتىن اتاماۋى دا سول استىرتىن كۇرەستىڭ زاڭىنا باعىنعاندىق. الاش ازاماتتارى تەرگەۋشىگە «قيىننان قيىستىرىپ قانداي سىلتاۋ ايتسا دا»، ولاردىڭ «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ بۇقاراداعى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتتى نازار اۋدارعانى انىق بايقالادى. ز.ۆاليدوۆپەن موسكۆادان بىرگە شىعىپ، جولاي قوشتاسقان ا.بايتۇرسىنوۆ جانە باكۋگە بارار جولداعى پوەزدا جولىققان ت.رىسقۇلوۆ «بىرلىك» پارتياسى تۋرالى تولىق حاباردار بولتىن. ال ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇل قۇرىلتاي تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆقا تولىق ماعلۇمات بەرگەنى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. ءوزىنىڭ مايدانداس سەرىگى ۇمبەتباەۆتى بۇقاراعا جىبەرگەن م.تىنىشباەۆتىڭ دا ماعلۇماتسىز قالماعانى انىق. دەمەك، بۇل جاعداي تاشكەنتتەگى ۇيىمنىڭ بيرەسمي توراعاسى بولىپ سانالاتىن ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ دە قاپەرىندە بار. ال بۇقاراعا بارعانداردىڭ ىشىندە «الاشوردانىڭ» وكىلەتتى قۇزىرىنا يە بولعان جانە قۇپيا حاتتى جەتكىزگەن ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ح.بولعانباەۆ دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ح.بولعانباەۆتىڭ كۋالىگىنە «الاشوردانىڭ» ءمورى باسىلعانىن، ال مۇنىڭ وزىندە ونداي قۇقىق بولماعانىن د.ادىلەۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە اتاپ ايتادى.

سونىمەن، «الاشوردا» قايراتكەرلەرى مەن تۇركىستان، بۇقارا، حيۋا رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىندا ىنتىماقتى ساياسي بايلانىس بولعان. جاسىرىن وكىلدەرىن جىبەرۋ ارقىلى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» قوزعالىسىنىڭ زاڭدى مۇشەسى رەتىندە تىركەلگەن دەپ ەسەپتەۋگە تولىق نەگىز بار.

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»