الاش كوسەمسوزى. تىڭ زەرتتەۋلەردىڭ باستاۋى
وسىدان 90 جىلداي بۇرىن جازعان ماقالاسىندا احاڭ - احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قازاق جەم بولۋدان دەكرەت قۋاتىمەن قۇتىلمايدى، ءمادەنيەت قۋاتىمەن قۇتىلادى» دەگەن ەكەن («قالام قايراتكەرلەرىنىڭ جايىنان»، «ەڭبەكشى قازاق»، 8 ءشىلدە، 1922 ج.). اتالعان مادەنيەتتىڭ ءساۋلەلى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى - ءباسپاسوز ەكەنى بەلگىلى. باسپاسوزدى كۇشتى ەتۋ ارقىلى جۇرتتىڭ ءوزىن دە كۇشتى ەتۋگە تىرىسقان تاعى دا سولار. قاراڭعىدا قامالىپ جاتقان جۇرتقا تۇڭلىك ءتۇرىپ، «قازاق» دەپ گازەت اشتى. سويتكەن «قازاقتى» كوزى قاراقتىلاردىڭ وقىماي قالعانى جوق. «قازاق» تا ءوز وقىرمانىن «كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرىپ، ءولىم ۇيقىسىنان وياتتى، ەتەك-جەڭىن جيعىزدى».
وسىدان 90 جىلداي بۇرىن جازعان ماقالاسىندا احاڭ - احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قازاق جەم بولۋدان دەكرەت قۋاتىمەن قۇتىلمايدى، ءمادەنيەت قۋاتىمەن قۇتىلادى» دەگەن ەكەن («قالام قايراتكەرلەرىنىڭ جايىنان»، «ەڭبەكشى قازاق»، 8 ءشىلدە، 1922 ج.). اتالعان مادەنيەتتىڭ ءساۋلەلى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى - ءباسپاسوز ەكەنى بەلگىلى. باسپاسوزدى كۇشتى ەتۋ ارقىلى جۇرتتىڭ ءوزىن دە كۇشتى ەتۋگە تىرىسقان تاعى دا سولار. قاراڭعىدا قامالىپ جاتقان جۇرتقا تۇڭلىك ءتۇرىپ، «قازاق» دەپ گازەت اشتى. سويتكەن «قازاقتى» كوزى قاراقتىلاردىڭ وقىماي قالعانى جوق. «قازاق» تا ءوز وقىرمانىن «كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرىپ، ءولىم ۇيقىسىنان وياتتى، ەتەك-جەڭىن جيعىزدى».
«قازاق» گازەتىنىڭ وسىنداي ءورنەگىن كورىپ، احاڭدار مەكتەبىنەن ءتالىم الىپ، ءىس مايدانىنا «كوز، قۇلاق» بولۋعا ونان كەيىن دە ءبىرقىدىرۋ باسپاسوزدەر كەلدى. ولار: «سارىارقا»، «اباي»، «جاس ازامات»، «بىرلىك تۋى»، «شولپان»، «سانا»، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ تونىن كيىپ، الاش رۋحىن جىرلاعان «تاڭ»، ەميگراتسياداعى ءۇنى قاتقىل، قاھارى كۇشتى «جاس تۇركىستان» ت.ب. باسىلىمدار ەدى. بۇل باسىلىمدار اعا گازەت «قازاقتان» كورگەن ۇلگىسىن جاڭعىرتىپ، سەمەي، قىزىلجار، تاشكەنت، بەرلين قالالارىندا تاۋەلسىزدىك رۋحىندا ءسويلەدى. الايدا، ءبىر وكىنىشتىسى، «ايقاپ» پەن «قازاق» ءبىرشاما زەرتتەلىپ، ونداعى پۋبليتسيستىك ماتەريالدار تالقى مەن سىنعا تۇسسە دە، جوعارىداعى باسىلىمدار جايلى ءبىردى-ەكىلى ەڭبەكتەر بولماسا، باسىم كوپشىلىگىندە جالپى ءتۇسىنىك، جالاڭ دەرەكتەر عانا ايتىلادى. تۇبەگەيلى كىرىسكەن تەرەڭ تالداۋلار، مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جوقتىڭ قاسى دەرلىك.
الاش كوسەمسوزىن جاڭعىرتۋدىڭ ءدال قازىرگى كۇنى اۋاداي قاجەتتىگى بىرنەشە سەبەپتەرگە بايلانىستى. بىرىنشىدەن، الاش قايراتكەرلەرى ەل تاۋەلسىزدىگى مەن ازاتتىعى تۋرالى كەمىندە 70-80 جىل ىلگەرىرەك ويلاعان. بۇگىنگى كۇنى ءتاۋەلسىزدىككە تۇعىر بولاتىن ويلاردى، يدەيالاردى الاش مۇرالارىنان تابامىز. ولار جازعان كوسەمسوزدەردىڭ، ايتقان ويلاردىڭ زور ىقىلاسپەن قابىلدانىپ، قاجەتتىلىككە اينالۋىنىڭ سىرى وسىندا.
ەكىنشىدەن، اياۋلى تۇلعالارىمىزدىڭ كوسەمسوزى حالىق ساناسىنان ادەيىلەپ ءوشىرىلدى. قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا اراب جازۋىنان لاتىنعا، ودان كيريلليتساعا كوشىرۋ ساياساتى حالىقتىڭ بۇكىل رۋحاني الەمىنە زاردابىن تيگىزدى. الاش قايراتكەرلەرى اقتالعان كۇننىڭ وزىندە قازىرگى ۇرپاق ولاردىڭ نە جازعاندارىنان بەيحابار. سەبەبى، شاعاتاي، اراب جازۋلارىن كەز كەلگەن ادام وقي المايدى.
تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي قىزمەتى، ادەبي شىعارمالارى ءبىرشاما زەرتتەلدى. ال كوسەمسوزدەرى تۇڭعىش رەت كوپتومدىق رەتىندە شىعارىلىپ وتىر. بەلگىلى ءبىر تاريحي وقيعالاردى زەرتتەۋدە، باعا بەرەردە سول كەزدە جارىق كورگەن باسپاسوزگە، وندا جاريالانعان كوسەمسوزگە جۇگىنبەۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ول سول كەزەڭنىڭ شىندىعىن، ۋاقىتتىڭ ءۇنىن، تىنىسىن اينا-قاتەسىز جەتكىزەدى.
بەلگىلى عالىم ۇشكىلتاي سۇبحانبەردينانىڭ وسى سالاداعى ەڭبەگى ولشەۋسىز بولدى. ول كىسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، «قازاق»، «ايقاپ» باسىلىمدارىنىڭ كيريلليتساعا ءتۇسىرىلگەن نۇسقاسى ءبىراز عىلىم سالالارى ءۇشىن كەرەمەت قۇندى ەڭبەك بولعانىن بىلەمىز. وسى يگىلىكتى ءىستى جالعاستىرۋ ماقساتىندا جۋرناليستيكا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى وسىعان دەيىن عىلىمي اينالىمعا تولىق تۇسپەگەن ەلىمىزدىڭ جانە شەتەلدەردىڭ مۇراعاتتارىندا جاتقان الاشتىق ءباسپاسوز ونىمدەرىن كوپتومدىق ەتىپ كوپشىلىككە ۇسىنۋدى قولعا الدى.
الاش كوسەمسوزشىلەرىنىڭ بارلىق جاريالانىمدارىندا نەگىزىنەن كوكسەيتىنى - ەل تاۋەلسىزدىگى بولاتىن. سول تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي بۇل قۇندى ەڭبەكتىڭ جارىق كورۋى ونىڭ اكتۋالدىلىگىن ءتىپتى ارتتىرا ءتۇستى. ەل مەرەيىن وسىرەتىن وسىنداي تاريحي شاققا ەرەكشە تارتۋمەن كەلگەن قۋانىشىمىزدى ءبىز دە جاسىرا المايمىز.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ىلە-شالا سەمەي قالاسىندا جارىق كورگەن «سارىارقا» گازەتى وسى كۇنگە دەيىن كوپشىلىككە كەڭ تاراپ، جەتكىلىكتى دارەجەدە زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالماي كەلەدى.
الاش قايراتكەرلەرى رەسەي پاتشاسى تاقتان الىنىپ، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ويسىراي جەڭىلگەن ءىرى يمپەريادا اۋمالى-توكپەلى زامان ورناعان ءساتتى پايدالانىپ، الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدى كوزدەگەنى ءمالىم. وسىلايشا ۇلت كوسەمدەرى قازاقتى ءوز جەرىنە، جەر استى بايلىعىنا يە قىلۋ، ءوز بيلىگىن وزىنە بەرۋ، ءوز تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ساي زاڭدارمەن ءومىر سۇرگىزۋ، جاپپاي وقىتىپ-اعارتۋ ءۇشىن كۇرەستى. بۇل جولدا «قازاق»، «سارىارقا»، «اباي»، «ءبىرلىك تۋى»، «جاس ازامات» سىندى باسىلىمدار شىن مانىندەگى «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» بولا ءبىلدى.
«قازاق» گازەتى پاتشالىق زاماننان بەرى قاراي حالىق ساناسىنا ازاتتىقتىڭ رۋحىن ءسىڭىرىپ كەلسە، «سارىارقا» دۇنيەگە كەلە سالىسىمەن ونى جۇزەگە اسىرۋعا اسىقتى. ونىڭ الدىندا تاۋەلسىز ەل بولۋ دەگەن ۇلى ماقسات تۇردى. كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەندىگىن ايىرىپ بولمايتىن الاساپىران زاماندا «اق» تا ەمەس، «قىزىل» دا ەمەس، تەك ۇلت مۇددەسىن كوزدەگەن جولدا بولدى. اۆتونوميانى بىردەن جاريالاۋعا ءبىر جاعىنان، رەسەيدىڭ قاھارىنان سەسكەنسە، ەكىنشى جاعىنان، ءار قيىرداعى قازاقتىڭ باسىن قوسىپ الۋ ءۇشىن قارايلاعان.
بولشەۆيكتەر ۇكىمەتى ءسوز، قاعاز جۇزىندە ەزىلگەن ۇلتتارعا تەڭدىك، بوستاندىق جاريالاعانمەن، ءىس ءجۇزىندە جۇزەگە اسىرعان جوق. وسى شەشىمدەر ارقىلى اۆتونوميا الىپ كەتۋدەن ءۇمىتتى بولعان الاش ازاماتتارىنىڭ وسى جولداعى ەسىل ەڭبەكتەرى اقتالمادى. ول تۋرالى «سارىارقانىڭ» 1918 جىلعى 22 ناۋرىزداعى № 35 سانىندا بىلاي دەلىنگەن: سوۆەت حۇكىمەتى وتكەن دەكابردىڭ ىشىندە بۇكىل روسسياداعى جۇرتتارعا «باس بيلىك تىزگىنىڭ وزىڭدە. مەيلىڭ روسسيامەن قاناتتاس اۆتونوميا بولىپ وتىر، مەيلىڭ روسسيادان ءبولىنىپ، ءوز الدىڭا جەكە مەملەكەت بولىپ وتىر، ەرىك وزدەرىڭدە» دەپ جاريا قىلعان ەدى. بۇل جوبا زاڭدارعا قوسا تىركەلگەن ەدى.
كىندىك سوۆەت حۇكىمەتىنىڭ بوساڭ ۇستاعانىنان، يا بولماسا بەرگى جەردىڭ سوۆەتتەرىنىڭ جوعارعى سوۆەتكە مويىنسۇنباي بەتىمەن ءىس قىلعاندىعىنان با، يا باسقا سەبەپتەردەن بە، قايسىسى بولسا دا جوعارى زاڭ بۇل كۇنگە دەيىن ىسكە اسپادى». وسىلايشا، گازەت ەلدىك ماسەلەنى جالتاقتاماي اشىق جازىپ، شىندىقتى شىجعىرىپ، بيلىكتىڭ بەتىنە باستى.
«سارىارقا» گازەتىنە الاش قالامگەرلەرىنىڭ بارلىعى بىردەي شوعىرلاندى. ولار: ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، حالەل عابباسوۆ، رايىمجان مارسەكۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ ت.ب.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» رەپورتاجىنداعى جاندى سۋرەت، كوركەم ءتىل ورنەگى تامسانتپاي قويمايدى: «ءمىنى، قايىقتاعى اۆتوموبيل الاش تۋىنىڭ استىندا ءاليحانىن توسقان حالىق ىشىنە كىردى. اۆتوموبيلدەن ءتۇسىپ، امان-سالەم كورسەتكەن سوڭ دوكلاد وقيتىن ءۇيدىڭ الىستىعىنا قاراماي، حالىقپەن بىرگە جاياۋ ءجۇردى. مۇنىمەن ءاليحاننىڭ قايدا بولسا جالپى حالىقپەن بىرگە ەكەندىگى كورىنەدى». بۇل وتكەن عاسىر باسىندا جازىلعان رەپورتاجدىڭ ۇلگىسى بولۋىمەن دە قىمبات.
گازەت العاشقى ساندارىنان-اق ساياسي ۇستانعان باعىتىنىڭ ايقىندىلىعىمەن، وتكىر ماقالا، باتىل ويلارىمەن ەرەكشەلەندى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «تۇر، بۇقارا! جيىل كەدەي! ۇمتىل جاستار!»، «مەملەكەت قۇرىلىسى»، «پارتيا» سىندى باس ماقالالارى جارىق كوردى. «جاس الاش» دەگەن اۆتور «ۇلى ورىستىڭ ۇستەمدىگى» اتتى ماقالاسىندا ءتومەندەگى پىكىردى اشىق ايتادى: «ورىستىڭ قاي پارتياسى حاكىمشىلىككە يە بولسا دا، بىزگە تەڭدىك، ەركىندىك بولمايدى، بۇل - انىق.
بىزدەن ورىستىڭ ساياسي پارتياسىنا قوسىلىپ، قازاقتى دا قوسىلعان پارتياسىنا قاراتىپ، جاقتاتپاق بولعان قازاق نە تۇك اڭدامايتىن سوقىر، نە قازاق ۇلتىنا قىزمەت قىلامىن دەگەنى بەكەر جان دەپ ۇعامىن. ورىستىڭ بايى كەدەيىن جەگەنى راس-اق شىعار. بىراق ورىستىڭ بايى دا، كەدەيى دە قازاقتى جەيدى. قازاق بايى، ورىس كەدەيىن جەپ كورگەن جوق. جەۋگە دارمەنى دە كەلگەن جوق. بۇل تالاسسىز نارسە... ورىستىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلىپ شىقپاي جاتىپ، كەدەي-باي دەپ جىكتەلەتىن جايىمىز جوق. تامىرسىز نارسەنى زورلىقپەن ەكسەڭ دە قازاق ىشىندە ورنامايدى، بۇل ميسىز بىرەۋ بولماسا، داۋ شىعارمايتىن نارسە». مۇندا جاڭا زامان الىپ كەلگەن «تەڭدىك» ۇعىمىن رەسەيدەگى باي مەن كەدەي اراسىنداعىداي ەمەس، ۇلتتاردىڭ تەڭدىگى، ءبىر-بىرىنە وزبىرلىق كورسەتپەۋى ماعىناسىندا قاراستىرعان. ال ۇلتتاردى ىشتەن ىرىتۋگە قارسى بولعان.
قازاققا جەكە اۆتونوميا بولۋ كەرەك پە، الدە تۇركىستان مەن سىبىرگە قوسىلعان ءتيىمدى مە دەگەن ماسەلەلەر قىزۋ تالقىلاندى. «اۆتونوميا - باس بيلىك تىزگىن وزىڭدە بولىپ، جۇرت ءوزىن-ءوزى بيلەۋ دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز - جەرگە، ۇلتقا بايلانعان اۆتونوميا» دەيدى الاشتىقتار.
«سارىارقانىڭ» № 34 سانىندا «بىرلىك تۋىنان» كوشىرىلىپ باسىلعان «مۇستافا حاتىن» بەي-جاي وقۋ مۇمكىن ەمەس. حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىندا اجالدىڭ ءوزىن قاسقايىپ قارسى العان قاھارماندىق بەينەسى جادىڭدا ماڭگى جاتتالىپ قالادى.
سەميناريست مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قانشا زامان وتسە دە قۇندىلىعىن جويمايتىن، بۇكىل ادامزاتتىڭ ورتاق ماسەلەسى - «ادامدىق نەگىزى - ايەل» اتتى ماقالاسى دا وسىندا جاريالاندى.
1917 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ورىنبوردا وتكەن جالپى قازاق سەزىندە قابىلدانعان قاۋلىداعى: «بالا قالماي جالپى وقۋ - مىندەت. العاشقى ەكى جىلدا بالا انا تىلىمەن وقىسىن...» دەگەن تالاپ بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى دەپ بىلەمىز. وسىنداي جاعدايدا كۇرمەۋى كوپ ءتىل، ۇلتجاندى، وتانسۇيگىش ازاماتتار قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى وزىنەن-ءوزى شەشىلگەن بولار ەدى.
«سارىارقالىقتاردىڭ» حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەرىن قالاي سەزىنگەندىكتەرىن «اسقىنعان اۋرۋ داۋاسى - اششى ءدارى» اتتى ماقالاداعى باتىل بايلامنان دا انىق كورەمىز: «گازەت اينا بولا الماسا، سول بەتى جامان، پۇشىق، مەرەزدەرگە اينا بولا الماي وتىر: كورسەتكەندىگى ءۇشىن. ەلدىڭ ءبارى پۇشىق، مەرەز ەمەس قوي. كۇندە ايناعا قاراپ، «انانىڭ بەتىن» دەپ كۇلىپ، ءوز بەتىنىڭ ساۋلىعىنا شۇكىرشىلىك قىلىپ وتىرعاندار دا كوپ شىعار. تەگىندە «راس ءسوز جاعىمدى بولمايدى، جاعىمدى ءسوز راس بولمايدى» دەگەن بار عوي. جاعىمدى بولۋعا گازەت راستىقتان پۇشىقتار وكپەلەيدى ەكەن دەپ ايىرىلا الماسا كەرەك».
قورىتا ايتقاندا، «سارىارقا» گازەتى - اۋمالى-توكپەلى زاماندا ۇلتقا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلىپ، سول ماقساتىنا تولىق جەتكەن باسىلىم. وندا قازاق جۋرناليستيكاسى جانرلارىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالاندى. مۇندا قىسقا اقپاراتتار، رەپورتاجدار، ماقالا، وچەرك ت.ب. جاريالاندى.
«اباي» جۋرنالى - 1918 جىلى سەمەيدە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ شىعارعان باسىلىم. جۋرنال وسىعان دەيىن جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىنىڭ جولىن جالعاستىردى. «سارىارقا» گازەتىمەن ءۇندەس، پىكىرلەس بولدى. «بىرلىك تۋى»، «جاس ازامات» گازەتتەرىنە رۋحاني قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىردى.
وندا جاريالانعان ماقالالار ازات رۋحتى، ەلدىك ماسەلەلەردى كوتەردى. جاريالانىمدارعا فيلوسوفيالىق تەرەڭدىك، كەمەلدىك، بايىپتىلىق ءتان بولدى. كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىك، ۇساق-تۇيەك جاڭالىق، اقپارلار ەمەس، ەلدىك، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى عىلىم-ءبىلىم، وركەنيەت ماسەلەلەرىنە قالام تارتتى. قالامگەرلەر قاتارى سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن تالانتتار شوعىرى بولدى. ولار: جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، عۇمار قاراشبالاسى، ءماننان تۇرعانباي، ءسابيت دونەنتاەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ابايدىڭ ۇرپاقتارى - اقىلباي مەن ماعاۋيا، ت.ب. ولار قۇردىمعا كەتكەن پاتشالىق وكىمەتكە دە، بولشەۆيكتەرگە دە كوپ جالتاقتاعان جوق. قىسقا ۋاقىت بولسا دا وزدەرىن تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي ەركىن سەزىندى.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «جۋرنال تۋرالى» باس ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «تىرشىلىكتىڭ قۇرالى - ونەر، عىلىم... ونەر، عىلىم قاراجاتپەن تابىلادى. ونەر، عىلىم قاراجات تابادى. قاراجات جان اسىرايدى. حالىقتىڭ ونەرلى بولىپ جەتىلۋىنە بايلىق كەرەك. جالاڭاش كەدەيگە ونەر ۇيرەن دەۋ وگىزبەن جارىسىپ بايگە ال دەگەن سياقتى. ...ءبىلىمدى ورنىنا جۇمساۋ كەرەك: جاماندىققا سالىنعان بىلىمدىدەن ءبىلىمسىز ارتىق. ءبىلىمدى ورنىنا جۇمساتاتىن نە؟ ول - تاربيە. تاربيە كورمەگەن ءبىلىمدى جاۋىزدىڭ نادان جاۋىزدان زيانى ءجۇز ەسە كوپ. مۇنى ءومىر جۇزىندە كورىپ ءجۇرمىز».
«اباي» جۋرنالىنىڭ № 3 سانىندا جاريالانعان جەدەل اقپاراتتان ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋ ءمۇمكىندىگىنە قۋانعان اسىپ-تاسقان كوڭىل، ۇلان-اسىر شاتتىق بايقالادى: «جيىرماسىنشى مارت كۇنى (ەسكىشە) ماسكەۋدەگى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى لەنين مەن نارودنىي كوميسسار ستاليننەن بوكەيحانوۆ پەن عابباسوۆ اتىنا تەلەگرامما كەلدى. وندا: «ءار حالىقتىڭ ءوز بيلىگىن وزىنە بەرەمىز دەپ شەشكەن زاكون جارلىعىمىز ءالى سول قالپىندا - ايتقانىمىز ايتقان. ءسىزدەردىڭ وكىلدەرىڭىز بىزگە اكەلىپ تاپسىرعان جالپى قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىن تۇگەلىمەن قابىل الامىز: جالعىز-اق سوۆەت ۇكىمەتىن تانيسىزدار. قازاق سيياقتى تۇرمىسى، عۇرپى، ەلى، جەرى باسقا جۇرتقا ءوز بيلىگىن ءوزى الۋعا ەرىك. قازاقتىڭ قامقورلارى تەزىنەن كوميسسياسىن جاساپ، اۆتونومياسىن جاريا قىلۋعا اسىعار دەپ بىلەمىز. ونداعى ءبىر نيەت، ءبىر تىلەكتەگى ادامدارمەن اقىلداسىپ بايلاعان ءسوزدەرىڭىزدى بىزگە ءبىلدىرىڭىز» دەپ لەنين، ستالين قول قويعان.
ال، الاش! قاباعىڭ قاتىپ، كوڭىلىڭ جابىعىپ تۇر ەدىڭ، ىلگەرى باسقان اياعىڭ كەيىن كەتۋگە تايانىپ ەدى. بوستاندىق كورىنە ءتۇسىپ، جوعالا جازداپ ەدى... قۇداي بەردى، جارىلقادى! اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى! ءومىرى قازاق قازاق بولعالى كورمەگەن قۋانىش باسىڭا كەلدى - كوردىڭ. كەۋدەسىندە جانى بار، دەنەسىندە قازاقتىڭ قانى بار، جۇرەگىندە الاشتىڭ نامىسى، ارى بار، الاشتىڭ بالاسى! كوتەر باسىڭدى! قۋانىشىڭ قۇتتى بولسىن! تويىڭ تويعا ۇلاسسىن! ءتىرىل الاش! سىلكىن الاش! قۋان الاش! جاسا الاش!». بىراق بۇل قۋانىش ارتىنان سۋ سەپكەندەي باسىلعانى وكىنىشتى-اق. بيلىك ايتقانىن ورىندامادى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «عىلىم ءتىلى» اتتى ماقالاسىندا قازاقتى كوركەيتۋ ءۇشىن قاي جول ءتيىمدى بولماق دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. تۇرىك جولىن تاڭدايمىز با، جوق سول ءتۇرىكتەردىڭ ءوزى ۇلگى ەتىپ وتىرعان ەۋروپا مادەنيەتىن باسشىلىققا الۋ كەرەك پە؟ اۋەزوۆ ەكىنشى جولدى ۇسىندى. بۇل پىكىرگە ءىلياس احمەدوۆ دەگەن اۆتور «عىلىم ءتىلى» تۋرالى جاۋاپ» اتتى حات جازىپ، تومەندەگىدەي ءۋاجىن ايتادى. «...ەۆروپا تىلىندەگى كىتاپتاردى ءبىلىپ كەتە الماساڭ، جالعىز-جارىم ءپان ءتىلىن كىتاپتارىمىزعا ارالاستىرعاننان ەۆروپا بولا الامىز با؟». عاسىر باسىندا «باتىسشىلدار» مەن «پانتيۋركيستەر» دەگەن ەكى باعىتتاعى قازاق زيالىلارى وسى جونىندە ءبىراز پىكىرتالاستارعا بارعاندارى بەلگىلى. جوعارىداعى ەكى ماقالا سونىڭ ناقتى كورىنىسى.
قورىتا ايتقاندا، «اباي» جۋرنالى سول كەزدەگى ءباسپاسوزدىڭ ەڭ بيىگى دەپ باعالاۋعا بولادى. ول «قازاق» گازەتىنىڭ جولىن جالعاستىرىپ، ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىن جۇرت جادىنا ءسىڭىردى.
«شولپان» جۋرنالى - تاشكەنتتە 1922 جىلعى قازاننان باستاپ 1923 جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيىن ايىنا ءبىر رەت شىعىپ تۇرعان «ساياسات-شارۋاشىلىق، ءبىلىم-ادەبيەت» جايلى قىرعىز-قازاق باسىلىمى بولدى. الاش كوسەمسوزىنىڭ 1-2 تومى وسى باسىلىمعا ارنالدى. قازىر وزبەكستان مۇراعاتىنان ەكى تومدىق ماتەريال تۇگىلى، ەكى بەتتىك قاعاز الۋ قيىن. ال، شەكارادان شىعارۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وسىنداي كەدەرگىلەرگە قاراماي «شولپاندى» تۇگەلدەي دەرلىك قولدارىڭىزعا تيگىزىپ وتىرمىز.
شىعارۋشىسى - يسا توقتىباەۆ. 8-ءشى سانىنان كەيىن «بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىق قاتە تۇجىرىمدارعا جول بەرىلگەن» دەپ جابىلدى.
جۋرنال ماڭىنا الاشتىڭ ۇلتجاندى ازاماتتارى: ءنازىر تورەقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سانجار اسفەندياروۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، وراز جاندوسوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، اققاعاز دوسجانوۆا، ابۋباكىر ديۆاەۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، ماعجان جۇماباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، سارا ەسوۆا، كارىم جالەنوۆ ت.ب. جينالدى.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىسىمى كۇشەيگەننەن كەيىن «الاش» پارتياسى وزدەرىنىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن وزگەرتىپ، اعارتۋشىلىق باعىتقا ويىسىپ، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتۋعا كۇش سالدى.
تۇركىستان قازاق ءبىلىم كوميسسياسىنىڭ ەكى ايدا ءبىر شىعىپ تۇرعان تاربيە، ءبىلىم، ادەبي ماقالالار جيناعى - «سانا» 1923-1924 جىلدارى تاشكەنتتە جارىق كوردى. باس رەداكتورى - قازاق-قىرعىز ءبىلىم كوميسسياسىنىڭ توبەاعاسى حالەل دوسمۇحامەدۇلى. «سانا» شىن ءمانىندە ۇلتتىق سانانى وياتتى. ازات ويلى، ءور رۋحتى ۇرپاق تاربيەلەۋگە باعىتتالعان كوسەمسوزدەر جاريالادى.
حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ نەگىزگى ماماندىعى دارىگەر بولعانىمەن، قالامى جۇردەك جۋرناليست، قايراتكەر رەتىندە كوپ تانىلعان. جۋرنال ماڭىنا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ابۋباكىر ديۆاەۆ، مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى، قوشكە كەمەڭگەرۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ سىندى قازاقتىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار قايماقتارى جينالدى. حالەل: «شىن ازاتتىقتى ءبىلىم بەرەدى» دەپ سانادى. «سوندىقتان مەكتەپ تۇزەۋ - ءبىزدىڭ ءبىرىنشى جۇمىسىمىز».
وسى كەزەڭدەردە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوتەرگەن ءبىر ماسەلەسى - وقىعان قازاقتاردىڭ بويىنا ۇلتجاندىلىقتى ءسىڭىرىپ، حالىققا جاقىنداتۋ ەدى. رەسەيدە ازداپ ءبىلىم الىپ كەلگەندەر حالىق قامىن كۇيتتەۋدىڭ ورنىنا ولارعا تورە بولعىسى كەلدى. مىنە، وسىنداي توبەدەن قاراۋعا قۇمارلار ءجيى سىنالدى. «شولپاندا» جاريالانعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «وقىعان ازاماتىنداعى» باستى پروبلەما دا وسى ەدى عوي. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «سانادا» جاريالاعان «جاس ءجۇرەكتەرىندە» قاعىنان جەرىگەن وقىعان قازاق بەينەسى كەلەمەجدەلەدى.
«سانانىڭ» قالام ۇستاعاندارعا، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، جۋرناليستەرگە قوياتىن تالابى زور: «جازۋشىلارعا ەسكەرتەتىن نارسە مىناۋ: ءارى بولسا قارا حالىق ءۇشىن، بەرى بولسا اۋىل مەكتەپتەرىندەگى مۇعالىمدەر تۇسىنەتىن ءسوزدەر جازۋعا، جازعان سوزدەرىڭ قويىرتپاق بولماي، تازا، تاتىمدى بولسىن. سىرتى بار، ءىشى جوق، قۇر تىزىلگەن قارىپتىڭ كەرەگى جوق. ءاربىر جازىلعان ءسوزدىڭ جۋرنالىمىزعا لايىق ماعىناسى بولسىن. كەم ماعىناعا وزا جايىلىپ، كەڭ ءسويلەۋدىڭ كەرەگى جوق». حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ بۇل تالابى جۋرناليست ماماندارىن دايىنداۋ بارىسىندا بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. اسىرەسە، سوڭعى سويلەم قالام ۇستاعان كەز كەلگەن ازاماتتىڭ جادىنا تۇيۋگە ءتيىس قاعيدا.
«سانا» العاشقى سانىنان-اق «ءتىل - جۇرتتىڭ جانى»، «تىلىنەن ايىرىلعان جۇرت - جويىلعان جۇرت» دەپ باتىل مالىمدەگەن بولاتىن. وندا ءتىل تازالىعى، قازاق ءتىلىن وزگە تىلدەردەن ەنگەن بوتەن سوزدەرمەن بىلعاماۋ، بالاماسى جوق سوزدەردى ۇندەستىك زاڭىنا باعىندىرىپ، ءتىلدى بايىتۋ ماسەلەسى وتكىر قويىلدى.
قازاقشا جازعاندا، سويلەگەندە پاميليە ارتىنان «وۆ»، «ەۆ»، «ين»-دەر كەلمەسىن، ءوز اتى اتالسىن. كىتاپ سىرتىنا نەمەسە رەسمي قاعازداردا، قۇجاتتاردا اكەسىنىڭ (ۇلى، قىزى بولىپ), سودان سوڭ ءوزىنىڭ اتى قويىلسىن. وسى مىسالداردان-اق «سانا» جۋرنالىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ مەن تازالىعى ءۇشىن جۇيەلى تۇردە كۇرەسكەنىن بايقاۋعا بولادى.
1925 جىلى سەمەيدە جارىق كورگەن «تاڭ» جۋرنالى تازا كەڭەستىك سارىننان، ۇرانداردان، جالاۋلاتقان قىزىل سوزدەردەن اۋلاق بولدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ۇلت مۇددەسىنە پايدالانۋدى كوزدەدى. ۇلت جوعىن كەيدە استىرتىن، تۇسپالداپ، كەيدە اشىق كوتەردى. وسىعان دەيىن «تاڭ» - ادەبي جۋرنال بولدى» دەلىنىپ كەلگەن. باسقا باسىلىمدارداعىداي ادەبيەت ءبولىمى مۇندا دا بولعانى راس. بىراق، سول كەزدىڭ وزەكتى تاقىرىپتارىن كوتەرگەن كوسەمسوز كوبىرەك كورىنىس بەرگەنىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك. باسىلىم العاشقى سانىندا: «قازاق اراسىندا باسپاسوزگە شولدەگەندىك كۇشتىلىگىن ايتپاساق تا جۇرت تۇسىنگەندەي. ...ءوزىنىڭ ءتىلى ساناپ وسى الدارىڭىزداعى جۋرنالدى ۇسىنىپ وتىر» دەپ جازدى.
«تاڭ» جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالالاردى ساراپتاي وتىرىپ، تومەندەگىدەي ەرەكشەلىكتەردى بايقادىق:
بىرىنشىدەن، جۋرنالدىڭ وتە ساۋاتتى، تەرەڭ، بايىپتىلىعىن بايقاۋعا بولادى. قۇرعاق اقىل، جالاڭ ايعايدان گورى تالقىلاۋ، ءتۇسىندىرۋ ماقساتىنداعى ماقالالارعا كەڭ ورىن بەرگەن.
ەكىنشىدەن، كاسىبي جۋرناليستيكاعا ءتان ناقتىلىق، دەرەكتىلىك، تسيفرلارمەن جۇمىس ىستەۋ بايقالادى.
ۇشىنشىدەن، «تاڭ» سەمەي ءوڭىرىنە عانا ەمەس، جالپىۇلتتىق باسىلىم بولدى دەۋگە نەگىز بار. وندا بۇكىل قازاقستانعا ورتاق ءماسەلەلەر كوتەرىلدى.
«تاڭ» ءالى دە تەرەڭدەي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ونداعى بەلگىسىز اۆتورلار مەن بۇركەنشىك اتتاردىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەندىگىن انىقتاۋ، جۋرناليستىك شەبەرلىكتەرىن تالداپ، ءادىل باعاسىن بەرۋ بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە.
«جاس تۇركىستان» جۋرنالى مۇستافا شوقايدىڭ باس رەداكتورلىعىمەن 1929-1939 جىلدارى بەرليندە تۇركىستان حالقىنا ورتاق شاعاتاي تىلىندە جارىق كوردى. ول - ءبىرتۇتاس تۇركىستان تاۋەلسىزدىگى يدەياسىن كوتەرىپ، بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن باسىلىم. ونىڭ تۇپنۇسقاسى ەلىمىزدە جوق. ول اقش-تىڭ كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە، انكاراداعى اياز-تاحير تۇركىستان ەدىل-ورال قوعامىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى. كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ساقتالعان 10 تومدىق تۇپنۇسقادا مۇستافانىڭ قولتاڭبالارى: ءتۇسىنىكتەمەلەرى مەن تۇزەتۋلەرى بار كورىنەدى.
بۇرىن مۇستافانىڭ جەكە-دارا ەڭبەكتەرى ءبولىنىپ قاراستىرىلسا، بۇل كوپتومدىقتا بۇكىل باسىلىم جاريالانىمدارىن تۇتاسقا جۋىق بەرۋدى ماقسات ەتتىك. 3-4 تومعا ەنگەن جۋرنال تىگىندىسىن تاۋىپ، ونى شاعاتاي تىلىنەن كيريليتساعا ءتۇسىرىپ، جارىققا شىعارۋ قيىندىعى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.
تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا حالىق ورتاسىنا قايتا ورالعان الاش باسىلىمدارى، وندا جاريالانعان الاش ارىستارىنىڭ كوسەمسوزدەرى كوپتەگەن عىلىم سالالارى بويىنشا تىڭ زەرتەۋلەردىڭ باستاۋى بولادى دەپ سەنەمىز. ولاردىڭ ناتيجەلەرى كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى كەزەڭدە ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ قالىپتاسۋىنا، ەلدىك سانانىڭ وسۋىنە يگى اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
نامازالى وماشەۆ، جۋرناليستيكا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور.
