«كامىل مۇسىلمان» – اباي كورسەتكەن «تولىق ادامنىڭ» العاشقى دەڭگەيى. ادام قۇدايعا تولىق سەنىپ، تولىق يمانعا يە بولعاننان كەيىن، ەندى ول قۇداي جولىنا تولىق تۇسۋگە ۇمتىلادى. وسىلاي «تولىق ادام» ساتىسىنا كوتەرىلەدى. اباي «تولىق ادام» ساتىسىنداعى بۇل دەڭگەيدەگىلەردى «كامiل مۇسىلمان» دەپ اتايدى. «مۇسىلمان» ارابتىڭ «ءمۇسليم» دەگەن سوزiنەن شىققان، «قۇدايعا سەنۋشi» دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. ال «كاپiر» ارابتىڭ «كافارا» دەگەن سوزiنەن شىققان، وسىعان كەرi ماعىنادا، ياعني «قۇدايعا سەنبەيتiن» ادام دەگەن ۇعىمدى بەرەدi. اباي «مۇسىلمان» ءسوزiن بۇرمالاماي، ءوزىنىڭ وسى العاشقى ماعىناسىندا قولدانادى. ياعني، «كامىل مۇسىلمان» دەگەنىمىز ابايشا «قۇدايعا تولىق سەنۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى. سوپى ءىلىمى بويىنشا دا وسىلاي.

كامiل مۇسىلماندار ءۇشiن يماندىلىق ەڭ باسقى شارت. «ادام» ساتىسىنداعى العاشقى دەڭگەيدە دە قاراپايىم ادامداردا يماندىلىق بار. بiراق بۇل ەكى يماندىلىقتىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەن. قۇدايعا تولىق مويىن ۇسىندىرىپ، كامiل مۇسىلمان دەڭگەيi ادامدى مۇلدە جاڭا ساپاعا كوتەرەدى. ال ادام ساتىسىندا بۇل سەنىم بىردە بار، بىردە جوق. ءالى ءبىلىمى بولماي، وزدەرىنىڭ رۋحاني بولمىسىنان حابارى بولماعاندىقتان، بۇلار يماندىلىقتى سوقىر سەنiم ارقىلى قابىلدايدى. ولاردىڭ ماقساتى وسى ءفاني ومىرمەن عانا بايلانىستى. سوندىقتان ولاردىڭ يماندىلىعى گۋمانيزم دەڭگەيiندە عانا، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىنا عانا باعىتتالادى. ماتەريالدىق ءومىردىڭ ماقساتى بولىپ تابىلاتىن گۋمانيزم مەن رۋحاني دەڭگەيلەردىڭ اراسىندا ايىرما ۇلكەن. 

بۇل ايىرماشىلىق ادام بولمىسىنان شىعادى. اباي «اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى» دەيدى. ياعني، ءتان مەن ەمەس ەكەن. ءوزىنىڭ قارا سوزدەرىندە دە اباي ادام بولمىسى – ءتان، اقىل جانە جان ەكەنىن كورسەتەدى. سانانىڭ دەڭگەيىنە بايلانىستى ادام ءومىرى وسى ءۇش دەڭگەيدە بولىپ، ءتۇرلى الەمدەرمەن بايلانىستا بولادى. ءتان ادامدى – كورنەۋ زاتتىق الەممەن، اقىل – جوعارعى نازىك الەمدەرمەن، ال جان رۋحاني الەممەن بايلانىستىرادى. 

ءتان قۇمارىمەن ءومىر سۇرەتىندەر بارلىق جان يەلەرى ءتارىزدى زاتتىق الەم ىقپالىندا. ءوزىن تانمەن بالايدى. «مالدا دا بار جان مەن ءتان، اقىل، سەزىم بولماسا» دەيدى اباي. مالداردا ادامنىڭ اقىلىنداي اقىل جانە ىشكى سەزىم جوق. ولار بارلىق جان يەلەرىنە ورتاق ءتورت ارەكەتتى ينستينكت بويىنشا جاساپ، ينستينكتپەن ءومىر سۇرەدى. مالداردان ادامنىڭ ايىرماشىلىعى – ەرەكشە اقىل بەرىلگەن. مالداردا مۇنداي مۇمكىندىك جوق. ادامعا اقىلدى قولدانىپ رۋحاني جاڭعىرۋىنا بولادى. بىراق ساناسى تومەن ادامدار وزدەرىنە بەرىلگەن بۇل اقىلدى تولىق قولدانا المايدى، نە بولماسا بۇرىس قولدانىپ تومەن قۇلدىرايدى. سوندىقتان ولاردى اباي «جارىم ادام»، «جارىم مۇسىلمان» دەپ اتايتىنى بار. 

اقىل دەڭگەيىندەگىلەردى اباي «ادام» دەپ اتايدى. بۇلار اقىلىن پايدالانىپ پاتريوت، ۇلكەن عالىم، قوعام قايراتكەرى بولىپ ادامدىقتىڭ جوعارى دەڭگەيلەرىنە كوتەرىلە الادى. 

ال «تولىق ادام» مۇلدە باسقا دەڭگەي. تومەنگى باسقا ساتىداعىلاردىڭ ماقساتى زاتتىق دەڭگەيدە بولسا، ال بۇل ساتىداعىلاردىڭ ماقساتى تەك قانا رۋحاني دەڭگەيدە. 

ماتەريالدىق دەڭگەيدە ادامدار دiندi دە وزدەرiنiڭ ماتەريالدىق ماسەلەلەرiن شەشۋ ءۇشiن پايدالانادى. بۇگiنگi كۇندەردەگi حالىقتار اراسىنداعى قاقتىعىس، سوعىستار بۇل جاعدايدى جاقسى كورسەتەدى. قازiرگi كەزدە دۇنيە جۇزiندە دiن ارالاسپاعان سوعىس جوق دەۋگە بولادى. ءسويتiپ يماندىلىقتىڭ تومەندiگiنەن دiندەر حالىققا كوپتەگەن زارداپتار اكەلەدi. ال «تولىق ادام» ساتىسىنداعى يماندىلىق رۋحاني دەڭگەيدە. ولار ءدىندى ساياسات قۇرالىنا اينالدىرمايدى. 

تولىق ادام ساتىسىنىڭ كامiل مۇسىلمان، حاكiم دەڭگەيلەرiنە كوتەرiلگەن ادامداردا ءالى رۋحاني جوعارى قايەتتەر ءالى تولىق بولماۋى دا مۇمكiن. بiراق ولاردا نەگiزگi ارتىقشىلىق بار. ول – قۇدايعا تولىق بەرiلگەندiك. ال باسقا رۋحاني قاسيەتتەر وسىدان شىعىپ، رۋحاني جەتىلۋ بارىسىندا تولىعىپ، ءوز دارەجەسىنە جەتەدى. 

ماتەريالدىق ساتىداعى ادامدارعا جاقسى قاسيەتتەر دەنە ارقىلى ماتەريالدىق جولمەن بەرiلەدi. ال رۋحاني جولداعىلارعا اللا تاعالانىڭ ءوزى جۇرەككە بىردەن بەرۋى مۇمكىن. ادامداردى اللا تاعالا ءوزىنىڭ ماتەريالدىق ەنەرگياسى ارقىلى باسقارسا، ال تولىق ادامداردى جۇرەك ارقىلى ءوزi باسقارىپ، ولاردى ءوزiنىڭ اياسىنا الادى. رۋحاني جولداعىلار اللا تاعالادان قۇلشىلىق ەتۋدى تىلەپ، ول قۇلشىلىعىن قابىلداۋىن عانا سۇرايدى. ولاردا باسقا تiلەك جوق. 

«كامiل مۇسىلمان» دەڭگەيiندەگiلەر ءالi ءتان ىقپالىنان تولىق شىعا قويماعاندىقتان، قۇدايعا بەرiلۋ نيەتتەرiن تولىق جۇزەگە اسىرا المايدى. سوندىقتان شىن كوڭiل، تازا نيەتتەرi بولسا دا كەيدە ولاردى ءناپسi ىقپالى جەڭiپ كەتەدi. بۇل – جان مەن ءتاننiڭ كۇرەسi. جان ءالi ءتاندi تولىق جەڭەتiندەي تازارۋ دارەجەسiنە جەتە قويعان جوق. بiراق بۇل جولدان شىقپاي، بۇكiل ءومىرiن سوعان باعىشتاعان ادام ءتۇپتiڭ تۇبiندە رۋحاني كەمەلدەنۋدiڭ جوعارى بيiگiنە كوتەرiلە الادى. مۇنى اعاشتىڭ جەمiسiنىڭ پىسۋىمەن سالىستىرۋعا بولادى. اعاشتىڭ جەمiسi پايدا بولعاننان كەيiن ءالi جەۋگە كەلمەيتiن كوك كۇيiندە بولادى. بiراق ول اعاشتى ەرiنبەي كۇتiپ، سۋارىپ وتىرسا كەزىندە جەمiسi پiسiپ، ادامعا قۋانىش اكەلەتىنى بەلگىلى. ۋاقىتقا بايلانىستى. ۋاقىتى كەلگەندە قانداي جەمiس بولسا دا پiسiپ جەتiلەدi. سول سياقتى رۋحاني جولعا تۇسكەن ادام اۋەلدە كوپتەگەن كەمشiلiكتەرi كورىنىپ، رۋحاني پiسiپ جەتiلمەگەن سياقتى. بiراق ول العان بەتiنەن قايتپاي سول جولمەن جۇرە بەرسە، ۋاقىت كەلگەندە ءوزiنiڭ رۋحاني دارەجەسiنە جەتiپ، اۋليەلiك قاسيەتتەرگە يە بولادى. ەندەشە ولاردى رۋحاني جولعا تۇسكەن كەزiنەن باستاپ-اق تولىق ادام دەپ اتاۋعا بولادى. اباي وسى سەبەپتەن كامىل مۇسىلمانداردى تولىق ادام قاتارىنا قوسادى. 

كامiل مۇسىلمان ءوزiنiڭ رۋحاني بولمىسىن بىلەتىن بولعاندىقتان، بiرiنشiدەن، ونىڭ رۋحاني بiلiمi بار، ال ەكiنشiدەن، ونىڭ بۇل بiلiمدi دۇرىس قولدانا بiلەتiندەي رۋحاني قاسيەتi بار. ول اللا تاعالانىڭ بiر ەكەنiن، ونىڭ بارلىق جاراتىلعاندارعا يە ەكەنىن، سوندىقتان بارلىعى دا سونىڭ مەنشiگi ەكەنiن بiلiپ قانا قويمايدى، ول سول بiلiممەن ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلادى. سوندىقتان ول بارلىق جانداردى بiردەي كورiپ، ابايدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارiن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن قاعيداسىن تولىق ورىنداۋعا ۇمتىلادى جانە وزiنە تيەسiلi نەسiبەدەن ارتىقتى كەرەك ەتپەيدi. ول تابيعاتتىڭ ادىلەت زاڭىن جاقسى ءبىلىپ، ونى قاتاڭ ورىندايدى. سونىمەن، قاتارداعى مۇسىلماندار مەن كامiل مۇسىلمانداردىڭ ايىرماشىلىعى – اللا تاعالاعا دەگەن شىن نيەتىندە جانە ىنتاسىندا. اباي ادامدى وسىعان شاقىرىپ، قارا سوزدەرiندە دۇنيەلiك نيەتتەردi سىنايدى. 

كامىل مۇسىلمان دەڭگەيىنە جەتىلۋدىڭ بارلىق دەڭگەيىنەن دە كوتەرىلۋگە مۇمكىندىك بار. ونىڭ العى شارتى – تاعدىردىڭ شاپاعات نۇرىمەن رۋحاني جوعارى جەتىلگەن ادامدى كەزدەستىرىپ، وعان تولىق سەنۋ. سونان كەيىن ونى رۋحاني ۇستاز-ءمۇرشيد رەتىندە قابىلداپ، شاكارىم سوزىمەن ايتقاندا رۋحاني «كىندىگىن كەستىرۋ». ءسويتىپ ادام رۋحاني ۇستازدىڭ كومەگىمەن باقي الەمگە بەت الادى. ادام قۇدايعا بەرiلە قۇلشىلىقتىڭ اسەرىمەن تەز ارادا رۋحاني الەمنىڭ بەلگىلەرىن سەزىنە باستايدى. ونى ەندى بۇل الەمنىڭ ەمەس، رۋحاني الەمنىڭ ادامى دەۋگە بولادى. 

اباي وتىز سەگiزiنشi قارا سوزiندە كامiل مۇسىلمانداردىڭ اقيقات بiلiمدi تولىق بiلەتiنiن ايتادى. ولار «اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزiن تانىماقتىق، دۇنيەنi تانىماقتىق، ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقتىلىق سىقىلدى عىلىم-بiلiمدi» ۇيرەنگەن، وسى ءتورت ماڭىزدى نارسەنi تانىپ-بiلگەن ادامدار. ياعني، ولار شاريعاتتى مەڭگەرگەن. 

اباي بۇل دەڭگەيدەگىلەرگە بەرiلگەن تارتiپتەردi قاتاڭ ۇستانۋ كەرەك ەكەنiن ەسكەرتەدi. ول قۇدايعا قۇلشىلىق تارتiپتەرiن قاتاڭ ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن، ونىڭ iشكi تازالىقتىڭ كەپiلi جانە يماننىڭ كiرلەنبەي، نۇرلانىپ تۇرۋىنا قاجەتتi نارسە ەكەنiن وتىز سەگiزiنشi قارا سوزiندە بىلاي تۇسiندiرەدi: 

ەندi نيەت ەتتiڭiز تاhارات (ناماز الدىنداعى جۋىنۋ) الماققا، ناماز وقىماققا، ورازا تۇتماققا، بۇل تاعاتتاردى ورىنداۋ سىرتقى عيبادات، ونىڭ iشكi عيباداتقا جەتپەگەندiگi كەمشiلiك ەمەس پە؟ سiزدiڭ iشكi دۇنيەڭiزدiڭ تازا بولماعى ول يمان بولىپ، بۇل سىرتقى عيباداتىڭىز يماننىڭ كولەڭكەسi, ءھام سول يماننىڭ نۇرلانىپ تۇرماعىنا كورiك ءۇشiن بۇيىرىلعان. 

رۋحاني جاڭعىرۋ جولىنداعى ادامعا بۇل وتە ماڭىزدى سوزدەر. سەبەبى قۇلشىلىق جاساۋدىڭ رەتى مەن ماڭىزى كورسەتىلەدى. «بۇل سىرتقى عيباداتىڭىز يماندى بولعان سوڭ عانا پارىز بولعان» دەگەن ءسوز سىرتقى عيبادات پەن ىشكى عيباداتتىڭ ايىرماشىلىعى قانداي ۇلكەن ەكەنىن كورسەتەدى. يماندى ادامعا سىرتقى عيباداتتى ساقتاۋ كەرەك، سەبەبى ول ىشكى عيباداتتى وسىرەدى. ال يمانىڭ جوق بولسا، وندا سىرتقى عيباداتتىڭ پايداسى شامالى. بوس اۋرەشىلىك، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزۋ. بۇگىنگى زاماندا مەشىتكە بارىپ جۇرگەندەردىڭ كەيبىرى، مىنە، وسىنداي دەڭگەيدە. ويشىل ءارi قاراي بىلاي دەپ جازادى: 

«ونىڭ ءۇشiن عۇلامالار يمان ەكەۋ ەمەس بiرەۋ، بiراق iزگi تاعاتپەن نۇرلانادى، تاعاتى جوق بولسا، كۇڭگiرتتەنەدi, بالكي ءسونۋ قاۋپi دە بار دەگەن». وسىلاي يماننىڭ ماڭىزىن جانە ونى ءوسىرۋ جولى بەرىلەدى. تاعات بولماسا ادامنىڭ iشكi يمانى كۇڭگiرتتەنەدi, بالكي ءسونۋ قاۋپi بار دەگەن وي ايتىلىپ وتىر. اباي سىرتقى عيبادات پەن يماننىڭ ءبىر-بىرىنە اسەرىن وسىلاي كورسەتىپ وتىر. ولار ۇنەمى بايلانىستا.

سونىمەن كامiل مۇسىلمانداردىڭ باسقا قاراپايىم مۇسىلمانداردان وزگەشەلiگi – ولار يماننىڭ iشكi جانە سىرتقى جاقتارىن (عيبادات سىرلارىن) قاتار ەسكەرەدi. ابايدىڭ ءوز سوزiمەن ايتقاندا، ولاردىڭ «يمانى تۇگەل». 

«مەنiڭ قاۋپiم بار، ولار حاس (ناعىز) عيبادات وسى ەكەن، قۇدايدىڭ بiزگە بۇيىرعانى وسى، بiز وسىنى قىلساق، مۇسىلماندىق كامiل بولادى دەپ ويلايدى» – دەيدi ءارi قاراي اباي كوبiنە عيباداتتىڭ تەك سىرتقى جاعىن ۇستانۋعا ۇمتىلاتىن كوپشiلiك تۋرالى. شىن يماننىڭ نۇرى، كوركi بولىپ تابىلاتىن ناماز وقۋ، ورازا تۇتۋ سياقتى سىرتقى عيباداتقا اباي «ول عيبادات كۇزەتشiسi ەدi» (يماننىڭ كۇزەتشiسi) دەگەن ءدال انىقتاما بەرەدi. بۇل ويىن اباي «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە دە قايتالايتىنى بەلگىلى. 

«ءجا، كۇزەتشi كۇزەتكەن نارسەنiڭ اماندىعىن ويلاماي، بiر عانا وياۋ تۇرماعىن نيەت قىلسا، ول نە كۇزەت؟ كۇزەتكەن نارسەسi قايدا كەتەدi? ماقسات كۇزەتiلگەن نارسەنiڭ اماندىعى، تازالىعى ەمەس پە؟» – دەپ يمان جوق بولسا، عيباداتتىڭ دا پايداسى شامالى بولاتىنىن نىقتاي تۇسەدى. 

تولىق ادام ساتىسىنا كوتەرiلگەندەردiڭ يماندىلىعى تولىق بولعاندىقتان، ولار وزدەرىنىڭ بارلىق وي-ءورىس، سويلەگەن ءسوز، جاساعان امالدارىن تۇگەلدەي قۇدايدىڭ رازىلىعىنا ارنايدى. سوندىقتان ولار قاتارداعى قاراپايىم مۇسىلماندار ەمەس، كامiل مۇسىلماندار. 

سونىمەن كامiل مۇسىلماندىق – اللا تاعالاعا شىن پەيiلمەن iس-ارەكەتتi تولىق باعىشتاۋ. بۇل – iشكi تازالىق، شىن يمان. سونىمەن بiرگە قۇلشىلىق تارتiپتەرiن، سىرتقى يشاراتتارىن قاتاڭ ۇستانۋ، ساقتاۋ كامiل مۇسىلماندىق بەلگiسi. بۇل – اۋليەلiك جولدىڭ باسى.

دوسىم وماروۆ,

ابايتانۋشى، تەولوگ. 

Abai.kz