(1802-1847)

(كەنەسارى سوعىسىنىڭ تاريح جانە مەملەكەت فيلوسوفياسى تۇرعىسىنان تۇجىرىمدالۋى)

(1802-1847)

(كەنەسارى سوعىسىنىڭ تاريح جانە مەملەكەت فيلوسوفياسى تۇرعىسىنان تۇجىرىمدالۋى)

تاريح - رۋحاني الەم. تاريح فيلوسوفياسىندا كاتەگوريالىق ماڭىزى بار سيپاتتىق قۇبىلىس ادامداردىڭ قوعامدىق دەرتكە شارا تابۋ ءۇشىن، بۇگىنگى ماسەلەلەرىنە شەشىم جولىن ەڭ الدىمەن وتكەن تاريحىنان ىزدەۋى دەر ەدىك. مۇنداي ۇستانىم ادامداردىڭ وزدەرىنە، جالپى الەمگە جاڭاشا ءمان-ماعىنا بەرۋلەرىنە ىقپال ەتەدى. ويتكەنى ادامدار تاريحقا دەگەن وسىنداي كوزقاراس ارقىلى ءوز ۇلتىنىڭ بولمىسى مەن ءۋازيپاسىن، ءمانىن ءتۇسىنىپ، بولاشاققا قاراي جول تابا الادى. مۇنداي كوزقاراس ماركسيستەر ءۇشىن باسقا، باتىس-حريستيان تاريحشىلارى ءۇشىن باسقاشا بولۋى سياقتى، ارينە، قازاقتار ءۇشىن دە وزىندىك تاريحي ساناسى، كوزقاراسى، فيلوسوفياسى بولۋى زاڭدى، ءارى تابيعي نارسە. ونىڭ ەشقانداي دەتەرميناتسيالىق كۇشتەر نەمەسە "يزم-دىك قالىپتارسىز-اق" قالىپتاسۋى ۇلت، مادەنيەت تىرشىلىگى ءۇشىن اسا قاجەت. ويتكەنى بۇگىنگى انتروپولوگيا ادام سياقتى ۇلتتار دا وزىندىك ءتول ەرەكشەلىگى مەن ادامزات تاريحىنداعى ورنى بار ەكەندىگى جانە سول سياقتى وزدەرى جالپى "تاريحقا قاتىستىلىق سەزىمى مەن ساناسىنا يە بولعاندا" عانا تۇتاستىققا قاۋىشىپ، ۇلتتىق بولمىسىن نىعايتا الاتىندىعىن ايتادى. بۇل جەردەگى تاريحي سانا - ءوز تاريحى تۋرالى بەلگىلى كوزقاراس، تۇسىنىك يەسى بولۋ دەگەن ءسوز. ۇلتتىڭ تاريحي ساناسى دا ۇلتتارعا ءتان تاريحتى وقيعالار تىزبەگىنەن تۇراتىن قاراپايىم جيىنتىق رەتىندە ەمەس، بۇگىنگى كۇنىنە ءمان بەرەتىن، بولاشاعى تۋرالى جول كورسەتەتىن تەرەڭ مازمۇندى تۇتاستىق دەپ تانۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. سەبەبى وتكەنىمىز ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدى قالاي قالىپتاستىرسا، ۇلتتىق تاريح تا ۇلتىمىزدىڭ ءارى ءاربىر قازاقتىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرۋشى تاجىريبە بولىپ تابىلادى. ۇلتتىڭ تاريحي سانا-سەزىمى ۇلتشىلدىقتىڭ نەگىزىن قالاعاندىقتان ونىڭ دۇشپانى دا ۇلتشىلدىققا قارسى شىققان كەڭەستىك تاريح كونتسەپتسياسى مەن ساياساتى بولدى. كەزىندە بەلگىلى تاريحشىمىز مارقۇم ە. بەكماحانوۆ ءوزىن سول ۋاقىتتىڭ قىسپاعى مەن شارتتارىنا قۇربان ەتىپ، كەنەسارىنىڭ قاسيەتتى مۇراتىن تاريحي جادىمىزعا وشپەستەي قىلىپ جازىپ كەتكەن بولاتىن. دەگەنمەن بۇگىن تاريحي پروتسەستەردى كەشەگى پوزيتيۆيستەر مەن ماركسيستەر سۇيەنگەن تاريح ادىستەمەلەرىمەن، ياعني تەك قانا دەتەرمينيزم نەمەسە ۇلكەن تۇلعالاردىڭ ەرىك-جىگەرلەرى ارقىلى تۇسىندىرە المايمىز. ويتكەنى تاريح عىلىمىنىڭ تاقىرىبى - دۇنيەتانىم، سەنىم-ءدىن جانە قۇندىلىقتار ارقىلى قالىپتاسقان ساپالىق ماندەگى شىندىق، ياعني مانگە اينالعان تاريحي شىندىق. وسى ۇستىندارسىز ادامنىڭ ارەكەتى دە انىقتالمايدى، قوعام دا، الەم دە ۇعىنىلمايدى. ياعني، تاريح عىلىمى تابيعات عىلىمدارى سياقتى (فەنومەندەر) قۇبىلىستارعا ەمەس، مانگە نەگىزدەلگەن [1. 128]. دەمەك تاريحتى قۇرايتىن-رۋحاني الەم. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، تاريحتىڭ مىندەتى وسى رۋحاني الەمدى ءتۇسىندىرۋ بولۋى كەرەك سياقتى.

بۇگىن ۇلتتىق تىرشىلىگىمىزدىڭ جەتىستىگى، كەيبىرەۋلەر ءۇشىن كەزدەيسوقتىقتاردىڭ جەمىسى سياقتى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ال ەندى وتكەنىمىزدى ەشقانداي "يزم-دىك" قالىپتارسىز جاڭاشا تارازىلاعانىمىزدا ادام جەتىستىكتەرىندە، اسىرەسە تاريح الاڭىندا ەشقانداي كەزدەيسوقتىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. كەرىسىنشە ۇلتتىق تاريحىمىز تۋرالى ەلدىكتىڭ، ەرلىك پەن ورلىكتىڭ، قايسار رۋحتىڭ شىڭداعان شىنجىرىنداي ءوزارا بايلانىسقان كۇرەسكەرلىكتىڭ ساحناسى دەۋگە بولادى. وسى تاريح ساحناسىنداعى عاسىرلار بويى ەسەپسىز ەرلەردىڭ ارمانى مەن تىلەگى، بەرگەن جانى مەن قانىنىڭ وتەۋى بولىپ تابىلاتىن ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋ جولىنداعى قان توگىستىڭ، ءوز ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ۇزدىكسىزدىگىن كورسەتۋىمىز كەرەك. سەبەبى وتكەن تاريحىمىزدان باستاۋ العان ەلدىك پەن مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋ ءداستۇرىن ءبىلۋدىڭ، ءارى وتكەننەن ساباق الۋ، ءارى بۇگىنگى دامۋ پروتسەسىن تانۋ، سونىمەن قاتار ءوز ۋاقىتىمىزدىڭ جەتىستىكتەرىن ءارى قاراي دامىتۋ ءۇشىن وتە تەرەڭ ماڭىزى بار. بۇل تاريح ­- اتالارىمىزدىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان تاجىريبەلەردەن قالاي پايدالانعاندىعىن كورسەتەدى. ويكەنى تاريح شىنجىرىنىڭ سوڭعى بۋىنى الدىنداعى بۋىنمەن تىعىز بايلانىسقان تاريحي بولمىس ساباقتاستىعى. بۇل تاريحي ساباقتاستىقتى تانىماي، بۇگىنگى احۋالدى ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعادى. سول سياقتى كەنەسارىنىڭ ەكزيستەنتسيالدىق ءحال-احۋالى، ونىڭ "قاسيەتتى مۇراتى" تۇعىرلىق پوزيتسياسى بەلگىلى ءبىر تاريحي ۋاقىت پەن كەڭىستىككە يە. سوندىقتان حان كەنەسارىنىڭ سوعىسى ءسوزسىز پەرسپەكتيۆتى ارەكەت. ول تۇعىرلىق پوزيتسياسى مەن پەرسپەكتيۆتى ماقساتىن ءوزىن قورشاعان مادەنيەت قۇندىلىقتارىنان، الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردان الىپ، اينالاسىنداعى رۋحاني كۇش يەلەرىنىڭ دەمەۋىمەن ويعا العان مۇراتىن دالەلدەۋى ارقىلى "حان كەنەسارى" رەتىندە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعىن جالعاستىرۋشى، تاريح جاساۋشى ءىرى تۇلعا بولىپ قالدى جانە قالا بەرمەك. وسى ورايدا، تاريحتى ءبىر ۇلتتىڭ ءومىرى، ۇلتتىق مادەنيەتتى دە ونىڭ تاجىريبەسى رەتىندە تانىپ، سەزىنەتىن حح عاسىردىڭ قۇدايشىل اقىنى، تۇركىستاننىڭ جوقتاۋشىسى ماعجان جۇمابايۇلى اتامىزدىڭ "قۇداي-اۋ ماڭگىلىككە قارعاماساڭ. كەنەدەي ەندى نەگە ەر تۋمايدى؟!" [2] - دەپ اڭساۋى دا، حان كەنەسارى مۇراتىنىڭ ىزگىلىگىن كورسەتسە كەرەك.

مەملەكەت - ۇلتتىق بولمىستىڭ ساياسى. مەملەكەت - ءىشى بوس ۇعىم ەمەس. مەملەكەتتىڭ بولمىسى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ءۇشىن وتان، قوعام (حالىق، ۇلت), ساياسي بيلىك جانە ەگەمەندىك سياقتى ءتورت تاعان تۇگەل بولۋى ءتيىس. ال سوڭعى تاعان بولماسا قالعان ۇشەۋى قۇلاپ، جويىلادى. فيلوسوفيالىق انتروپولوگيا ۇلت بولمىسى مەن تىرشىلىگىنىڭ شارتى رەتىندە مەملەكەتتى تانىسا، مەملەكەت قۇرۋدى دا ادام بولۋدىڭ ەرەكشەلىگى رەتىندە كورسەتەدى. قازاق حالقى عاسىرلار بويى ادام ايتقىسىز توزىمدىلىكپەن ساياسي ەركىندىگىن-ەگەمەندىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كۇرەستى. ەركىندىكتى اڭساۋ، ونى ماقسات ەتۋدىڭ ءوزى مەملەكەتتىلىك پەن ەگەمەندىكتىڭ تاريحي ءداستۇر ساباقتاستىعى مەن رۋحىنان تۋىندايدى. ال ەركىندىكتەن قاشاتىندار ي. فروممنىڭ ايتقانىنداي، ەركىندىكتىڭ ءدامىن تاتپاق تۇگىل، ەركىندىكتى تانىپ، تۇسىنە الماعاندار. بۇل تۇرعىدان العاندا قازاق حالقى ەگەمەندىگى مەن وزىندىك مەملەكەتتىلىگى، قۇقىقتىق جۇيەسى جالپى مەملەكەت فيلوسوفياسىنىڭ بارلىق ۇستىندارى بار، ءداستۇرلى ەل. ويتكەنى، قوعامنىڭ تىرشىلىك فورماسى مەن الەۋمەتتىك قاتىناستاردى رەتتەيتىن نەمەسە وزىنە باعىندىرۋشى قاعيدالار جۇيەسى، ياعني قۇقىقتىق نەگىزى جوق ۇلت تا جوق. بۇل قۇقىق جۇيەسىن رەتتەپ، جۇزەگە اسىراتىن نەگىزگى كۇش - مەملەكەت [3. 276]. مەملەكەت تە مادەنيەتسىز، رۋحاني ۇستىندارسىز، قۇندىلىقتارسىز ءوز بولمىسى مەن دامۋىن باياندى ەتە المايدى. دەمەك ادام مەن مەملەكەت اراسىنداعى تىعىز بايلانىس ادامدىق بولمىستىڭ ەركىندىك كەڭىستىگىنىڭ مادەنيەت ەكەندىگىنەن تۋىندايدى.

مەملەكەتتىلىك ءداستۇرىنىڭ كەزەڭدىك ءارى ساپالىق ساتىلارى، سونىمەن قاتار ۇستانىمدىق ءارى ۇستىندىق ترانسفورماتسيالىق قاباتتارى تاريحتان ءمالىم. وتكەن عاسىرلاردا باتىس اعارتۋشىلىق اعىمى، توڭكەرىستەر مەن پوزيتيۆيستىك تەوريالاردىڭ بەلەڭ الۋىمەن مەملەكەت، ياعني ساياسي بيلىك  پەن ءدىن ايىرىلىپ ورنىنا سەكۋليارلىق نەمەسە لايتسيزم ۇستانىمىنا نەگىزدەلگەن "ۇلت-مەملەكەت" نەمەسە مادەنيەت-مەملەكەت فورمالارى قالىپتاسقانى بەلگىلى. بۇعان دەيىن ادامزات تاريحىندا مەملەكەت ءوز بولمىسىن ساياسي بيلىك پەن ءدىننىڭ تۇتاستىعى، ياعني تەوكراتيا ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ كەلدى. سول سياقتى العاشقى قازاق حاندارىنىڭ كەڭەسشىلەرى، رۋحاني كوسەم، سونىمەن قاتار ساياسي بيلىك، باسقارۋ ىستەرىندە دە ىقپالدى بولعان سۋفي-شايحتار ەكەندىگىن تاريح تا، تاريحشىلار دا راستايدى [4].

قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمىنداعى ءدىننىڭ، ياساۋي جانە ونىڭ ءىلىمىنىڭ ورنىن ەلباسىمىز، قۇرمەتتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: "...تۇركىستاننىڭ جاڭا قازاق حاندىعىنىڭ استاناسىنا اينالۋى تەك قولايلى گەوگرافيالىق جاعدايىنا عانا بايلانىستى ەمەس ەدى. ول سوناۋ ءحىى عاسىردان باستاپ الەم نازارىن وزىنە اۋدارىپ العان-دى. بۇل يسلامدىق رۋحانياتتا ەرەكشە ورىن يەمدەنەتىن ايتۋلى سوپىلىق مەكتەپتىڭ نەگىزىن سالعان شايقى، عۇلاما اقىن، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ جان-جاقتى ۇستازدىق جانە ۋاعىزشىلدىق قىزمەتىنىڭ ارقاسى ەدى" [5]، - دەپ باعالايدى.  بۇعان قوسا ءحازينيدىڭ ياساۋي جولى تۋرالى وسىدان بەس عاسىر بۇرىن قالدىرعان "جاۋاھير-ال ابرار مين امۋاج-ال بيحار" اتتى ەڭبەگىندە ادامنىڭ كەمەلدىككە جەتۋىندەگى العىشارتتار تىكەلەي مەملەكەتتىلىك فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزگى ۇستىندارىنا نەگىزدەلگەندىگىن كورۋگە بولادى. وندا "زامان" (ۋاقىت) - ەلدە تىنىشتىق، "مەكەن" (كەڭىستىك) - وتان، يحۋان - ءوزارا باۋىرلاستىق پەن ىنتىماق، رابت-ي سۇلتان - مەملەكەت باسشىسىنا بەرىكتىك ۇستانىمدارى ساقتالعاندا عانا ادامنىڭ كەمەلدىككە جەتۋگە بولاتىندىعى ايتىلعان. بۇنىڭ ياساۋي ءىلىمىنىڭ مەملەكەتتىلىك فيلوسوفياسىنداعى نەگىزگى ەرەكشەلىگى ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.  ياساۋي ءىلىمى تەك قازاق حاندىعىنىڭ عانا ەمەس التىن وردا مەملەكەتىنىڭ دە، جالپى تۇرىك تايپالارىنىڭ مۇسىلماندىقتى قابىلداۋىندا دا ماڭىزدى ءرول وينادى. رۋدىڭ ءار مۇشەسى ياسساۋيا تاريقاتىنىڭ دا مۇشەسى ەدى. ءار رۋدى، ءجۇزدى ءوز بيلەرى ء(پىر-كوسەمدەرى) باسقاردى [6. 154]. ءبىلىم بەرۋ دە ءدىن ادامدارىنىڭ، قوجالاردىڭ قولىندا بولاتىن. ولار شاريعات جانە مادەني جارعى-زاڭ بولىپ تابىلاتىن قۇراننىڭ تۇسىندىرۋشىلەرى بولعاندىقتان بي، قازىلار، سۇلتانداردىڭ كەڭەسشىلەرى بولاتىن [7. 331]. قازاق حاندارى بيلەر مەن ءدىنباسىلاردىڭ سايلاۋىمەن حان كوتەرىلدى. حاندار دا تاقتا ءادىل بولۋعا اق كيىزدە تىزەرلەپ وتىرىپ، قۇراندى ۇستاپ، ءدىن باسىنىڭ ءسوزىن قايتالاپ انت بەردى. بۇل دا قازاق حاندىعىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار تەوكراتيالىق نەگىزدەگى مەملەكەت ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل مەملەكەت باسقارۋ جانە قۇقىقتىق جۇيەدەن تۇراتىن. ونىڭ ءبىرى تورە - مەملەكەتتىك جۇيە بىلۋمەن قاتار سول جۇيەدەن تۋىنداعان مەملەكەت كۇشى، قۋاتى. تورە مەن زاڭ (جارعى) - رۋلار اراسىندا ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىراتىن مورالدىق-قۇقىقتىق بايلانىستاردى رەتتەيتىن ينستيتۋت. وسى ينستيتۋتتىڭ وكىلدەرى - سۇلتاندار،  دىن وكىلدەرى قوجالاردى الىم-سالىقتان بوساتىپ، ەرەكشە  ستاتۋس بەرگەن. ولاردى تەك سۇلتاندار عانا جازعىرا الاتىن بولدى [8. 102]. شاريعات بويىنشا ۇكىم كەسۋ قوجالاردا، ال ونى جۇزەگە اسىرۋ-اسىرماۋ ەركى حاننىڭ بيلىگىندە بولاتىن. ا.قاليۇلىنىڭ "سۋفيزم تاعىلىمىنىڭ شىعىس وڭىرگە تارالۋى" اتتى ماقالاسىندا قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ساياسي بيلىك پەن ءدىننىڭ ارا قاتىناسىنداعى تورە مەن قوجالاردىڭ ءرولىن انىقتايتىن قۇبىلىستىق-تانىمدىق مالىمەتتەردە تورەسى جوق نەمەسە ولارعا قارامايتىن تايپالار قازاق دەپ تانىلماعاندىعى كورسەتىلگەن. دەمەك، ءاربىر رۋدىڭ ءوز الدىنا تورەسى بولۋى، قازاقتىق سيپاتىن الۋىنىڭ  شارتى بولعانعا ۇقسايدى [9. 165-191]. قازاقتىڭ كەنەسارىنى حان كوتەرۋىنىڭ [8. 254] نەگىزىندە دە ولاردىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحىنداعى ۇزىلگەن حاندىق ينستيتۋتتى، ەگەمەندىكتى قايتا جاڭعىرتۋ جانە ۇلتتىق (قازاقتىق) سيپاتىنا قاۋىشۋ مۇراتى جاتىر.

ءحVىىى-ءحىح عاسىرلارداعى ءدىني-ساياسي احۋال. ءدىننىڭ تەك وجدان ماسەلەسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۇلتتىق داستۇردەن ميراس بولىپ كەلە جاتقان وركەنيەت شىندىعى ەكەندىگى ءمالىم. قوعامداعى ءدىن فەنومەنىن ايقىندايتىن، ءدىني سوتسيولوگيانىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى عيباداتحانالار مەن ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، تاريحي دەرەكتەردەگى "...قازاقتاردا ءاربىر 10 000 ادامعا ءبىر مەشىت-تەككە كەلەتىندىگى" [10. 20]، تاريحشى عالىم ا. ش.  ماحاەۆانىڭ دا قازاقتاردا "وتار بولۋدىڭ قارساڭىندا تۇركىستاندا 20 مەشىت، شىمكەنتتە 16 مەشىت، 8 مەدرەسە، سايرامدا 15 مەشىت، 10 مەدرەسە، قارامۇرتتا 6 مەشىت، 3 مەدرەسە بولسا، اۋليەاتادا حح عاسىر باسىندا 21 مەشىت بولعاندىعى" [11] جايىنداعى مالىمەتى سول كەزەڭدەگى قازاقتىڭ ءدىني تىنىس-تىرشىلىك احۋالىن تانۋعا مڭمكىندىك بەرەدى.

قازاقتىڭ قازاق بولعالى ءدىني، رۋحاني استاناسى تۇركىستان ەكەندىگى بەلگىلى. بىراق پاتشا ۇكىمەتى وزدەرىنىڭ قازاقتارعا قاتىستى ءدىني ساياساتى نەگىزىندە ورىنبوردان مۇسىلمان ءدىنى باسقارماسىن اشىپ، كىشى ءجۇز جانە ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءدىني ىستەرىن سوعان قاراتادى [11]. مۇنداعى ماقسات قازاقتاردى نەگىزگى ءدىني ۇيىتقىدان الىستاتىپ، ءدىني بيلىكتى دە ءوز قاراۋىنا الۋ بولاتىن. سوندا حاندىق بيلىكتەن دە، ءدىني بيلىكتەن دە ايىرىلعان قازاق ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمىن دە جوعالتىپ، قۇلعا اينالادى. بۇعان قازاق كەلىسپەدى. سىبان-نايمان بولىسىنا قاراستى بەس قازاق رۋلارىنىڭ 1824 ج. قىركۇيەكتە وتارلاۋشىلارعا قويعان تالاپتارىنىڭ ءبىرى تومەندەگىدەي: "...ءبىزدىڭ حالىق اراسىندا ۇشىراساتىن كىسى ولتىرۋدەن باسقا بارلىق ءىس بىزدەگى مۇسىلمان تالقىسىنا (شاريعاتقا) بەرىلسىن" [8. 130]. ە. بەكماحانوۆ وسى مالىمەتتەن سوڭ ءوز ويىن "...قازاقتار كەيىن كەنەسارى تۋى استىنا جينالىپ، ەرلىكپەن كۇرەسكەندە ناق وسى تالاپتارعا قول جەتكىزۋدى ويلاعان ەدى" [8. 131] - دەپ تۇجىرىمداعان. ال ەگەر شىندىعىندا پاتشالى رەسەي قازاقتاردىڭ يسلام دىنىنە قامقور بولۋدى ماقسات ەتكەن بولسا، جوعارىداعى تالاپتاردى ورىنداعان بولار ەدى. بۇل تالاپتاردى ۇكىمەتتىڭ قابىلداماي تاستاعانى بەلگىلى. بىرىنشىدەن قازاقتار ونسىز دا مۇسىلمان بولاتىن. پاتشالى رەسەي يسلامدى قازاقتاردى  باسقارۋدىڭ جولى رەتىندە كورىپ، تاتارلاردى قالاي باسقارسا، قازاقتاردى دا سولاي بيلەۋگە بولادى دەپ ۇمىتتەندى. ەكىنشىدەن "قازاقتاردىڭ ءدىني ساۋاتىن ارتتىرۋ" ماقساتىندا تاتار-نوعاي مولدالارىن ءوز مۇددەلەرىنە قولدانىپ باقتى. بۇل تۋرالى ش. ءۋاليحانوۆ كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءاربىر اۋىلىندا ءبىر تاتار مولدا بولعاندىعىن جازسا [12]،  بۇعان نارازى بولعان قازاقتاردىڭ احۋالىن بۇحار جىراۋ: ء"بىرىنشى تىلەك تىلەڭىز، ءبىر اللاعا جازباسقا، بەس ۋاقىت، بەس ناماز، بىرەۋى قازا قالماسقا... جەر قايىسقان قول كەلىپ، سودان ساسىپ تۇرماسقا، ... سول زامانىڭ كەلگەندە، اتا-باباڭ قول بەرگەن، قوجالاردى قاس كورەر، نوعايلاردى عالىم دەپ، اۋليەدەي كورەسىڭ..." [13. 99] - دەپ بىلدىرگەن. قازاقتار قوقان، حيۋا ءدىنباسىلارى تاراپىنان دا ء"دىني ساۋاتسىز", كەيدە "مۋشريكتەر" رەتىندە تانىلدى. سونىمەن رەسەي تاتار-مولدالارىن، ال "حيۋا مەن قوقان ىقپال ەتۋدىڭ ساياسي ءارى ەكونوميكالىق شارالارىنا قوسا قازاقتارعا ءمۋريديزمدى (ناقشباندي شايحتارىن) تىقپالادى [8. 157]. بۇنىڭ، ارينە، قازاق مۇسىلماندىعى پسيحولوگياسىنا كەرى اسەرى بولماي قويعان جوق. بۇل جەردەگى قازاقتاردىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ تومەندىگى، سول كەزەڭدەگى ناقشي تاريقاتىنىڭ ۇستەم ەكەندىگى دە راس. بىراق قازاقتار ياساۋي جولىنداعى قوجا-شايحتاردىڭ بەرگەن مۇسىلماندىق ءبىلىمىن قاناعات تۇتاتىن.

ال ناقشبانديا تاريقاتى ءحVىى-ءحVىىى عاسىرلاردا تۇركىستاندا (ورتا ازيا) بۋدديست قالماقتارعا، قىتايعا، كاۆكازدا 1783 جىلى يمام مانسۋردان باستالعان ورىستارعا قارسى جيھادتا ۇيىتقى بولا ءبىلدى [14. 81-89]. ونسىز دا ورتا ازيانىڭ تەككەلەرى وتە بەلسەندى، يشان-كوسەمدەرى مۋجاحيد مۋريتتەر اراسىندا وتە ابىرويلى بولاتىن [10.29]. مىسالى، قاشقار مەن فەرعانانىڭ ناقشي شايقى قالان قاجىنىڭ ءمۋريدى، قىرعىزدىڭ كۋشزۋ رۋىنان شىققان عاليجا بي قالماقتارعا قارسى جيھادتا تۇركىستاننىڭ اسكەر باسى بولعان [15].  ماحاەۆا ا. ش. ء"حVىىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى يسلامنىڭ ورنى" اتتى ماقالاسىندا تسين يمپەرياسىنا قارسى سوعىستا قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى مۇسىلمان حالىقتارى باس قوسىپ، 1759 جىلى 7000 مۇڭداي قىتايلىق اسكەردي قىرعىز-وزبەك بىرلەسكەن كۇشى تالقانداعاندىعىن جازادى [11]. راسىندا دا ورتا ازيا مۇسىلماندارى قىتاي مەن قالماققا قارسى بىرلەسە الدى. ال رەسەي وتارلاۋشىلارىنا كەلگەندە بىرلەسپەك تۇگىل ءوزارا قىرعي قاباق سوعىستان كوز اشپادى. مۇندا دا وتارشىل ماقساتتىڭ سۇرقيا ساياساتى ىقپالدى بولدى. دەگەنمەن وزگەگە قاراعاندا وزىمىزدەن باستالعان بيشارالىق پەن الاۋىزدىقتىڭ اپاتى ودان دا اۋىر: ورتا ازياداعى ياساۋيا مەن ناقشبانديا تاريقاتتارى نەگىزگى مانىنەن الىستاپ شايحتاردىڭ ساياسي قۇرالىنا اينالىپ كەتتى. ەكى تاريقات اراسىندا بيلىك، ۇستەمدىك باقتالاستىقتارى ءورشي ءتۇستى. ناقشيبانديا (مۋرۋديزم) سىرتقى جاۋعا قارسى كۇش بولۋمەن قاتار، شايحتاردىڭ جەكە ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق قۇرالىنا اينالعاندى [15]. ولاردىڭ قوقان حاندىعىنا ارقا سۇيەگەن جانتاي، بايتىق سياقتى قىرعىز رۋباسىلارىنىڭ ساياسي باعىتتارىنا دا ىقپالى كۇشتى  بولدى [16]. قىرعىزدار جانە ولارمەن كورشىلەس ۇلى ءجۇز رۋلارى ناقشيباندي تاريقاتىنا قارايتىن. 1748-1749-شى جىلدارى ابىلاي حان مەن قىرعىز ماناپتارى ەرسارى مەن ەسەنعۇل اراسىندا سوعىس بولدى [6. 160]. وسى سوعىستان سوڭ ۇلى ءجۇز رۋلارى قايتادان ياساۋي تاريقاتىنا ءوتتى. وش پەن فەرعانا جازىعىنداعى قىرعىزدار دا قايتادان ياساۋي تاريقاتىنا وتكەنمەنەن، قوقان بيلىگى ماناپتار مەن بايلاردىڭ، قىرعىز حالقى اراسىندا ناقشيلەردىڭ ىقپالىن كۇشەيتتى [8.323]. نەگىزىنەن ەكى تاريقاتتىڭ بىرىنە كىرۋ دەگەن ءسوز، ساياسي ەرىكتى دە بىلدىرەتىن. ەگەر ناقشيلىكتى قابىلداسا، قوقانعا، ال ياساۋيلىكتى قابىلداسا ابىلاي حانعا قارايتىن. باتكەن، لەيلەك، سوزاق اۋداندارىندا لاچيلەردى (اللاچي-اللاشىلدار نەمەسە قۇدايشىلدار ماعىناسىندا. ياساۋي تاريقاتىنىڭ ءبىر تارماعى بولاتىن) قوقان ءدىن باسىلارى دىننەن بەزگەن (ەرەتيك), مۋشريك رەتىندە تانىپ، ولاردىڭ سانۋار دەگەن شايحىن قۇديارحانعا استىرتىپ ولتىرتكەن [15. 30-31]. سونداي-اق ءدال وسى قۇديار حان تۇركىستانداعى ياساۋيا شايحتارىن ازىرەتى سۇلتاننان قۋىپ، ءامىر تەمىردىڭ اماناتى، ياعني ياساۋي شايحتارىنا بەرىلگەن ۋاقفتىق شارتتاردى دا بۇزادى [17].

سونىمەن ءحى عاسىردان بەرى تۇركىستاندا ساياسي، الەۋمەتتىك جانە مادەني تىرشىلىكتىڭ ماڭىزدى اجىراماس بولىگىنە اينالعان [14. 82]، كەزىندە يسلام حاليفاتى تاريحىندا العاش رەت شىعىستا قاراقىتايلار، باتىستا كرەست جورىعى تاراپىنان ەكسپانتسيا قىسپاعىندا قالعاندا، يسلامنىڭ، يماننىڭ قورعاۋشىسى، مەملەكەتتىڭ تىرەگى، حالىق مۇسىلماندىعىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان سۋفيزم، ەڭ ماڭىزدى فۋنكتسياسىن جوعالتىپ، باستاپقى مانىنەن ايرىلادى. ن. نۇرتازينانىڭ دا "مۇسىلمان الەمىندە قالاي سۋفيزم السىرەدى، سولاي فاناتيزم، دۇمشەلىك، مادەني توقىراۋ كۇشەيە باستادى. ءبىزدىڭ باتىس مادەنيەتىنەن جەڭىلۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى دە وسىندا" [18. 11] - دەپ تۇجىرىمداۋى وتە ورىندى. اۋباكىر كەردەرى دە قازاقتار اراسىنداعى سوپىلىقتىڭ قۇلدىراۋىن: "قور بولعان ەكىنشىدە سوپى جولى، بۇل جولدى ۇستاۋشى ەدى ەردىڭ زورى، سوپىلىق قاپ تاۋىنان بيىك ەدى، تەپ-تەگىس جەتىپ كەتتى جۇرتتىڭ قولى، ءالىپتىڭ اتىن بىلمەس نادان سوپى، قورقامىن بولا ما دەپ ءدىننىڭ سورى" [19] - دەپ، سوپىلىق پسيحوتەحنيكالىق جولدىڭ ەڭ باستى تالاپتارىنان قالاي الىستاعاندىعىن، مۇنىڭ ءدىن ءۇشىن وتە قاۋىپتى ەكەندىگىن وزىنشە تۇسىندىرەدى.

جالپى ورتا ازيا مەن قازاقستاندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇلدىراۋىمەن بىرگە ياساۋيا تاريقاتىنىڭ دا ىقپالى ازايا باستادى. وتارشىلىق تۇسىندا قازاق ەلى بەرەكەسىزدىككە ۇشىراپ، ياساۋيا ۇستانىمى اياق استى بولدى. ۇلتتىق بىرلىك ىدىراپ، قۇران ۇستىنى مەن ءدىن وكىلدەرى اراسىندا ۇيلەسىمدىلىك ابدەن الشاقتاپ، ءدىني تىرشىلىك ءوز ءديناميزمىن جوعالتتى. وسى ءحال-احۋالدان جەرىنگەن كوكىرەگى وياۋ اقىندارىمىز حالىقتى ءميللات ء(دىني) نەگىزىنە ورالۋعا ۇندەدى. ادەبيەتشى  عالىم ب. ومارۇلى زار زامان اقىندارىنىڭ سول كەڭىستىكتىڭ ۋاقىتى مەن احۋالىنا جاۋاپتى تاعى دا دىننەن ىزدەپ، ءدىندى تايانىش ەتكەندىگىن جازادى [19. 11]. ۆ. رادلوۆ بۇل ۇندەۋلەردى "زار زامان" مەن "زامان اقىر" تۋرالى ديداكتيكالىق قولتۋما دۇنيەلەر [20. 19] دەپ قارايدى. زار زامان اقىندارى نەمەسە ۆ. رادلوۆتىڭ انىقتاعانىنداي "دالا قازاقتارىنىڭ موللالارى" قوعامنىڭ قۇلدىراۋ سەبەپتەرىن، ولاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جانە دوكترينالىق نەگىزدەرىن عيبرات ولەڭدەرىندە، تولعاۋ-ۇندەۋلەرىندە كورسەتە ءبىلدى.

وتارلىق ماقسات. ءبىر باتىس جازۋشىسىنىڭ "وتارلاۋ جارىسىندا اعىلشىندار وتار ەلدىڭ "سيىرىنىڭ" ءسۇتىن الادى، فرانتسۋزدار "سيىرىنىڭ" ەتىن الىپ تەرىسىن قالدىرادى، ال ورىستار "سيىرىن" ولتىرەدى" [21. 42] - دەگەن انىقتاماسىنىڭ مازمۇنى، رەسەيدىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىنىڭ بەت پەردەسى، بەلگىلى عالىمدارىمىز ساپابەك ءاسىپتىڭ "قازاق قاسىرەتى" جانە مەكەمتاس مىرزاحمەتتىڭ "قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى.." اتتى عىلىمي تانىمدىق، تاريحي دەرەكتىك زەرتتەۋلەرىندە ناقتى دالەلدەر نەگىزىندە اشىلا تۇسكەن. وسى باتىستىق ءۇش يمپەريا شىعىستى ءوزارا بولىسكە سالدى. بۇلار ءوندىرىس-تەحنولوگياسىن، عىلىمىن سونىمەن قاتار شىعىستى وتارلاۋ ستراتەگياسىن عاسىرلار بويى انىقتاپ، دامىتقان بولاتىن. يدەولوگيالىق وريەنتاليستيكا باعىتىندا ەۆروپاتسەنتريزم، راسيزم جانە باتىس حريستيان وركەنيەتىنىڭ ۇستەمدىگىن پاش ەتەتىن انتروپولوگيالىق كونتسەپتسيالار مەن تەوريالار نەگىزىندە ارەكەت ەتتى.

ورىس وتارلاۋشىلارى دا جوعارىداعى ۇستانىمدار نەگىزىندە جاڭا جەرلەردى يەمدەنۋ (ەكسپانتسيالاۋ), ءسويتىپ ونىڭ جەر استى قازبا بايلىقتارىن يەمدەنۋ، جوعارى سوعىس تەحنيكاسىنا قول جەتكىزۋدى ماقسات ەتتى. ولار بۇل ماقساتىن باسقا يمپەرياليستىك مەملەكەتتەردەن وزىق تۇرۋدىڭ ستراتەگياسى رەتىندە ءتۇسىندىردى. وسى باعىتتا رەسەي دە ميسسيونەرلىك-تىڭشىلىق توپتارى، ەتنوگرافيالىق گەوگرافيالىق قوعامدارى، شىعىستانۋ ورتالىقتارى نەگىزىندە تۇركىستاندى (ورتا ازيانى) الدىن الا زەرتتەپ ۇلگەرگەن بولاتىن.

رەسەي 1855 جىلعى قىرىم سوعىسىندا وسمان يمپەرياسىنا جانە باتىستىق وداقتاستارىنان جەڭىلگەننەن سوڭ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورتا ازياعا بەت بۇرادى. ورىستار ەۆروپا، بالقان، تاياۋ شىعىسقا قاراي اقتەڭىزگە بارار جولدا باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ كەدەرگى ەكەندىگىن كورىپ، وڭتۇستىك جانە باتىس باعىتىن تاستاپ شىعىستان تىنىق مۇحيتىنا شىعۋدى ماقسات ەتەدى [22]. بىراق ءحVىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا-اق ورىستار قازاق دالاسىنا ىشكەرىلەپ كىرگەن بولاتىن. ياعني، ورىس وتارشىلدىعى ابىلاي تۇسىندا دا ورىستەپ، ەتەك الا باستاعان. بۇكىل ورتا ازيا (1847-1881) باس-اياعى 34 جىل ىشىندە ورىس وتارىنا اينالادى [10. 19]. ء"بولىپ ال دا بيلەي بەر" ۇستانىمىمەن ارەكەت ەتكەن وتارلاۋشىلار ورتا ازيا حاندىقتارى اراسىن، ءبىر حالىق، ءبىر مادەنيەتتى ءبولۋ ىسىندە ابدەن ماشىقتانىپ الدى. رەسەي، يراننىڭ دا كومەگىمەن تۇركىستاندى (ورتا ازيانى) ءوزارا ءدىني ارانداتۋشىلىققا يتەرمەلەپ، "دار-ۋل-يسلام" ياعني، يسلامنىڭ رۋحاني-ساياسي بىرلىگىنەن اجىراتىپ تىندى. ورىستار جەرگىلىكتى حالىققا ىقپالدى دەگەن رۋ باسى، سۇلتان، باي-بولىستاردى قولداپ، بەدەلدى دەگەن حان، سۇلتانداردى سالىقتان بوساتتى [23]. ولار ءبىر قوعامدى جىگىنەن جارۋدى وسىلاي جۇزەگە اسىردى. س. ءاسىپتىڭ سوزىمەن ايتقاندا ەكى جىككە ايرىلعان "قازاقتىڭ ءبىر بوزداعى ازاتتىق ءۇشىن شاھيت بولسا، ەندى ءبىرى تۋعان حالقىن وتارشىلداردىڭ تابانىنا سالىپ بەرەم دەپ ءجۇرىپ مەرت بولىپ كەتتى" [24].

پاتشا وكىمەتى الدىمەن قازاقتىڭ حاندىق قۇرىلىسىن جويىپ، قازاق دالاسىن بىرنەشە وكرۋگتەرگە ءبولىپ جىبەردى. ورنىنا گەنەرال-گۋبەرناتورلىق، وبلىستىق، ۋەزدىك بيلىك جۇيەسىن قۇرادى. ءداستۇرلى قازاقتىڭ شاريعات-بيلەر ينستيتۋتىن جويىپ، سوت، پروكۋراتۋرا، پوليتسيا جۇيەلەرى قۇرادى. ونىمەن دە قويماي قازاقتى جايىلىمدىق جەرىنەن قۋىپ شىعادى. قاساقانا جايىلىمدىق جەرلەردى ورتەپ، اسكەري بەكىنىس، قامالدار سالادى. دالادان ءوز بازارى مەن جارمەڭكەلەرىنىڭ اشىلۋى دا ورىس ىقپالىن ابدەن كۇشەيتە ءتۇستى. وسىلايشا وتارلاۋشىلار قازاقتاردى وتانىنان ايىرىپ، بەيبىت ءومىر سۇرۋدەن قالدىرىپ، توناۋدان كوزىن اشتىرماي، ءوز جەرىندە قۇلدىققا ءتۇسىرىپ، ەگەمەندىگى مەن ەلدىگىنەن جۇرداي قىلعان ەدى... مىنە وسىنداي كۇي كەشكەن قازاق حالىنەن جەرىنگەنىمەن، وزىنەن، زاماننان قاشا المايتىن ەدى.

تاريح فيلوسوفياسى تۇرعىسىنان قاراساق، ءاربىر تاريحي وقيعا قانداي دا بولسىن ءبىر سيتۋاتسياعا (حالگە), ونىڭ ناتيجەسى دە "ۇرانى" مەن ماقساتىنىڭ سيپاتىنا بايلانىستى. مىنە، حان كەنەسارىنىڭ مۇراتى - قازاقتىڭ سول كەزدەگى ءحال-احۋالى ءۇشىن "قۇتقارۋشى ماقسات" رەتىندە ۇسىنىلدى. ياعني، حان كەنە العا قويعان مۇراتىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقى كۇشىن سول ۋاقىتتاعى قازاقتىڭ حالىنەن الدى. وسىنداي "حالگە" قارسى "قۇتقارۋشى ماقسات" كورسەتە بىلگەن تۇلعا كەيدە پايعامبار سياقتى، كەيدە قوعامدى قوزعاۋشى كۇش رەتىندە، كەيدە باقىتقا جەتكىزۋشى كوسەم رەتىندە، كەيدە قورقىتۋشى ادىستەرىمەن ۇستەمدىك ەتەدى. كەنەسارى وسى ءادىس ايلالاردىڭ ءبارىن ءوز بويىنا "حان" رەتىندە جيناي ءبىلدى. سوندىقتان حان كەنەسارى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى بۇلىنشىلىك نەمەسە كوتەرىلىس ەمەس قاسيەتتى سوعىس جاريالاعان دەۋىمىز كەرەك.  وسى ورايدا حان كەنەسارىنىڭ قولىنان جەڭىلىس تاپقان وتارلاۋشىلاردىڭ وكىلى ۆ.ا.پوتتونىڭ: "ەكسپەديتسيانىڭ بۇلاي ءساتسىز اياقتالۋى، البەتتە قازاقتاردىڭ ء"بىزدىڭ ايبىنىمىزعا دەگەن سوڭعى سەنىمىن جوعالتتى،" سونىمەن قاتار سول وقيعالاردىڭ قازىرگى تاريحشىلاردىڭ ءبىرى "قازاق ءشاميلى" دەپ اتاعان "وزدەرىنىڭ جەڭىلمەيتىن حانىنا قازاقتاردىڭ ءارى سەسكەنە، ءارى قۇرمەتتەي قاراۋشىلىعىن تۋعىزدى" [8. 274] - دەگەن تۇجىرىمى دا حان كەنەسارىنىڭ پوزيتسياسى مەن ءحالىنىڭ سول كەڭىستىكتەگى "قۇتقارۋشى ماقسات" ەكەندىگىن ايقىنداي تۇسەدى.

كەنەسارى مۇراتى: "ەگەمەن بولماي ەل بولماس". ادامدى ۇلتتىق بولمىسى ءۇشىن جانپيدالىققا يتەرمەلەيتىن كۇش - جانۇيا، وتان، يمان، تەك جانە ت.ب. سەنىمدەر. قازاق تاريحىندا كەنەسارىعا دەيىن وتارشىلىققا قارسى سىرىم داتۇلى (1782-1797), تىلەنشى جولامانوۆ (1822-24), يساتاي-ماحامبەت (1836-1847) باستاعان  جانە ت.ب. سوعىستار بولىپ ءوتتى. بۇل سوعىستاردىڭ ءاربىرى قازاقتىڭ بۇگىنگى مەملەكەتتىلىگى مەن ۇلتتىق بولمىسىنىڭ قايتادان تاريح ساحناسىنا شىعۋى ءۇشىن بەرىلگەن  قاسيەتتى قانتوگىس بولاتىن. ۇلتىمىزدىڭ ەركىندىگى جولىنداعى كۇرەسكەرلىك تاريحىن تۇتاستاي قاراستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ءوز الدىنا، ءاربىر كيەلى تاريح بەتتەرىن جەكە-جەكە تانىپ، تۇستەي بىلگەنىمىز دە ءجون. سوندىقتان تاريحىمىزداعى رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى حالقىمىزدىڭ داڭقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى، حان كەنەسارىنىڭ باسشىلىعىنداعى قازاقتىڭ قاسيەتتى سوعىسىنىڭ رۋحاني ۇستىنىن ۋاقىت، كەڭىستىك جانە ءحال (سيتۋاتسيا) كاتەگوريالارى تۇرعىسىنان تۇجىرىمداۋ ءۇشىن جوعارىداعى تاريح، مەملەكەت، ءدىن جانە وتارلىق زوبالاڭ قۇبىلىستارىنا توقتالدىق. سەبەبى تاريحي ويلاۋ وقيعالارعا ىقپال ەتۋشى كۇشتەردىڭ ياعني، ونەر، ءدىن، قۇقىق، ەكونوميكا، مادەنيەت ت.س.س بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى تۇتاستىعىن ۇعىنۋعا تىرىسۋدان پايدا بولادى [25. 38-39]. ياعني، تاريحي ويلاۋ ەڭ الدىمەن فەنومەندەردىڭ انىقتالۋىن ەمەس، كەرىسىنشە بۇل قۇبىلىستاردى رەتتەيتىن يممانەنتتى لوگيكانى، ستيلدەردى جاراتۋشىلاردىڭ، ياعني حان كەنەسارىنىڭ دۇنيەتانىمىنا ەنۋدى، ونى ءتۇسىنۋدى ماقسات ەتەدى. سول سياقتى ە. بەكماحانوۆ حان كەنەسارىنىڭ "اتاسى ابىلايعا ءتيىستى جەرلەر ءۇشىن" سوعىساتىندىعىن جانە "اتاسىنىڭ جولىمەن جۇرەتىندىگىن" اشىق جانە بۇكپەسىز جاريالاعاندىعىن" [8. 213] انىقتاۋ ارقىلى ونىڭ قاسيەتتى مۇراتى مەن "قۇتقارۋشى ماقساتىنىڭ" ەكى نەگىزگى ۇستىنىن ءدوپ باسقان. ارينە، ول كەزدەگى حالىقتىڭ تاريحي ساناسىنداعى ابىلاي حان تۋرالى "اتا قونىس ارقادان، قالماقتىڭ تايماي ىرگەسى. ءسولى كەتىپ قازاقتىڭ، قالعان كەزدە سىركەسى، ءابىلمانسۇر حان بولدى، حان بولمادى قازاققا، اعارىپ اتقان تاڭ بولدى" دەپ، دۋلاتتىڭ جىرلاعانىنان ارتىق ءسوز ايتۋ قيىن. قاراپ وتىرساڭىز تاريح الاڭىنداعى ۋاقىت كاتەگورياسى وتكەن، وسى جانە كەلەر شاق رەتىندە تاريحتىڭ نەگىزگى اعىسىن، قوعامدىق كەڭىستىكتەگى ادام جانە ونىڭ ارەكەتتەرىن باقىلاپ، باعىتتايتىندىعى انىق كورىنەدى. حان كەنەسارى اتاسى ابىلايدىڭ ۋاقىتىنداعى ەلدىڭ ءحالى مەن بيلىك ءداستۇرىنىڭ نەگىزدەرىن "التى الاشتى جۇمىلدىراتىن" باستى يدەولوگيالىق تۇعىر رەتىندە الادى. نەگىزىندە ءداستۇرلى دۇنەتانىمىمىزداعى اسكەري بىرلىككە ۇندەيتىن "الاش ۇرانىن، الاش بىرلىگى" يدەياسىن قايتا جاڭعىرتقان دا وسى حان كەنەسارى بولاتىن. مىنە، وسىدان دا تاريحي ۋاقىت كاتەگورياسىنىڭ "قۇندىلىق سەزىمى", "الدىن الا بولجاۋ" جانە "الدىن الا مەڭگەرۋ" سياقتى دەتەرميناتسيالىق كۇشتەرمەن دە تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. الدىن الا بولجاۋ جانە الدىن الا مەڭگەرۋ - "بەلگىلى ماقساتتاعى" وقيعالارعا بەرىلگەن مانگە، ياعني، قۇندىلىقتارعا سۇيەنەدى. حان كەنەسارىنىڭ سوعىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتاۋشى كۇشى دە ءدىني يدەولوگيالىق قۇندىلىقتار جۇيەسى بولاتىن. ابىلاي حاننىڭ جولىن دا وسى قۇندىلىقتار انىقتايتىن. حان كەنەسارى قازاق ۇلتىنىڭ ەركىندىگى، قازاق مادەنيەتى مەن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ساقتالۋى ءۇشىن ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى جيھاد-قاسيەتتى سوعىس جاريالادى. حان كەنەسارى سوعىسىمەن قاتار 1830-1850 جىلدارى پاتشالى رەسەي وتارلىعىنا قارسى كاۆكازدا يمام شاميل باستاعان جيھاد ورتاعا شىقتى. حان كەنەسارىنىڭ قاسيەتتى سوعىسىنىڭ مۇراتى - قازاق ەلىن ەجەلدەن ءوسىپ-ونگەن جەرىندە بەيبىت، ازات ءومىر كەشۋىنە، تارتىپ الىنعان جەرلەرىن - قازاقتىڭ وتانىن قايتارىپ الۋىنا، قازاق جەرىندەگى وتارلىق بيلىكتى جويىپ، قازاقتى بىرلىگى مەن باياندى تىرشىلىگىنە قاۋىشتىرۋ. وسى جولدا ساياسي ءارى اسكەري تاجىريبەدەن ءوتىپ، شىڭدالدى. حان كەنەسارىنىڭ العاش قاسيەتتى سوعىسى ءحىح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى بولعان اعاسى سارجان مەن جولامان تىلەنشيەۆتىڭ ارەكەتىنەن باستالعانى بەلگىلى. سارجان تاشكەنت قۇسبەگىمەن بىرگە تەز ارادا ءبىرشاما كوپ مولشەردە اسكەر جيناپ، قازاقتاردى قاسيەتتى سوعىسقا شاقىراتىن حات (ريسالات) پەن ۇندەۋلەر (داعۋات) تاراتىپ، پاتشا وكىمەتىنە قارسى عازاۋات جاريالاعان [8. 198]. حان كەنەسارىنىڭ قاسيەتتى سوعىسى دا ۇلتتىق بولمىس ءۇشىن وتارلىققا قارسى جاريالانعان عازاۋات بولاتىن. ال ە. بەكماحانوۆ "قازاقستان 19 عاسىردىڭ 20-40-جىلدارىندا" دەگەن ايتۋلى ەڭبەگىندە حان كەنەسارىنىڭ قول استىنداعى قازاقتاردان باسقا ءدىني ساۋاتتى تاتار، قاراقالپاق، تۇرىكپەن، قىرعىز،وزبەكتەردىڭ كوپشىلىگىنە ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىنە قاراي باسشىلىق قىزمەتتى سەنىپ تاپسىرعاندىعى، ىشتەرىنەن سامارقان مەن بۇحارادا ءبىلىم العان سايداق قواانى ەلشولىك كەلىسسوزدەردە، حاندىقتى باسقارۋدا، زەكەت-سالىق جيناۋدا، وردالىقتاردى وزىنە تارتۋدا پايدالانعاندىعى [8. 198-199]، حان كەنەسارىنىڭ زاڭ شىعارۋشىلىق قىزمەتىنە ىقپال ەتكەن ارىنعازى سۇلتان ەكەندىگى، ونىڭ رەفورماتورلىق قىزمەتىنىڭ تاۋكە حاننان باسقاشا بىلعاندىعى، ونىڭ سوت ءىسىن شاريعات ءداستۇرى بويىنشا جۇرگىزگەندىگى، مۇنداعى ماقساتىنىڭ دا "حاندىق بيلىكتى" نىعايتۋ ەكەندىگى جانە ت.ب. مالىمەتتەرگە [8. 288] سۇيەنگەنىمەن، "حان كەنەسارىنى ورتاازيالىق حاندار مەن دىنباسىلارعا سول شاقتا بارىنشا ناسيحاتتاۋعا تىرىسقان "كاپىرلەرگە" قارسى قاسيەتتى سوعىس - عازاۋات ۇندەۋىن ۇستانعان جوق" [8. 198] - دەۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇعان سەبەپ بولعان كەڭەستىك ورىس تاريحشىلارى رەسەيدىڭ ارقاشان يسلامعا قارسى سوعىسقاندىعىن بۇركەمەلەپ كەلدى. سوندا پاتشا ۇكىمەتىمەن سوعىسقان كاۆكاز حالقىنىڭ ارەكەتى - جيحاد بولادى دا، ورتا ازيا، قازاق حالقىنىڭ سوعىسى بۇلىك نەمەسە باسماشىلىق ارەكەت بولادى. ناتيجەدە پاتشالى رەسەي، كاۆكازدا مۇسىلماندارمەن سوعىسادى دا، ورتا ازياعا باتىس مادەنيەتىن اپارعان بولىپ، تاريحتا وركەنيەتتەر اراسى سوعىستا جوق بولىپ شىعادى. وسىلايشا "كەڭەستىك يدەولوگيا ۇلى، گۋمانيست ورىس حالقىنىڭ تاريحىنا قىزمەت ەتتى". دەگەنمەن كەزىندە پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان كەنەسارى حان رەتىندە، كاۆكاز قىرانى شايح شاميلمەن قاتار باعالانعانى بەلگىلى. قولداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك حان كەنەسارىنىڭ ارەكەتى مەملەكەتتىلىك ءارى مۇراتتىق (يدەيالىق) تۇرعىدان العاندا شاميلدەن الدەقايدا جوعارى تۇرعاندىعىن كورۋگە بولادى. ەگەر حان كەنەسارى ءدىني قۇندىلىقتارعا سۇيەنبەسە ورىس ۇكىمەتىنە قارسى تابانى كۇرەكتەي ون جىلعا سوزىلعان جۇيەلى قاسيەتتى سوعىستى جۇرگىزە الماس ەدى. ەگەر حان كەنەسارى عازاۋات جاريالاماعان بولسا، پاتشا ۇكىمەتى ونىڭ قول استىنداعى اسكەرلەردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ ماقساتىمەن 1837 جىلى ومبى مۇسىلماندارىنىڭ ءدىنى باسشىسى احۋن مۇحاممەد شاريف ءابدىراحمانوۆتى اقمولاعا جىبەرمەس ەدى. بۇل تۋرالى ە. بەكماحانوۆ بىلاي دەيدى: "ول قۇرانعا سۇيەنە وتىرىپ، ولاردىڭ ەلىنە قايتىپ ورالۋىنىڭ قاجەتتىگىن دالەلدەۋگە تىرىسادى: "جوعارىدا ايتىلعان قاسيەتتى انتتى بۇزعاندارىڭ ءۇشىن سەندەردى بۇل دۇنيەدە قايىرشىلىق، اشتىق پەن اۋرۋ كۇتەدى، ال انتتى بۇزعانى ءۇشىن ەڭ اۋىر جازا-ءولىم، و دۇنيەدەگى ومىرلەرىڭدە سەندەرگە پەيىشتىڭ حور قىزدارى جوق، سەندەردى جىلاپ-سىقتاۋ، ءتىس شىقىرلاتۋ مەن ماڭگىلىك ازاپ كۇتۋدە. بۇل ۇندەۋدىڭ سوزدەرى ءبىزدىڭ قاسيەتتى كىتابىمىز ال-قۇرانعا نەگىزدەلگەن، ول سەندەردىڭ تۇماندانعان سانالارىندى اشىپ، تۋعان جەرلەرىنە قايتىپ ورالۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى سەنىمگە كەلتىرسىن. ال سوندا سەندەردىڭ جۇرەكتەرىڭ وزدەرىڭ ارمانداعان تىنىشتىققا بولەنسىن". ۇكىمەت وسىنداي ۇندەۋلەردى كۇرەستىڭ يدەولوگيالىق ءادىسى رەتىندە كەڭىنەن قولدانعان [8. 226-239]. حان كەنەسارى پاتشا ۇكىمەتىمەن بايلانىسىندا ابىلايحان جولىن، ساياسي ستراتەگياسىن پايدالانا ءبىلدى. ول ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىندا: "مەنىڭ قازاقتارىم ەل قاتارلى ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، اڭ اۋلاپ، باسقا دا بەيبىت ىسپەن اينالىسقاندا عانا مەن تىنىش ءومىر سۇرە الامىن" [8. 280] دەپ،  رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىمەن كەلىسە المايتىندىعىن،  العا قويعان مۇراتىنان تايمايتىندىعىن مالىمدەگەن. وسى مۇراتى ءۇشىن باسىن تىكتى. بىراق ول قىرعىز الاتاۋىنا باسىن بەرۋ ءۇشىن ەمەس، قىرعىزداردى قوقاننىڭ بيلەپ توستەۋىنە قارسى بىرىگۋگە، ابىلايدىڭ جولىمەن، ءدىنى-رۋحاني بىرلىككە، الاش بىرلىگىنە شاقىردى. تاريحشى ماحاەۆانىڭ، بەلەك سولتوناەۆتىڭ "كەنەسارىنىڭ قىرعىزبەن سوعىسى جايىندا" دەگەن كىتابىنىڭ اۋدارماسىنداعى ناۋرىزبايدىڭ "التى الاش بالاسىن سوڭىما الىپ ەدىل، جايىق، سارىارقادا ورىسپەنەن بەتتەسە الماي كەتىپ بارامىن" دەگەن ارمانىنان-اق، حان كەنەسارىنىڭ مۇراتى انىق سەزىلەدى. حان كەنەسارى ءوز ۋاقىتى مەن قىندىلىقتارىنىڭ قۇربانى بولدى. بۇگىن الاتاۋ مەن رەسەي اراسىندا ايبىندى دا ەگەمەندى قازاقستان دەگەن تاۋەلسىز مەملەكەت، حان كەنەسارىنىڭ "كەۋدەسى مەن باسىن" قوسىپ، رۋحىن جانداندىرىپ، ونىڭ قاسيەتتى مۇراتى جولىندا العا باسىپ كەلەدى.

بۇگىنگى تاڭدا بوداندىق، تاۋەلدىلىك، وتارلىق جۇيەنىڭ ىدىراۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ويانۋى بولعانى انىق. وتار ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى ەكونوميكالىق ەسەپتىڭ ەمەس، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كورىنىسى. ۇلتتىق مادەنيەت-ءۇشىن ءولۋ، كۇرەسۋ ادامزات تاريحىنداعى ەڭ تابيعي قۇبىلىس. ويتكەنى، مادەنيەت - ادامدىق "مەن" نەمەسە ۇلتتىق بولمىستىڭ "مەنى", ياعني رۋحى. ادامدار ءۇشىن ساياسي يدەولوگيا نەمەسە ەكونوميكالىق پايداعا قاراعاندا ەڭ ماڭىزدىسى ۇلتتىق بولمىستارىنىڭ تىرشىلىگى مەن ساقتالۋى. بۇدان اسقان قاسيەتتى مۇرات جوق.

سونىمەن قورىتا كەلە، حان كەنەسارىنىڭ قاسيەتتى سوعىسى ءحVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالعان، الەمدى "وتار جانە وتارلاۋشى ەل" دەپ جىكتەگەن يمپەرياليزمگە قارسى اشىلعان سوعىس ەدى. بۇگىن يمپەرياليزمنىڭ ورنىنا قازىرگى زامانعى وتارلاۋدىڭ جاڭا ءتۇرى گلوباليزم كەلدى. بۇگىنگى گلوباليزم كەشەگى كولونياليزمنىڭ شوبەرەسى، يمپەرياليزمنىڭ نەمەرەسى، كەشەگى ورىس گلوباليزمىنىڭ رۋلاسى ەكەندىگى انىق... سوندىقتان كەشەگى "كوممۋنيزم گلوباليزمىنەن" امان-ساۋ قالعانىنا ءتاۋبا دەپ، ەندى عانا ەگەمەندىگىنىڭ تىزگىنىن قولىنا الىپ جاتقان ءبىز ءۇشىن مەملەكەتتىلىگىمىز بەن ۇلتتىق بولمىسىمىزعا تونگەن قاۋىپ "ىقتيمالدارىن" بۇگىننەن كورە ءبىلۋ، تانۋ جانە سەزىنۋدە ياساۋي جولىنىڭ ماڭىزدىلىعى كۇن وتكەن سايىن ارتىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

ادەبيەتتەر

1.        Sadettin Elibol, İnsanlığın Tarihi Üzerine, (Bir Giriş Denemesi), Ankara 1989, b.128.

2.        ماعجان جۇماباەۆ. وقجەتپەستىڭ شىڭىندا.

3.        T.Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş، Remzi Kitabevi, İstanbul 2000, b.276.

4.        كۋساينوۆ ش. گوسۋدارستۆو كازاحوۆ: اداي ي شاريات. كازاحستانسكايا پراۆدا. 30 وكتيابر، 1996.

5.        نازارباەۆ ن. تۇركىستان ۇلتتىق بوستاندىعىمىز بەن ەلدىگىمىزدىڭ اق ورداسى (تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنتسيادا سويلەگەن ءسوزى). ەگەمەن قازاقستان. 21 قازان، 2000 ج.

6.        جانداربەك ز. تۇركىستان تاريحى//تۇركىستان  تاريحى مەن مادەنيەتى. تۇركىستان، 2000.      216 ب.

7.        لەۆشين، 331 ب.

8.        بەكماحانوۆ ە. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا (وقۋ قۇرالى), الماتى، سانات. 1994. 254 ب.

9.        قاليۇلى ا. سۋفيزم تاعىلىمىنىڭ شىعىس وڭىرگە تارالۋى // تۇركىستان  تاريحى مەن مادەنيەتى. تۇركىستان، 2000. 216 ب.

10.     Vinkent Montayl, Sovet Mûsılmandarı، (aud: Mete Çemberli) Stambûl, 1992.

11.     ماحاەۆا ا.ش. ءحۇىىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى يسلامنىڭ ورنى. جەلمايا. 2002. № 11.

12.     ۆاليحانوۆ چ.چ. سوچ.، توم ءى، س. 520.

13.     بەس عاسىر جىرلايدى. 2 تومدىق. 1 توم، الماتى، جازۋشى، 1989. 384 ب.

14.     A.Vennigson, b.81-89.