دالا دەموكراتياسىنا نە ىقپال ەتتى؟ حان نەگە حالقىنىڭ ءسوز ايتۋ قۇقىعىنا رۇقسات ەتتى؟ نەگە حالىق قالاسا حان تۇيەسىن سويدى؟

2015 جىلدان باستاپ تاريحي كىتاپتارعا قىزىعا باستادىم. ال كەيىن تاريح ماماندىعى بويىنشا ماگيستراتۋراعا تۇسۋىممەن بۇل قىزىعۋشىلىق كۇشەيە ءتۇستى. ەجەلگى تاريح، كوشپەندىلەر وركەنيەتى مەن پاتشالىقتار ءداۋىرى مەن ءۇشىن قىزىق.

بۇگىنگى تاڭدا ءبىز دەموكراتيا جايلى كوپ ايتامىز. ال ساياساتتانۋدا ونى ەجەلگى گرەكيادان باستاپ تارقاتۋعا تىرىسامىز. ەۋروپالىق دەموكراتيانى ساناعا سىڭىرگەن كوپتەگەن جاستار، باسقا حالىقتاردا بۇل قۇبىلىس بولماعان دەپ ويلايدى. ويتكەنى سانا تەك گرەكتىڭ دەموكراتياسىن، ونداعى حالىقتىق جينالىستارداعى پىكىرسايىستاردى قابىلداپ ۇيرەنگەن. بىراق كوشپەندىلەر وركەنيەتىن وقي وتىرىپ، دالا دەموكراتياسىنىڭ گۇلدەنگەن كەزەڭى ناعىز بىزدە بولعانىنا كوزىم جەتتى.

ارىسى عۇن، ورتاسى التىن وردا ءداۋىرىن ايتپاعاندا، XV عاسىردىڭ وزىندە حالىقتىڭ ءسوزى ءسوز بولىپتى. سوندا حالىققا دەموكراتيانى الىپ بەرگەن ءبىر عانا قۇبىلىس ول كوشىپ كەتۋ قۇقىعىنىڭ بولۋىندا ەدى. كوشىپ كەتۋ. ورىسشا ايتساق وتكوچەۆكا. حاننىڭ بيلىگى ۇناماي ما، جۇرگىزگەن ساياساتى وڭ ەمەس پا، حالىقتىڭ ويىن ەسكەرمەي ما، وندا رۋ ول حاننىڭ بيلىگىنەن باس تارتىپ، كوشىپ كەتكەن. جەر كەڭ، ال كوشۋ داعدىعا اينالعان. سول سەبەپتى دە حاندار حالقىنىڭ ىشىندە ءوز جۇرتىمەن بىرگە بولۋعا ءماجبۇر بولعان. كورشىلەس حالىقتارعا شابۋىل جاساپ، قالالاردى باسىپ السا دا، حاندار وندا ءوز ادامدارىن بيلىككە قويىپ، ءوزى باس قوسىنىن دالاعا تىككەن. كوپ جاعدايدا. نەگە؟ جاۋاپ بىرەۋ. قالاعا كوشكەن حان، دالاداعى حالقىمەن بايلانىستى بىرتىندەپ ءۇزىپ، حالقى وعان قولدى ءبىر سىلتەپ، كوشىپ كەتەر ەدى. حان سول ۇردىستەن ولەردەي قورىقتى. قورىقپاسقا بولماس ەدى. حالقى جاۋ شاپقاندا اسكەر، بەيبىت كۇندە قولداۋ بولدى.

قاسىم حان قازاق ورداسىن كەڭەيتكەن ۇلى قولباسشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. بىردە قاسىم حان موعول حانىنا بىلاي دەپ حات جازادى. ء"بىز كەڭ دالانىڭ حالقىمىز. بىزدە تاڭسىق تا، قىمبات تا زاتتار جوق. ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز جىلقى. مىنسەك كولىك، جەسەك تاعام، ال قۋات بەرەر قىمىزى بال تاتيدى. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە اسەم باقتار مەن ءزاۋلىم سارايلار جوق. ءبىزدىڭ ءلاززات الار جەرىمىز جايىلىم مەن ونداعى ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىلار. ءبىز وندا ءومىردىڭ ءلاززاتىن الۋعا بارامىز. سارايدا ءبىز ۇزاق وتىرا المايمىز، ساراي جانىمىزدى قىسادى، كەڭ دالادا ەركىنبىز". بۇل حاتتان كوپ دۇنيەنى اڭعارسا بولادى. ول دالادا، ياعني دالاداعى كوشپەندى حالقىنىڭ جانىندا بولعان ساتتە عانا ءوزىن تولىق ەركىندىكتە جانە حان رەتىندە سەزىنە الاتىن. مىنە، وسى ءپرينتسيپتى ناعىز "ەستۋشى مەملەكەت" دەسە بولادى. يا سەن حالقىڭمەن بىرگەسىڭ، ونىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن كورىپ، مۇڭىن تىڭداپ، ول ىشكەن سۋدان ءىشىپ، ول جەگەن تاعامدى جەيسىڭ، يا سەن التىن سارايدا وتىرعاندا حالقىڭ سەنەن باس تارتىپ، كوشىپ كەتەدى. مەنىڭ ويىمشا ناعىز دالا دەموكراتياسى دەگەن وسى. حان حالقىن تاڭدامايدى، قاي حانعا باعىنارىن كوشپەندى حالىق ءوزى تاڭدادى.

ال كوشىپ كەتۋ قۇقىعىنان باسقا حانعا قاراشا كىرىپ، داتىن ايتا الۋ، ناعىز پليۋراليزمدى تۋ ەتۋ عوي.

مىسالى تاحير، بۇيداش، توعىم حاندار داۋىرىندە ءبىراز كوشپەلى قازاق ولاردى مويىنداماي، ساياساتىن ۇناتپاي كوشىپ كەتتى. ال ولاردان كەيىن حاقنازار كەلگەندە، كەرىسىنشە ونىڭ مىقتىلىعىن كورىپ، قايتا كوشىپ كەلدى. دەموكراتيا.

ارينە قازىر ءداۋىر باسقا، زامان بولەك. بۇلاي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق دەموكراتيا دەگەن ءبىزدىڭ ۇلتقا تاڭسىق دەۋگە كەلمەس. ايتپاعىم وسى. بابالارىمىز دەموكراتيانى كورگەن قازاقتار بولسا، ال ۇرپاقتارى مىنا ءبىز دەموكراتيانى اڭسايتىن قازاقتارمىز. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى دەموكراتيانىڭ ءيىسى جۋسان يىسىمەن قاتار اڭقىعان حV عاسىرداعى قازاق دالاسىنداي، ءپليۋراليزمدى سىيلاپ، ازاماتتىق قوعامدى تۋ ەتكەن قۇندىلىقتار ۇلى دالاعا قايتا كەلەرىنە سەنەمىن. ءۇمىت ۇزبەيمىن. ويىممەن كەلىسپەۋگە قۇقىلىسىز.

اسحات قاسەنعاليدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz