جاس عالىمداردىڭ جاعدايى قالاي؟
كەزىندە م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر، ءا.بەكتۇروۆ اتىنداعى حيميا عىلىمدارى، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيالىق جانە ەتنولوگيالىق سەكىلدى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا ەڭبەك ەتۋ - عىلىمعا بەت بۇرعان جاستار ءۇشىن ۇلكەن ابىروي ەدى. بۇگىندە بۇل ءۇردىس مۇلدە جوعالدى دەسە دە بولادى. كەرىسىنشە، اتالعان مەكەمەلەردە عىلىم جولىنا تۇسكىسى كەلەتىن جاستاردىڭ تۇراقتاۋى وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ بارا جاتقانداي.
ءبىز ينستيتۋتتاردى بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ماسەلەن، جوعارى وقۋ ورىندارىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن، ياعني، عىلىممەن اينالىسقىسى كەلەتىن جاستاردى ايتپاي-اق قويايىق، اتالعان مەكەمەلەردە ەڭبەك ەتەتىن عىلىم كانديداتتارىنىڭ ءوزى 25 پەن 35 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ايلىق الادى. ينتەللەكتۋالدى ەڭبەك جارىققا شىققانشا ونىڭ ماڭايىندا قانشاما ادام تەر توگەدى. ولاردىڭ دا ەڭبەكاقىسى ءماز ەمەس. بار بولعانى - 20 مىڭ تەڭگە. بۇل «عىلىم سالاسىنا قىرۋار قارجى ءبولىندى» نەمەسە «اكادەميكتەر مەن عىلىم دوكتورلارىنىڭ ايلىعى پالەن پايىزعا ءوستى» دەيتىن اقپاراتتارعا كەرەعار كورسەتكىش ەمەس پە؟ وسى جانە عىلىمنىڭ دامۋى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قازىرگى حال-احۋالى، جاس عالىمداردىڭ جاعدايى، ت.ب. ماسەلەلەر تۋرالى عالىمدارعا ساۋال قويعان ەدىك.
كەزىندە م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر، ءا.بەكتۇروۆ اتىنداعى حيميا عىلىمدارى، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيالىق جانە ەتنولوگيالىق سەكىلدى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا ەڭبەك ەتۋ - عىلىمعا بەت بۇرعان جاستار ءۇشىن ۇلكەن ابىروي ەدى. بۇگىندە بۇل ءۇردىس مۇلدە جوعالدى دەسە دە بولادى. كەرىسىنشە، اتالعان مەكەمەلەردە عىلىم جولىنا تۇسكىسى كەلەتىن جاستاردىڭ تۇراقتاۋى وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ بارا جاتقانداي.
ءبىز ينستيتۋتتاردى بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ماسەلەن، جوعارى وقۋ ورىندارىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن، ياعني، عىلىممەن اينالىسقىسى كەلەتىن جاستاردى ايتپاي-اق قويايىق، اتالعان مەكەمەلەردە ەڭبەك ەتەتىن عىلىم كانديداتتارىنىڭ ءوزى 25 پەن 35 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ايلىق الادى. ينتەللەكتۋالدى ەڭبەك جارىققا شىققانشا ونىڭ ماڭايىندا قانشاما ادام تەر توگەدى. ولاردىڭ دا ەڭبەكاقىسى ءماز ەمەس. بار بولعانى - 20 مىڭ تەڭگە. بۇل «عىلىم سالاسىنا قىرۋار قارجى ءبولىندى» نەمەسە «اكادەميكتەر مەن عىلىم دوكتورلارىنىڭ ايلىعى پالەن پايىزعا ءوستى» دەيتىن اقپاراتتارعا كەرەعار كورسەتكىش ەمەس پە؟ وسى جانە عىلىمنىڭ دامۋى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قازىرگى حال-احۋالى، جاس عالىمداردىڭ جاعدايى، ت.ب. ماسەلەلەر تۋرالى عالىمدارعا ساۋال قويعان ەدىك.
كوشىم ەسماعامبەتوۆ، رامازان سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عالىمدار ءوز وي-پىكىرلەرىن اشىق بىلدىرۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك الدى. بۇل ورايدا، عالىمدارعا ءبىرشاما جاقسى جاعدايلار جاسالدى. جاڭا قورلار اشىلدى. مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزىندە كوپتەگەن جاڭا ماتەريالدار اينالىمعا قوسىلدى. بىراق، ءالى دە بولسا ءبىزدىڭ وتاندىق تاريح عىلىمى بۇرىنعىداي دامىپ كەلە جاتىر دەۋگە بولمايدى. سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ شىعۋى، قالىپتاسۋى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تاريحى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەلەرى ءالى دە تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى. ونىڭ ءبىر قىرى - كوپتەگەن مالىمەتتەر مەن دەرەك كوزدەرى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا، باس پروكۋراتۋرادا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جاتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كىشكەنە سولاردى اشقانداي بولىپ ەدىك. قازىر تۇگەلدەي جاۋىپ تاستادى. بۇل ەندى مەملەكەتتىك ۇلكەن ماسەلە. جوعارى جاقتىڭ بۇيرىعى ما، باسقا جاعداي ما، كوپتەگەن ماتەريالدار وسى مەكەمەلەر قورىندا. ال، ولارسىز تاريحتى تۇتاس شىنايى زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس.
ودان كەيىنگى ايتار جايت، عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ءمارتەبەسى مەن جالاقىسى بىزدە باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرىپ قاراعاندا تومەن. مەن ءوزىم باس عىلىمي قىزمەتكەرمىن. جالاقىمىز جاقىندا عانا ءجۇز مىڭ تەڭگەگە جاقىندادى. مۇنى قارجى، ت.ب. مەكەمەلەر ماماندارىنىڭ ايلىعىمەن سالىستىرساق، تۇك ەمەس. بۇل اقشاعا مەن ءومىر بويى جۇمىس ىستەپ، شاشىم اعارىپ، جەتپىستەن اسقاندا جەتىپ وتىرمىن.
بۇركىت اياعان، مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- بىزدە كەڭەس زامانىنان قالعان جىلاۋ-سىقتاۋ سياقتى ءبىر ادەت بار. شىنىن ايتساق، قازاقستان عالىمدارىنىڭ، اسىرەسە، جۇمىس ىستەيتىندەرىنىڭ تۇرمىسى جامان ەمەس. مىسالى، قازىر عىلىم كانديداتتارىنىڭ ايلىعى 600, ال، عىلىم دوكتورلارىنىڭ جالاقىسى 900 دوللار شاماسىندا. وزبەكستان مەن قىرعىزستانداعى ءوزىمىز قاتارلاس ارىپتەستەرىمىزدىڭ اي سايىن الاتىنى 200 دوللاردان اسپايدى. سوندىقتان، عالىم دەگەندە بارلىعىن بىرگە ايتپاۋ كەرەك.
ال، عىلىمدا كىمدەردىڭ جاعدايى قيىن دەسەك، شىنىندا دا جاس عالىمداردىڭ جاعدايى وتە اۋىر. سول سەبەپتى، جاس عالىمدارعا كوڭىل ءبولۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارا. ولارعا ەڭ الدىمەن ارزان نەسيەمەن ءۇي بەرۋ جاعىن ويلاۋ قاجەت. مالايزيادا جاس وتباسىلارعا كورسەتىلەر كومەك ءتۇرى كوپ. مىسالى، وندا نەسيە العان جاس وتباسىندا ەكى-ءۇش بالا ومىرگە كەلسە، ۇكىمەت تاراپىنان دەرەۋ قارىز كەشىرىلەدى. بۇل ءبىر جاعىنان جاستارعا كومەك، ەكىنشى جاعىنان ەل دەموگرافياسىنىڭ وسۋىنە ۇلكەن ىقپال ەتەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەر ماسەلە، تاريحشىلار ءۇشىن قازىر التىن عاسىر كەلدى. قاي ارحيۆكە بارامىن دەسە دە رۇقسات بەرىلگەن. «مادەني مۇرا»، «عىلىمي قازىنا» اتتى باعدارلامالار ىسكە قوسىلدى. ياعني، جۇمىس ىستەيتىن عالىمدارعا مۇمكىندىك جەتەدى. قازاقستاندا قازىر قارجى بار. بىراق، جازاتىن، ناقتىراق ايتساق، عىلىمعا قۇنتتاپ بەرىلگەن ادامدار ازايدى. كەڭەس تۇسىندا عالىمدارعا ءبارىن بەرۋشى ەدى عوي. سول كوزقاراستان ارىلا الماي كەلەمىز.
تاريح عىلىمىندا ايتىلماعان اقيقات، اشىلماعان بەتتەر وتە كوپ. ءبىز وسى كۇنگە دەيىن مۇستافا شوقايدىڭ قالاي، نەلىكتەن كازا تاپقانىن بىلمەيمىز. بۇل وتە ماڭىزدى سۇراق. مۇنى نەگە زەرتتەمەسكە؟ قازاقستاننىڭ رەسەيگە قالاي قوسىلعانىن دا ناقتى ايتا المايمىز. ايماق تاريحتارى دا تولىق دەڭگەيدە زەرتتەلمەۋدە. ايتا بەرسەك، مۇنداي ماسەلەلەر كوپ. ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. عالىمدار ءبىر جاعىنان ۇلگەرە الماي جاتىر. ءبىر بەت عىلىمي تۇجىرىم جاساۋ ءۇشىن وعان بىرنەشە جىل ىزدەنۋ كەرەك. ەكىنشى جاعىنان، ءالى دە بولسا عالىمدار تاراپىنان سالعىرتتىق ورىن الۋدا. كوپتەگەن عالىمداردان سوڭعى ون جىلدا «نە جازدىڭىز، قانداي زەرتتەۋ جاسادىڭىز؟» دەپ سۇراساڭىز، وكىنىشكە قاراي، كەم دەگەندە 80-90 پايىزىنىڭ ەلگە قاجەتتى ەڭبەك ەتە الماعانىنىڭ كۋاسى بولاسىز. مۇنى نەگە ايتپاسقا؟ بىزدە ىلعي بىرەۋدى كىنالاۋ باسىم. ءبىز عالىمدارعا «نە ىستەدىڭىز، سوڭعى رەت مۇراجايدا قاشان بولدىڭىز؟» دەگەن سۇراقتى كوپ قويۋىمىز كەرەك.
قىزدارحان رىسبەرگەن، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ونوماستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى:
- ونوماستيكا بولىمىندە ءۇش قىزمەتكەرمىز. جاستار كەلەدى، قورعاعان سوڭ كەتىپ قالادى. مۇندا تەك ءوز ىسىنە بەرىلگەندەر عانا جۇمىس ىستەيدى. ەڭ جاس قىزمەتكەرىمىز 25-تە. ونىڭ ءوزى كەتكىسى كەلىپ وتىر. بىزدە مامان جوق. ويتكەنى، قارجىلاندىرۋ وتە تومەن. ماسەلەن، قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپ كەلگەن جاس قىز 27 مىڭ تەڭگە الادى. بۇل ونىڭ نە جولاقىسىنا، نە پاتەراقىسىنا جەتپەيدى. بۇلاردىڭ كوبىسى اۋىل جاستارى. پروفەسسور ءبىزدىڭ ءوزىمىز جوعارى وقۋ ورىندارى قىزمەتكەرلەرى مەن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردەن ەكى، ءتىپتى، ءۇش ەسە از ايلىق الامىز. ءبىز ءوزىمىزدى بيۋدجەتتەن گرانت الۋ ارقىلى عانا قارجىلاندىرامىز. ول ءۇشىن كونكۋرسقا قاتىسۋ، جوبالارمەن جۇمىس جاساۋ كەرەك. مۇنىڭ بارىنە مامان قاجەت.
گۇلجاھان وردا، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى:
- مەنىڭ عىلىم سالاسىندا جۇرگەنىمە 20 جىل بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ ءداۋىرىن دە كوردىك. 1990 جىلدارى عىلىمنىڭ جاعدايى وتە مۇشكىل بولاتىن. ول كەزدە عىلىمي قىزمەتكەرلەر 0,25-0,5 جۇكتەمەدە جۇمىس ءىستەپ، 5-10 مىڭ تەڭگە ايلىق الدى. ءدال قازىرگى تاڭدا دا سولاردىڭ، ياعني، عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ جاعدايى ودان كوتەرىلدى دەۋگە كەلمەيدى. جيىرما جىلدا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى قانشالىقتى وسكەنىمەن، عىلىمعا كوڭىل جوعارى دەڭگەيدە ءبولىنبەي كەلە جاتىر دەي الامىن. ماسەلەن، جوعارى وقۋ ورىندارى وقىتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكاقىسى بىزدەن ءبىر جارىم ەسە ارتىق. عىلىمدا جاستار نەگە تۇراقتامايدى دەسەك، ءبىرىنشىدەن، ەڭبەكاقى وتە از. ناقتى فاكتىمەن ايتسام، بىزدە، كىشى عىلىمي قىزمەتكەرلەر - 25, ال، عىلىم كانديداتتارى 35 مىڭ تەڭگە الادى. باسقا مەكەمەلەردە عىلىم كانديداتتارىنىڭ جالاقىسى بۇدان ەكى-ءۇش ەسە كوپ. مىسالى، بىزدەر عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالارىمەن جۇمىس جاسايمىز. سول جوبالار ۇلكەن كونكۋرستاردان وتەدى. جوبانى الۋ جولدارىنىڭ ءوزى وتە قيىن. ءۇش جىلعا جوسپارلانعان عىلىمي جوبالارعا قانشا كوز مايىمىزدى جۇمساعانىمىزبەن، وعان قوسىمشا اقشا تولەنبەيدى. سول ءبىر ايلىق. عىلىم جولىندا جۇرگەن جاستاردىڭ ايلىعىن جەكەمەنشىك مەكەمەلەر، ءتىپتى، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ جالاقىسىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. عىلىمنىڭ جۇمىسى وتە اۋىر. كەيبىرەۋلەر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋى ماماندارىنىڭ جاعدايى جاقسى دەۋى مۇمكىن. بۇلار عىلىمنىڭ جاي-كۇيىن اكادەميكتەر مەن دوكتورلاردىڭ ەڭبەكاقىسىمەن سارالايتىندار. عىلىمنىڭ قارا جۇمىسى دەگەن بولادى. ونى كىشكەنتاي قىزمەتكەرلەر جاسايدى. مىسالى، جازعان دۇنيەلەردى كوميۋتەرگە تەرۋ، ونى باسپاعا دايىنداۋ، كوررەكتور، رەداكتور، بۇلار قانشا كوزمايىن تاۋىسسا دا، ماردىمسىز ەڭبەكاقىنى قاناعات ەتەدى. عىلىمعا كوڭىل ءبولۋ وسىدان باستالۋ كەرەك.
ازىرلەگەن
تۇيمەگۇل سماعۇلقىزى،
«زاڭ گازەتى»
http://zan.zanmedia.kz
