تاريحقا “قىرعي-قاباق سوعىس” جىلدارى دەگەن اتاۋمەن ەنگەن كەزەڭدە ناتو-عا مۇشە ەلدەر مەن “ۆارشاۆا شار¬¬تىنىڭ” قۇرامىنا كىرەتىن مەم¬لەكەتتەر ءبىر-بىرىمەن تەكەتىرەسىپ تۇردى. بارشاعا بەلگىلى، ناتو ەلدەرى اقش-تىڭ توڭىرەگىنە توپتاسسا، “ۆارشاۆا شارتىنا” مۇشە ەلدەر كەڭەستەر وداعىنىڭ اينا¬لاسىنا شوعىرلاندى.
سوتسياليستىك باعىتتاعى ەلدەرگە جەتەكشىلىك جاساعان كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىن بۇل تەپە-تەڭدىك بۇزىلىپ، الەمدىك جۇيەنى قايتا جاساقتاۋدى كوز¬دەگەندەر ءتۇرلى بولجامدارى ارقىلى جاڭا باعدارلامالار تۇزە باستادى.
ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ كارتاسى وزگەرىپ، ساحناعا جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر شىعا باستاعان تۇستا، دالىرەك ايتقاندا، 1993 جىلى حالىقارالىق ساياساتتا بەلدى باسى¬لىمنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن ء“Foreىgn ءAffaىrs” جۋرنالىندا باس رەداكتور، گار¬ۆارد ۋنيۆەرسيتەتى ستراتەگيالىق زەرت¬تەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سەميۋەل حانتينگتوننىڭ “وركەنيەتتەر قاقتى¬عىسى ما؟” دەگەن كولەمدى ماقالاسى جا¬ريالاندى. ماقالادا كوممۋنيستىك يدەو¬لوگيا كەلمەسكە كەتكەنىمەن، كارى قۇر¬لىقتا جاڭا كۇشتەردىڭ – قىتاي مەن يسلام وركە¬نيەتتەرىنىڭ قانات جايىپ كەلە جاتقانى، تاياۋ كەلە¬شەكتە بۇلاردىڭ وراسان كۇشكە يە بولىپ، باتىس¬تىق-حريستياندىق ءور¬¬كە¬نيەتپەن قاقتىعىساتىنى تۋرالى ساۋەگەيلىك جا¬سالدى.

تاريحقا “قىرعي-قاباق سوعىس” جىلدارى دەگەن اتاۋمەن ەنگەن كەزەڭدە ناتو-عا مۇشە ەلدەر مەن “ۆارشاۆا شار¬¬تىنىڭ” قۇرامىنا كىرەتىن مەم¬لەكەتتەر ءبىر-بىرىمەن تەكەتىرەسىپ تۇردى. بارشاعا بەلگىلى، ناتو ەلدەرى اقش-تىڭ توڭىرەگىنە توپتاسسا، “ۆارشاۆا شارتىنا” مۇشە ەلدەر كەڭەستەر وداعىنىڭ اينا¬لاسىنا شوعىرلاندى.
سوتسياليستىك باعىتتاعى ەلدەرگە جەتەكشىلىك جاساعان كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىن بۇل تەپە-تەڭدىك بۇزىلىپ، الەمدىك جۇيەنى قايتا جاساقتاۋدى كوز¬دەگەندەر ءتۇرلى بولجامدارى ارقىلى جاڭا باعدارلامالار تۇزە باستادى.
ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ كارتاسى وزگەرىپ، ساحناعا جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر شىعا باستاعان تۇستا، دالىرەك ايتقاندا، 1993 جىلى حالىقارالىق ساياساتتا بەلدى باسى¬لىمنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن ء“Foreىgn ءAffaىrs” جۋرنالىندا باس رەداكتور، گار¬ۆارد ۋنيۆەرسيتەتى ستراتەگيالىق زەرت¬تەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سەميۋەل حانتينگتوننىڭ “وركەنيەتتەر قاقتى¬عىسى ما؟” دەگەن كولەمدى ماقالاسى جا¬ريالاندى. ماقالادا كوممۋنيستىك يدەو¬لوگيا كەلمەسكە كەتكەنىمەن، كارى قۇر¬لىقتا جاڭا كۇشتەردىڭ – قىتاي مەن يسلام وركە¬نيەتتەرىنىڭ قانات جايىپ كەلە جاتقانى، تاياۋ كەلە¬شەكتە بۇلاردىڭ وراسان كۇشكە يە بولىپ، باتىس¬تىق-حريستياندىق ءور¬¬كە¬نيەتپەن قاقتىعىساتىنى تۋرالى ساۋەگەيلىك جا¬سالدى.
ماقالاعا بايلانىستى ءار ءتۇرلى پىكىرلەر ايتى¬لىپ جاتتى. اۋەلگىدە سۇ¬راق قويىپ، جالپى جۇرت¬شىلىقتىڭ تامىرىن با¬سىپ كورگەن حانتينگتون ءوز ويلارىن تولىقتىرا ءتۇسىپ، 1996 جىلى “وركەنيەتتەر قاقتىعىسى جانە الەمدىك جۇيەنىڭ قايتادان قۇرىلۋى” دەگەن ايگىلى كىتابىن جاريالادى. بۇرىنىراق اق ۇيدە، اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە قىزمەت اتقارعان اۆتوردىڭ بۇل كولەمدى ەڭبەگى الەمدە جاڭا تارتىستىڭ باستا¬لۋىنا تۇرتكى بولدى. ميكرو دەڭگەيدە يس¬لام مەن پراۆوسلاۆيە، بۋددا، افريكالىق جانە باتىستىق حريستياندىق اراسىندا، ماكرو دەڭگەيدە مۇسىلمان، بۋددا جانە حريستياندىق وركەنيەتتەر اراسىندا ۇلكەن قاقتىعىس ورىن الاتىنىن ايتقان حانتينگتون بۇل سوعىسقا باتىستىڭ مەن¬مەندىگى، يسلامنىڭ ىمىراسىزدىعى جانە قىتايدىڭ قىرسىقتىعى سەبەپ بولادى دەگەن بولجام جاسادى. اۆتور سونداي-اق “وركەنيەتتەر قازانى” دەپ اتاعان ازيا ايماعىندا رەسەي، مۇسىلماندىق ازيا، قىتاي جانە اقش اراسىندا قاقتىعىس جۇرەدى دەگەن پىكىر ايتتى.
حانتينگتوننىڭ كىتابىنا اقش-تىڭ بەلگىلى عالىمدارى قولداۋ كورسەتىپ، جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا ادامزات بالا¬سىن الاپات اپاتتاردىڭ كۇتىپ تۇرعانىن جارىسا جازا باستادى. ءباسپاسوز بەتتە¬رىندە “راديكالدى يسلام”، “يسلام فۋندا¬مەنتاليزمى”، “ساياسي يسلام”، “ىمىراسىز يسلام” دەگەن سياقتى جاڭا تەرميندەر پايدا بولىپ، ولار الەم جۇرتشىلىعىنا ۇسىنىلىپ جاتتى. كوپ ۇزاماي فرەنسيس فۋكاياما “تاريحتىڭ سوڭىن” جاريالاپ جىبەردى. ال تانىمال وريەنتاليست-عالىم، پروفەسسور بەرنارد لەۆيس وركەنيەت¬تەر¬ارالىق سوعىستىڭ بولماي قويمايتىنىن، ءتىپتى يسلام وركەنيەتى ءوزىنىڭ ىشىندە ءسۇن¬نيت-شيت بولىپ قىرقىساتىنىن ايتىپ ساۋەگەيسىدى. ەسىمى وقىرماندارعا ەتەنە تانىس زۆيگنەۆ بجەزينسكي دە 1997 جىلى جاريالاعان ايگىلى “ۇلكەن شاحمات تاقتاسى. امەريكانىڭ باسىمدىعى جانە مۇنىڭ گەوستراتەگيالىق قاجەتتىلىگى” دەپ اتالاتىن اتىشۋلى ەڭبەگىندە الەمدىك جاڭا باسەكەلەر مەن قاقتىعىستار تۋرالى بولجام جاسادى. كىتابىندا ەۋرازياعا كىم ۇستەمدىك قۇرسا، سول الەمدىك ساياساتتا باسىمدىققا يە بولادى دەگەن پىكىر ايت¬قان اۆتور قازاقستاندى نەگىزگى قاقتىعىس الاڭدارىنىڭ بىرىنەن سانادى. بۇدان بۇرىن، 1993 جىلى “NPQ” جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا دا بجەزينسكي “ەت¬نوستىق قازان” دەپ اتاعان ايماقتا كون¬فۋتسي ءىلىمى، يسلام جانە حريستياندىق اراسىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ ءورشىپ، ونىڭ ارتى يۋگوسلاۆيادا بولعانداي قاندى قاقتىعىسقا اپارىپ سوعۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى.
جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەردە الەم جۇرتشىلىعىنا، سونىڭ ىشىندە قازاق¬ستاننىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى بولجامدار جاسالعان ەدى. اۆتورلار “ەت¬نوستىق قازان”، “وركەنيەتتەر قازانى”، “ازيانىڭ  بالقانى” دەپ اتاعان ايماقتا ورنالاسقان قازاقستاندى بولاشاقتا ورىن الۋى مۇمكىن قاقتىعىستاردىڭ بەل ورتاسىندا اتادى. ەلدەگى ىشكى قايشى¬لىقتار، ەتنوستىق الا-قۇلالىق جانە جاس مەملەكەتتىڭ گەوساياسي، گەوستراتەگيالىق ماڭىزىنا توقتالعان بەلگىلى ساياساتتا¬نۋ¬شىلار ءتىپتى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا قازاقستاندا ەتنوستىق قاق¬تىعىستار بولاتىنىن ايتىپ جاتتى. ءاري¬نە، ولاردى مۇنداي ساياسي جورامال جا¬ساۋعا قازاقستاننىڭ باي ەنەرگەتي¬كالىق رەسۋرستارعا يە ەكەندىگى دە يتەر¬مەلەگەنى انىق. ويتكەنى، وسى كەزدە الەمدىك قاق¬تىعىستارعا باستاۋى مۇمكىن جاڭا باسە¬كەلەر ءدال وسى “ەنەرگەتيكالىق دالىزدەر” ءۇشىن ءجۇرىپ جاتتى.
ونىڭ ۇستىنە، كەڭەستەر وداعى ىدى¬راعاننان كەيىن وش، فەرعانا، باكۋ، سۋمگايت، تاۋلى قاراباق، بالتىق جاعا¬لاۋى ەلدەرىندە داۋ-جانجالدار بولىپ، ونىڭ اياعى ەتنوستىق قاقتىعىستارعا، قاندى سوعىستارعا سوقتىردى. كەڭەستەر وداعىنان قازاقستانعا ەكونوميكالىق تۇرعىدان مەشەۋ قالعان، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى توقىراۋعا ۇشىراعان، شەكاراسى تولىق ايقىندالماعان، ۇلتتىق قاتىناستارى شيەلەنىسكەن ەل مۇرا بولىپ قالدى. قازاق ەلى راسىندا جولايىرىقتا تۇردى.
الايدا سىندارلى ساياسات ۇستانعان رەس¬پۋبليكا باسشىلىعى تىعىرىقتان شى¬عار جولدى تابا ءبىلدى. يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، حالىقتار اسسامبلەياسىن قۇرعان، وسى ارقىلى ەلدەگى ۇلتتاردى ۇيىس¬تىرا تۇسكەن جاس، جىگەرلى مەملەكەت دامۋدىڭ وزىندىك مودەلىن قالىپتاس¬تى¬رىپ، كوپ ۇزاماي دۇنيە جۇزىنە تانىلا باستادى. الەمنىڭ اۋزى دۋالى ساياساتتانۋ¬شىلارى ەندى “قازاقستاندىق مودەل” تۋرالى ءسوز ەتە باستادى. قىسقا مەرزىمدە بەيبىتشىلىك بەلدەۋىنە، ىزگىلىك مەكەنىنە اينالىپ ۇلگەرگەن ەل تۋرالى دۇنيە ءجۇزىنىڭ بەلدى، بەلگىلى باسىلىمدارى جارىسا جازدى. ماسەلەن، قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ سول كەزدەگى باس حاتشىسى كوفي اننان: “قازاقستان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالادا، سونداي-اق ىشكى ساياسي تۇراقتى¬لىقتى قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە ۇلكەن تا¬بىستارعا قول جەتكىزدى. قازاقستان وڭىرلىك جانجالداردى شەشۋدىڭ باستاماشىسى بولۋعا جانە يادرولىق قارۋسىزدانۋ ءۇشىن باتىل ارەكەتتەر جاساۋعا قابىلەتتى بولىپ شىقتى. قازاقستاننىڭ ءىس-تاجىريبەسى ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق سان-الۋاندىققا كەسىر ەمەس، يگىلىك رەتىندە قاراۋ كەرەك ەكەندىگىن كورسەتتى. رەسپۋبليكا كوپ¬تەگەن باسقا ەلدەرگە ۇلگى بولا الادى” دەپ مالىمدەدى. سول سياقتى ۇلىبريتانيانىڭ ەكس-پرەمەر-ءمينيسترى مارگارەت تەتچەر حانىم قازاقستان پرەزيدەنتىنە جولداعان حاتىندا: “تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ ءسىزدىڭ كورەگەندىك ساياساتىڭىز ەلدى بوس¬تاندىققا اپاراتىن جولعا الىپ شىقتى. پەسسيميستەر، بالكىم، ءسىزدىڭ ەلىڭىزدىڭ ەتنوس¬تىق جانە ءدىني ارقيلىلىعى ۇلتتاردى جانجالداستىرماي قويمايدى، ءسويتىپ، قازاقستاندى السىرەتەدى دەپ ۇمىتتەنگەن بو¬لار. الايدا ءبارى كەرىسىنشە بولىپ شىقتى. قازاقستان ءوزىنىڭ ارالۋاندىعىنىڭ ارقا¬سىندا گۇلدەنىپ كەلەدى جانە ءوزىنىڭ ءارالۋان داستۇرلەر مەن ءدىني سەنىمدەرگە بايلىعىنىڭ ارقاسىندا قۋاتىنا قۋات قوسۋدا. سىزدەر باسقالارعا ۇلگى بولدىڭىزدار”، دەپ جازدى. ەتنوستىق جانە ءدىني جانجالدار تولاستاماي تۇرعان تاياۋ شىعىستاعى يزرايل مەملە¬كەتىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، الەمدىك بەيبىتشىلىككە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالعان شيمون پەرەس تە ءوز تاڭدانىسىن جاسىرا الماي: “قازاق¬ستان ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم ەلىنىڭ وتە جاقسى مودەلى بولىپ تابىلادى”، دەپ اتاپ كورسەتتى.
ەلدەگى ىشكى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋمەن بىرگە، الەمدىك دەڭگەيدەگى شارالارعا دا بەلسەنە ارالاسا باستاعان  ن.ءا.نازارباەۆ قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاڭا العان تۇستا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسام¬بلەياسىندا سويلەگەن سوزىندە الەمدىك قاۋ¬ىم¬داستىقتى كۇش بىرىكتىرىپ، ەرىكتى ىنتى¬ماقتاستىق قادامىن جاساۋعا، ءسويتىپ، داع¬دارىستاعى وڭىرلەر مەن دامىعان ەلدەردىڭ پروبلەمالارىن ورتاقتاسا شەشۋ ءۇشىن بار¬لىق ەلدەردىڭ اسكەري بيۋدجەتىنەن 1 پايىز بولۋگە شاقىردى.
قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە قازاقستان كوپ ۆەكتورلى ساياسات ۇستانۋ، بۇرىنعى وداق¬تاستارىمەن ورتاق ءتىل تابىسۋ، تۋىسقان تۇركى جۇرتىنىڭ جاقىنداسۋىنا جانە ازياداعى ىنتىماقتاستىققا ۇيىتقى بولۋ، ءتىپتى ءۇندىس¬تان مەن پاكستان سىندى الىپ ەلدەردى تاتۋلىققا شاقىرۋ سياقتى كەلەلى ارە¬كەتتەرى ارقىلى شىن مانىندە ەۋرازيالىق مەملەكەتكە اينالىپ ۇلگەردى.  
وسىلايشا، ءبىر-بىرىنە قابىسقان ءسوزى مەن ءىسى ارقىلى حانتينگتوننىڭ پىكىرلەرىن جوققا شىعارعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ الەم جۇرتشىلىعىنا عاسىرلار توعىسىندا وركەنيەتتەر اراسىندا قاقتىعىس ەمەس، كەرى¬سىنشە، مادەنيەتتەر اراسىندا كەلىسىمنىڭ، الەمدىك ىزگىلىكتىڭ التىن كىلتىن ۇسىندى. قا¬زاقستان پرەزيدەنتىنىڭ الەمدىك وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن جاساعان قاجىرلى ەڭبەكتەرى، ءدىننىڭ سۇيىسپەن¬شىلىكتىڭ كەپىلى رەتىندە ادامزات بالاسىنىڭ تاريحىندا الار ورنىن كورسەتۋ ماقساتىندا ءداستۇرلى دىندەر مەن كونفەسسيالار وكىل¬دەرىن استاناعا جيناپ، ولاردىڭ باسىن قوسۋى جانە ۇيىتقى بولعان وزگە دە يگى ءىس-شارالارى مۇنىڭ جارقىن ايعاعى.
جالپى، “وركەنيەتتەر اراسىنداعى قاق¬تى¬عىس” تۋرالى پىكىرلەردىڭ بۇكىل ادامزات ءۇشىن اسا قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرتكەن، ءتىپتى وعان قارسى شىققان يران پرەزيدەنتى مۇحامماد حاتامي، پولشا پرەزيدەنتى لەح ۆالەنسا سياقتى تانىمال ساياساتكەرلەر مەن مەملەكەت باسشىلارى بولدى. ايتسە دە، ولاردىڭ پىكىرلەرى جەكە ۇستانىم رەتىندە قالىپ جاتتى. ال ن.نازارباەۆ الەمدە وركەنيەتتەرارالىق قاقتىعىس پىكىرىنە قارسى تۇرۋدى، مادەنيەتتەر مەن ءدىن وكىلدەرى اراسىنداعى ۇنقاتىسۋدى جان-جاقتى قولداۋدى مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالدىرعان جالعىز مەملەكەت باسشىسى بولىپ قالدى. وسى ارقىلى قازاقستان پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ ايماقتىق قانا ەمەس، الەمدىك ورەدە ويلايتىن كەسەك كۇرەسكەر، بۇكىل ادامزاتتىڭ تاعدىرىنا الاڭدايتىن تاباندى تۇلعا ەكەنىن كورسەتىپ بەردى.  
كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلىپ، ايتۋلى عالىمدار مەن ماماندار تاراپىنان جوعارى باعا العان، جالپى وقىرمان قاۋىمنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن “سىندارلى ون جىل” اتتى كىتابىندا “الەمدەگى لاڭكەس¬تىك¬تىڭ تۇپكى سەبەبى دامۋدىڭ تەڭسىزدىگىندە جا¬تىر” دەپ اتاپ كورسەتكەن نۇرسۇلتان ءابىش¬ۇلى ءدىننىڭ ءبولۋشى، ىرىتكى سالۋشى ەمەس، كەرىسىنشە، ەلدىڭ ەتەگىن جابار ۇيىتقى، مەملەكەتتى داعدارىستاردان قۇتقاراتىن، حالىقتى رۋحاني بىرلىككە شاقىراتىن فاكتور ەكەنىن العا تارتادى. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، حالقىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ باستاۋى بولعان يسلام ءدىنى تۋرالى ن.نازارباەۆ: “بارىنەن بۇرىن ءبىز ءۇشىن يسلام – ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تانىتا الۋدىڭ مۇمكىندىگى. قازاق حالقىنىڭ باسقا دا ءدىني تاۋبە ەتۋشىلىككە قۇرمەتپەن قاراۋى، ولار ءۇشىن ءدىني ەكسترەميزمدى جۇزەگە اسىرۋ بىلاي تۇرسىن، ول تۋرالى جۇرت كوزىنشە ءسوز ەتۋدىڭ وزىنە تىيىم سالاتىن ءتيىمدى توس¬قاۋىل بولىپ تابىلادى”، – دەپ اتاپ كورسەتتى.
جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا، 2001 جىلى قىركۇيەك ايىندا دۇنيە ءجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن تەررورلىق ارەكەتتەن كەيىن الەمدەگى الپاۋىت ەلدەر يسلام ءدىنىن جاپپاي ايىپتاپ جاتقان كەزدە ن.ءا.نازارباەۆتىڭ بايىپتى دا پاراساتتى سوزدەرى تالاي جۇرت¬تى ساباسىنا ءتۇسىرىپ، كەلەلى ويعا شاقىردى. ءپاتۋالى پىكىردەن داۋرىقپا ءسوز وزىپ تۇر¬عان سول تۇستا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى: “يسلامدىق قاۋىپ-قاتەر” دەگەن ۇعىمدى ەرىننىڭ ۇشىمەن ايتا سالۋ وپ-وڭاي بولعانىمەن، ونىڭ ۇرەيلى قاناتىنىڭ كەڭگە جايىلىپ بارا جاتقانى سونشالىق، ەندى يسلام تاراپىنان بولاتىن ميفتىك قاۋىپ-قاتەر تۋرالى ەمەس، يسلامنىڭ ءوزىن ناقتىلى قورعاۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ءسوز ەتەتىن كەز كەلدى”، دەپ جازدى. يسلام مەن تەرروريزم¬نىڭ ەش ۋاقىتتا قابىسپايتىنىن، بۇل ەكى ۇعىمنىڭ ءبىر-بىرىنە مۇلدەم كەرەعار ەكەنىن دالەلدەپ، الەمدەگى بارلىق دىندەردىڭ ادام¬زاتتى تەك ىزگىلىككە شاقىراتىنىن ايتقان ەلباسى، مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن قازاق ەلىنە الەمدەگى كاتوليكتەردىڭ ءدىنباسى يوانن پاۆەل ءىى-ءنى شاقىرىپ، قوناق قىلدى. قازاق جەرىنە تابان تىرەپ، الەمدىك بەيبىتشىلىك ءۇشىن تىلەك تىلەگەن ريم پاپاسى ءوز سوزىندە: “ۇلى دالانىڭ تاتۋلىعى مەن كەلىسىمى راحات تاڭدانىسقا بولەيدى جانە كوپۇلتتى مەملەكەتتە بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا بولاتىندىعىن دالەلدەيدى”، دەدى. وسى ارەكەتى ارقىلى ەلباسى حالقىمىزدىڭ كەڭپەيىلدىلىگى مەن قوناقجايلىعىن كورسە¬تىپ، يسلام ءدىنىن “بۇلىكشىل، تەررورشىل ءدىن” دەگەن جالا مەن جاپپاي ايىپتاۋلاردان اراشالاپ الۋعا ۇمتىلعان ەدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى سونداي-اق بۇكىل¬الەمدىك يسلام ليگاسىنىڭ باس حاتشىسى ابدوللا ءات-تۇركي، ءيزرايلدىڭ باس ءراۆۆينى يونا مەتسگەر سىندى الەمدىك دىندەردىڭ بەلگىلى وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، پىكىرلەستى. بۇل كەزدەسۋلەردە بارلىق دىندەردىڭ ىزگىلىك دانەكەرى رەتىندە تەرروريزمگە قارسى ەكەنى باسا ايتىلدى.
ءيا، ەلىمىز ەگەمەندىك العالى بەرى القالى جيىنداردا بوي كورسەتىپ جۇرگەن قازاقستان باسشىلىعى قاشاندا بىرلىك، ىنتىماق¬تاستىق جايىنان ءسوز قوزعاپ، قازاق حالقى¬نىڭ باۋىرمالدىعىن، ونىڭ تاتۋلىق پەن بەيبىتشىلىكتى قولدايتىن، سەنىم مەن ءسۇيىس¬پەنشىلىكتى اسقاقتاتاتىن دارحان مىنەزىن الەمگە تانىتۋمەن كەلەدى. سونىڭ جارقىن ايعاعى رەتىندە ەلباسىنىڭ تىكەلەي ۇيىتقى بولۋىمەن استانا قالاسىندا وتكىزىلگەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ەكى قۇرىلتايى ەلىمىزدىڭ داڭقىن بۇكىل الەمگە پاش ەتىپ، ايگىلەي ءتۇستى. نەگىزگى حالقى مۇسىلمان بولىپ تابىلاتىن قازاق¬ستاندا بىرنەشە ءدىن وكىلدەرى ءوزارا ءتۇسىنىس¬تىكپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، ەلباسى بۇل ارەكەتى ارقىلى دىندەردىڭ قاقتىعىس پەن قىرعىننىڭ ەمەس، تاتۋلىق پەن تۇسىنىستىكتىڭ دانەكەرى ەكەنىن بۇكىل دۇنيەگە جاريا ەتتى. ەۋرازيا قۇرلىعىندا ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن تۇسىنىستىكتىڭ، رۋحاني كەلىسىم مەن ءوزارا ۇيلەسىمنىڭ وزىندىك ارالىنا اينالىپ وتىر¬عان قازاقستاننىڭ باستاماسى بويىنشا ۇيىمداستىرىلعان بۇل باسقوسۋلاردىڭ ماقساتى – ءدىن وكىلدەرىنىڭ بۇكىل الەمدە بولىپ جاتقان قانتوگىستەرگە توقتاۋ ايتىپ، جاھاندا تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق ورناتۋعا، وسىلايشا، ادامزات بالاسىنىڭ تۇسىنىستىك پەن بەيبىتشىلىك جاعدايىندا ءومىر سۇرۋىنە ىقپال جاساۋ بولاتىن.

<!--pagebreak-->
راسىندا، بۇكىل دىندەردىڭ نەگىزىندە سەنىم مەن سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىم مەن ماحاببات بار. ال، دىندەراراسى دەپ اتاپ جۇرگەن سوعىستاردىڭ استارىنان ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق سەبەپتەر ىزدەگەن ءجون. ماسەلەن، كەزىندە مۇسىلمان الەمىن قانعا بوكتىرگەن كرەست جورىقتارىنىڭ ماقساتى وراسان بايلىق پەن اۋقىمدى جەرلەر يەلەنۋ بولعانى جاسىرىن ەمەس. سونىمەن قاتار، دىندەر اراسىندا تاتۋلىق بولماي، الەمدە بەيبىت ءومىردىڭ تۇراقتالمايتىنى دا انىق. ءدىندى دۇرىس تۇسىنبەۋ نەمەسە وزگە ءدىندى بىرجاقتى ءبىلۋ دە قاقتىعىسقا اپارىپ سوعاتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى.
دۇشپاندىقتىڭ بىلمەستىكتەن تۋىن¬داي¬تىنى سياقتى، كەلىسىم – بىلۋدەن، ءبىلۋ – تانۋدان، تانۋ – ءوزارا اڭگىمەدەن باستاۋ الادى. ديالوگ دەگەنىمىز كەلىسىم مەن سىي¬لاس¬تىق، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن وزگەگە ءتوزىم¬دىلىك دەيتىن بولساق، بۇل اڭگىمە شىنايى ىقىلاسپەن جانە تەرەزەسى تەڭ جاعدايدا ءوتۋى كەرەك. ال، كەزدەسۋدىڭ استارىندا كەلىسىمگە جات پيعىل مەن ميسسيونەرلىك نيەت بولسا، وندا بۇل ديالوگ ەمەس، مونولوگقا اينالىپ كەتەرى ءسوزسىز. سوندىقتان، ءدىندارلار ارا¬سىن¬داعى باسقوسۋلاردىڭ نەگىزگى ماقساتى قويىرتپاق، جاھانعا ورتاق جاڭا ءدىن جاساۋ ەمەس، الەمدەگى ادىلەتسىزدىكتەر پەن قاقتى¬عىستارعا، ءتۇرلى كەلىسپەۋشىلىكتەرگە توقتاۋ ايتىپ، ناشاقورلىق، ۇرپاق ازعىنداۋى نەمەسە ەكولوگيالىق اپات سياقتى ادامزات بالاسىنىڭ ورتاق ماسەلەلەرىنە ىزگىلىك ارقىلى شەشىم ىزدەۋدە جاتىر. قازاقستان پرەزيدەنتى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ  ءىى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە ءدىن وكىلدەرى اراسىنداعى ديالوگتىڭ، ءوزارا ۇنقاتىسۋدىڭ شەڭبەرىن: “...بىرىنشىدەن، الدىن الا كەسىپ-پىشۋسىزدىك، ءوزارا قابىل¬داۋدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قاساڭ¬دىقتارىنان باس تارتۋ. كەلەڭسىز قاساڭ¬دىقتاردان باس تارتپايىنشا، ۇنقاتىسۋعا كىرىسۋدىڭ قاجەتتىگى جوق. ەكىنشىدەن، باسقا¬نىڭ تىلسىم سالاسىنا باسا-كوكتەپ كىرۋدەن سانالى تۇردە باس تارتۋ. بىرەۋ ءۇشىن قاسيەتتى نارسە باسقا بىرەۋ ءۇشىن ءازىل نەمەسە كەلەمەج تاقىرىبى بولماۋى كەرەك. بۇل قاراپايىم قاعيدا، وكىنىشكە قاراي، ونى جۋرناليستەر مەن ساياساتشىلار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، باسقا دىندەرگە قاتىستى ءوز سوزدەرىنە نەم¬قۇرايدى قارايتىن ءدىن قىزمەتشىلەرىنىڭ وزدەرى ءجيى بۇزادى. ۇشىنشىدەن، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ جاڭا، قالىپتى ەمەس قاتەرلەرگە بىرلەسكەن جاۋابى. ەگەر ساياسات الەمىندە مۇنداي قالىپتى ەمەس قاتەرلەر لاڭكەستىكپەن، جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىنىڭ تارالۋىمەن، ترانسشەكارالىق قىلمىسپەن بايلانىستى بولسا، رۋحاني دۇنيەدە بۇدان الدەقايدا ىرگەلى قاتەر تۋىن¬داۋدا”، –  دەپ اتاپ كورسەتتى.
ايتا كەتەرلىك ءجايت، استانا قالاسىندا ەكى رەت وتكىزىلگەن ءدىندارلاردىڭ باسقوسۋى دىنىمىزگە جات قۇبىلىس ەمەس، كەرىسىنشە، ونىڭ ءتۇپ تامىرى اللانىڭ سوزىنەن باستاۋ الادى. وزگە ءدىن وكىلدەرىن كەلىسىمگە شاقىر¬عان قاسيەتتى كىتاپ قۇراندا بۇل تۋرالى: “(ەي، راسۋلىم), بىلاي دە: ەي، كىتاپ ءتۇسى¬رىلگەندەر! كەلىڭىز، سىزبەن ءبىزدىڭ ارامىزداعى ورتاق سوزدە بىرلەسەيىك. ياعني، اللادان باسقاسىنا قۇلشىلىق ەتپەيىك، اللادان باسقا ءتاڭىر تانىمايىق. ەگەر بۇعان تەرىس اينالسا بىلاي دە: كۋا بولىڭىز، ءبىز اللاعا مويىنسۇنعان مۇسىلمانبىز”، – دەپ اي¬تىلادى. وسىلايشا، حريستياندار مەن ياحۋديلەردى سەرىك قوسپاي، تەك تاڭىرگە عانا تابىنۋعا شاقىرعان قۇران مۇسىلمانداردى باسقا سەنىم وكىلدەرىنە، ءتىپتى، اللا مەن اقىرەت كۇنىنە سەنبەيتىن دىنسىزدەرگە دە مەيلىنشە مەيىرىممەن جانە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا ۋاعىزدادى.
اللانىڭ جولداۋى – ىزگىلىك باستاۋى. يسلامنىڭ ءبىر ماعىناسى دا بەيبىتشىلىك. “ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان” (اباي), سوندىقتان، ادام بالاسىنا جۇرەك بەرىپ، وعان ىزگى سەزىمدەر دارىتقان، تۋرا جولدى، اقيقاتتى كورسەتىپ، مەيىرىم-شۋاعىن توككەن اللاتاعالا، حاديستە ايتىلعانداي، “پەندەسىن انانىڭ ءوز پەرزەنتىن سۇيگەنىنەن ارتىق جاقسى كورەدى”.
ۇلى جاراتۋشى قاسيەتتى قۇران-كارىمدە ءبىر-بىرىمەن تانىسىپ، ءبىلىسۋ ءۇشىن ادام¬داردى قاۋىم-قاۋىم، تايپا-تايپا ەتىپ جاراتقانىن ەسكەرتەدى. ەندەشە، بىلە-بىلسەك، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىز، ارقيلى ءداستۇرىمىز بەن مادەنيەتىمىز ءبولىنۋ ەمەس، بىرىگۋ، ايرىلۋ ەمەس، تانىسىپ، ءبىلىسۋ ءۇشىن ەكەن.
قۇران بىزگە ادام-اتا الەيھيسسالامنان بەرى اللاتاعالانىڭ قۇزىرىندا تەك ءبىر ءدىن – حانيف ءدىنىنىڭ عانا بولعانىن ايتادى. حانيفتىك ءدىننىڭ ماعىناسى اللانىڭ ادام¬زاتتىڭ بولمىسىنا، تابيعاتىنا لايىقتاپ، اۋەل باستا تۇسىرگەن اقيقات ءدىنى. “رۇم” سۇرەسىنىڭ 30-اياتىندا بۇل تۋرالى بىلاي دەلىنگەن: “بارىنەن بەت بۇرىپ، ءجۇزىڭدى حانيف دىنىنە قارات. اللا جاراتىلىستا ادام بالاسىن سوعان ارناپ جاراتقان. اللانىڭ جاراتۋىندا وزگەرىس بولمايدى. حاق ءدىنى – وسى. الايدا ادامداردىڭ كوپشىلىگى مۇنى تۇسىنبەيدى”.
بۇكىل پايعامبارلار ادامزاتقا اللاتاعا¬لانىڭ ءبىر جانە تەڭدەسسىز ەكەنىن، اقىرەتتىڭ بار جانە تاعدىردىڭ حاق ەكەنىن ۋاعىزداپ كەلگەن. بۇل – ابايشا ايتقاندا “... نەشە مىڭ جىلدان بەرى اركىم ءارتۇرلى قىلىپ سويلەسە دە، ءبارى دە ءبىر قۇداي بار دەپ كەل¬گەن¬دىگى، ۋا ءھام نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادەلەت، ماحاببات قۇدايعا لايىقتى دەگەندىگى”.
قۇراننىڭ “شۋرا” سۇرەسىنىڭ 13-اياتىندا، ء“انبيا” سۇرەسىنىڭ 25-اياتىندا جانە “رۇم” سۇرەسىنىڭ 30-اياتىندا نۇح، يبراھيم، مۇسا، يسا جانە مۇحاممەد الەيھيسسالامدارعا تۇسىرىلگەن ءۋاھيدى دۇرىس ۇستانۋ ءۇشىن ءدىننىڭ شاريعات-زاڭ رەتىندە بەكىتىلىپ بەرىلگەنى باياندالادى. سول سياقتى ء“الي يمران” سۇرەسىندە: يبراھيم پايعام¬بار¬دىڭ ياحۋدي دە، حريستيان دا ەمەس، اقي¬قاتقا بەت بۇرعان ءمۇسىلىم ەكەنى ايتىلادى. جالپى، يبراھيم الەيھيسسالام كوكتەن تۇسكەن ءۇش ءدىننىڭ – يۋدا، حريستيان جانە مۇسىلماندىقتىڭ ورتاق اتاسى بولىپ ەسەپ¬تە¬لەدى. مۇسىلمان بولعان كىسى يبراھيم، مۇسا جانە يسا الەيھيسسالامدارعا جانە تاعى دا باسقا پايعامبارلارعا يمان ەتىپ، ولار اكەلگەن حابارعا شاك كەلتىرمەيدى، ءتىپتى، بۇعان يلانباعان كىسىنىڭ يمانى كامىل بولمايدى. سوندىقتان، ءبىر مۇسىلمان يسا الەيھيسسالامعا نەمەسە ءماريام اناعا ءبىر حريستياننان كەم قۇرمەت كورسەتپەيدى، سونداي-اق، حازىرەتى مۇسا الەيھيسسالامعا دەگەن سەنىمى مەن سەزىمى ءبىر يۋدا ءدىنى وكىلى¬نەن كەم سوقپايدى.
قۇراندى نەگىزگە العان حازىرەتى مۇحام¬مەد الەيھيسسالام كەزىنەن باستاپ، وزگە سە¬نىم وكىلدەرى مۇسىلمان ولكەلەردە تىنىش¬تىق پەن سەنىم ىشىندە ءومىر ءسۇردى. مىسالى، مە¬دينە قالاسىندا ياحۋديلەر حازىرەتى پايعامبارعا قاستاندىقتار ۇيىمداستىرىپ، ونى ءتىپتى، ۋلاپ ولتىرۋگە ارەكەت جاساپ، مۇسىلماندارعا سان مارتە ساتقىندىق جاسا¬عان ەدى. ايتسە دە، قۇران-كارىم يۋداشىلار مەن حريستيانداردى “اھل ال-كيتاپ”، ياعني قاسيەتتى كىتاپ تۇسىرىلگەندەر ساناتىنا قو¬سىپ، مۇشريكتەر مەن دىنسىزدەردەن جوعارى باعالاعاندىقتان، مۇسىلماندار ءاردايىم كەشىرىممەن قاراپ، ولاردىڭ قۇقىعىنا قول سۇقپاي، كەرىسىنشە، ولاردى ءوز قامقور¬لىعىنا الىپ وتىردى. وسىلايشا، مۇسىل¬مان ەلىندە بەيبىت جاعدايدا كۇن كەشىپ، تەڭ دارەجەدە ءومىر سۇرگەن يۋداشىلار مەن حريستياندار اراسىندا ءار كەزەڭدە كوپتەگەن عالىمدار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى شىقتى. سونىمەن قاتار، پايعامبارىمىز وزگە سەنىم وكىلدەرىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن قا¬بىل الىپ، ولارمەن مەدينە جانە حۋدايبيا كەلىسىمىن جاساعان بولاتىن. بۇل ورايدا ەرەكشە ايتا كەتەرلىك ءجايت، 622 جىلى مەدينە قالاسىندا مۇسىلماندار مەن وزگە سەنىم وكىلدەرى اراسىندا جاسالعان كەلىسىم – وسى باعىتتاعى الەمدەگى ەڭ العاشقى قۇ¬جات. ايگىلى پروفەسسور مۇحاممەد حامي¬دۋللاھتىڭ پىكىرىنشە، “مەدينە قۇجاتى” تەك كەلىسىم عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، مەملەكەتتەگى بۇكىل قاۋىمنىڭ قاتىسۋىمەن جازباشا تۇردە قابىلدانعان الەمدەگى ەڭ العاشقى كونستيتۋتسيا.
يماندىلىق ادامزات بالاسىنا پاراسات پەن پايىمدى، كەشىرىم مەن كەلىسىمدى، شا¬پاعات پەن مەيىرىمدى، قاناعات پەن راحىمدى، ءبىلىم مەن ەڭبەكتى ناسيحاتتايدى. سوندىق¬تان، يسلام تاريحىندا وزگە ءدىن وكىلدەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋ تەك پايعامبار كەزەڭىنە عانا ءتان قۇبىلىس ەمەس. ادىلەتتى حاليفا¬لاردىڭ ءبىرى حازىرەتى ومار كەدەي ءارى جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتسىز، قاۋقارسىز وزگە ءدىن وكىل¬دەرى ءۇشىن مەملەكەتتىك قازىنادان ارنايى قارجى ايىرىپ، جالاقى تولەپ تۇرعان. سونداي-اق، شام ماڭىندا موڭعول اسكەرى¬مەن بىتىمگە كەلگەن مۇسىلمان ەلشىسى تەك مۇسىلماندار عانا ەمەس، وزگە ءدىن وكىلدەرى دە تۇتقىننان تولىق بوساتىلماي، كەلىسىمگە كەلە المايتىنىن ايتقان. سۇيىكتى پايعام¬بارىنىڭ: “سىزگە اھل-ال كىتاپتى، ياعني حريستياندار مەن يۋداشىلاردى امانات ەتەمىن”، دەگەن ءحاديسىن بۇلجىماس ءامىر رە¬تىندە قابىلداعان ەلشى ءوز سوزىنە تاڭىرقاي قاراعان قارسى جاققا وزگە ءدىن وكىلدەرىنىڭ مۇسىلماندار ءۇشىن امانات ەكەنىن، ال اماناتقا قيانات جۇرمەيتىنىن مالىمدەگەن. سونداي-اق، كرەست جورىقشىلارى يسپانيا¬داعى مۇسىلمان مەملەكەتى – اندالۋسيانى تالقانداپ، ونىڭ بەيبىت تۇرعىندارىن جاپپاي قىرىپ-جويا باستاعاندا، جوق بولىپ كەتۋ قاۋپى تۋعان جەرگىلىكتى ياحۋديلەر وسمان¬لى مەملەكەتىندەگى مۇسىلمانداردى پانا¬لاعان. مىسالدار تىزبەگىن ودان ءارى جالعاس¬تىرا بەرۋگە بولادى. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – ادامي قاسيەتتەردى ارداقتاپ، قاستەرلەۋ جانە ادام قۇقىعىن اياققا تاپ¬تات¬پاي، اسقاق ۇستاۋ – يسلام ءدىنىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان، يسلام ءدىنىن كەڭدىك پەن كەشىرىمنىڭ، كەلىسىم مەن تۇسىنىستىكتىڭ ءدىنى دەۋگە تولىق نەگىز بار. يسلامدا ءدىندى كۇشتەپ مويىنداتۋ دا جوق.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2005 جىلدىڭ 18 اقپانى كۇنگى قازاقستان حال¬قىنا ءداستۇرلى جولداۋىندا: “قازاق توپى¬راعى ارقىلى بارلىق الەمدىك دىندەر وتكەن، سوندىقتان دا جاتىرقاۋشىلىق نەمەسە ءدىني فاناتيزم سەزىمى بىزگە جات. وسىناۋ رۋحاني ءداستۇر، جاراتۋشىنىڭ قانداي جولمەن بولسا دا تۇسكەن سوزىنە جۇرەگىمىزدىڭ اشىق¬تىعى – قازاقستانداعى كونفەسسيالار¬ارا¬لىق تاتۋلىقتىڭ اسا ماڭىزدى تۇعىرلارى¬نىڭ ءبىرى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ جاتسىنباس ۇندەسۋى¬مىزبەن كۇللى الەمگە تانىلامىز. ەلىمىزدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان بىتىمگەرشىلىك الەۋەتى الداعى ۋاقىتتا دا مۇقيات ساقتالىپ، دامى¬تىلا بەرەدى”، – دەپ اتاپ كورسەتتى.
ديالوگتىڭ قۇراننان باستاۋ الاتىنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. بۇل رەتتە قازاق جەرىندەگى باسقوسۋلار ارقىلى اتا-بابا¬لارىمىز عاسىرلار بويى ۇستانعان ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ دە ەڭسەسىن كوتەرۋىنە ابدەن مۇمكىندىك بار ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. قۇراننىڭ “ناحل” سۇرەسىندە: “اللا جولىندا دانالىقپەن، جاقسى ناسيحاتپەن شاقىر جانە ولارمەن وتە كوركەم تاسىلمەن پىكىر تالاستىر”، دەيدى. ال “انكابۋت” سۇرەسىنىڭ 29-اياتىندا: “زالىم ەمەس كىتاپ يەلەرىمەن (ياحۋدي جانە حريستياندارمەن) وتە كوركەم ادىسپەن پىكىر جارىستىر”، دەپ ايتىلعان. ەندەشە، حاق ءدىننىڭ وكىلى حاقيقات جولىندا وزگەمەن پىكىر الىسۋدان نەگە قورىقسىن؟! الەمدە ءتۇرلى اران¬داتۋشىلىقتاردىڭ بەلەڭ الىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بۇل – ءدىن وكىلدەرى اراسىنداعى ۇنقاتىسۋدى، ورتاق ۇندەسۋدى، تەرەزەسى تەڭ وتىرىپ تىلدەسۋدى قالاماي¬تىن تەرىس پيعىلدى جانداردىڭ ءالى دە كوپ ەكەنىن كورسەتسە كەرەك. سوندىقتان، ءدىن وكىلدەرى اراسىنداعى مۇنداي ۇنقاتىسۋ، اسىرەسە، مۇسىلماندار ءۇشىن تاپتىرماي¬تىن مۇمكىنشىلىك ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى، يبراھيم پايعامباردان (الەيھيسسالام) باستاۋ الاتىن حاق ءدىن وكىلدەرى باس قوس¬قان وسىنداي القالى جيىنداردا مۇسىل¬مان عالىمدارى يسلامنىڭ ىزگىلىگىن ءسوز ەتە وتىرىپ، الەمدە ورىن العان “يسلامو¬فوبيا” توڭىرەگىندەگى ءجونسىز، ورىنسىز دا نەگىزسىز ارەكەتتەردى اۋىزدىقتاۋعا مۇرىن¬دىق بولا الادى دەپ ويلايمىز.
راسىندا، اسەم استانامىزدا ەكى رەت ۇيىمداستىرىلعان ءدىن وكىلدەرى اراسىن¬داعى قۇرىلتايدا الەمدە ورىن الىپ جاتقان وسىنداي ءتۇرلى ادىلەتسىزدىكتەر مەن جونسىزدىكتەرگە توقتاۋ ايتىلدى دا. سون¬دىقتان، ەلوردا تورىندە وتكەن باسقوسۋلار الدەبىر ساۋەگەي-سىماقتاردىڭ “وركە¬نيەت¬تەرارالىق قاقتى¬عىس” تۋرالى تەوريالا¬رىنا قازاق ەلىنىڭ ءجا¬نە ونىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ¬تىڭ “ىزگىلىك” تۋرالى جاۋابى بولدى دەۋگە تو¬لىق نەگىز بار. الەم¬دىك جانە ءداستۇرلى ءدىن¬دەر ليدەرلەرىنىڭ ءىى سەزىندە سويلەگەن قو¬رىتىندى سوزىندە ن.ءا.نا¬¬زارباەۆ: ء“بىز بارشامىزعا ايان مىنا ءبىر شىندىقتى ەشقا¬شان ەستەن شىعار¬ما¬ۋى¬¬مىز كەرەك: جا¬راتۋشى – جالعىز، ءدۇ¬نيە – ورتاق، اسپان استى – كەڭ، ەندە¬شە، ءبىز ءبىر اتانىڭ بالاسى، ءبىر انانىڭ پەرزەنتى رەتىندە ءبىر-بىرىمىزبەن بەرەكە-بىرلىك پەن ىن¬تىماقتا ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. بايقاپ قاراساڭىزدار، سوڭعى ۋاقىت¬تا دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جا¬ھاندىق جاڭا قاتەرلەر بوي كوتەردى. سون¬دىقتان دا ءتۇرلى دىندەردىڭ عاسىرلار بويى جيناعان مول جاسامپازدىق تاجىريبەسىن پايدالانىپ، قۇداي ءسوزىن بىتىمگەرشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ پارمەندى قۇرالى رەتىندە پايدالانۋىمىز كەرەك. ...ءبىز لاڭكەسشىل¬دىك يدەولوگياسىن تامىرىمەن جويىپ، ىزگىلىكتىڭ جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق¬تا¬رىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن بۇكىل كۇش-جىگەر¬دى جۇمساۋعا ءتيىسپىز. سوندىقتان لاڭكەس¬شىلدىكتىڭ ءبۇلدىرۋشى يدەولوگياسىنا تولەرانتتىلىق، كەلىسىم مەن ۇنقاتىسۋ يدەولوگياسىن قارسى قويۋ كەرەك”، دەدى.
ەلباسىنىڭ بۇل يگى باستاماسى الەم جۇرتشىلىعى تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاپتى. ماسەلەن، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزىنىڭ اشىلۋ وقيعا¬سىنا ارنايى حات جولداعان بىرىككەن ۇلت¬تار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى كوفي ان¬نان قازىرگى تاڭداعى الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالار مەن ءتۇرلى دىنارالىق قاقتىعىس¬تارعا قارسى تۇرۋداعى ءدىنباسىلارىنىڭ اۋىزبىرشىلىگىنىڭ بولماي وتىرعاندىعىن ايتا كەلىپ، قاشان دا ادامزاتتىڭ الدىن¬دا تۇرعان باستى مىندەت – بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم بارلىق جەر بەتىندەگى تۇرعىن¬داردىڭ اماندىعىنىڭ اۋىزبىرشىلىككە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
ال استاناداعى كونفەسسياارالىق ءوزارا تۇسىنىستىكتى تەرەڭدەتۋ جونىندەگى فورۋمنىڭ ماقساتتارىن قولداعان اقش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دجوردج بۋش ەلباسىنا جىبەرگەن جولداۋىندا: “مەن استاناعا بۇكىلالەمدىك دىندەر كونگرەسىنە جي¬نالعان ازاماتتىق جانە ءدىني جەتەكشى¬لەردى قۇتتىقتايمىن. قۇراما شتاتتار ءدىن ۇستانۋ ازاتتىعى مەن جالپى بوستان¬دىق¬تى دامىتۋ، سونداي-اق لاڭكەستىك سە¬بەپ¬تەرىن جويۋ ماقساتىنداعى كونفەسسيا¬ارالىق ءوزارا تۇسىنىستىكتى تەرەڭدەتۋ ءجو¬نىندەگى كونگرەستىڭ ماقساتىن قىزۋ قول¬دايدى. مەن ءسىزدى جانە قازاقستان حال¬قىن اتالعان ماڭىزدى شارانى ۇيىم¬داستىرۋىمەن قۇتتىقتايمىن. كوپۇلتتى جانە كوپكونفەسسيالى ەل بولىپ تابىلاتىن قۇراما شتاتتار ءۇشىن مۇنداي كەزدەسۋلەر دەموكراتيانىڭ نەگىزىندە جات¬قان توزىمدىلىك پەن قۇرمەت قۇندىلىق¬تارىن العا جىلجىتۋ ءۇشىن ورتالىق ازيا¬داعى ءبىزدىڭ دوستارىمىزبەن ىنتى¬ماقتاستىقتىڭ ماڭىزدىلىعىن ايرىقشا¬لاي تۇسەدى”، دەدى.
فرانتسيا پرەزيدەنتى جاك شيراكتىڭ جىبەرگەن جەدەلحاتىندا 2003 جىلدىڭ قىركۇيەگىنىڭ 23-ءى مەن 24-ىندە استانادا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباس¬شىلارى سەزىنىڭ وتكىزىلەتىنىنە ءوزىنىڭ قۋانىشتى ەكەنىن جەتكىزدى.
رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين اتالعان سەزگە قاتىسۋشىلارعا ارنالعان قۇتتىقتاۋ حاتىندا “نەگىزگى الەمدىك جانە ءداستۇرلى-ۇلتتىق كونفەسسيالاردىڭ وكىل¬دەرىن جيناپ وتىرعان بۇل فورۋمنىڭ ءوز الدىنا اسا ماڭىزدى جانە ەرەكشە قاجەت¬تى مىندەتتەر قويىپ وتىرعانىن” اتاپ كور¬سەتتى. “بۇل – دىنارالىق جانە ۇلتارا¬لىق كەلىسىمنىڭ، توزىمدىلىكتىڭ جانە ءوزارا سىيلاستىقتىڭ قولداۋى. ءدال وسى ىزگىلىكتى قۇندىلىقتاردى ءبىز بۇگىندە ادامداردىڭ كوڭىلىنە جەككورۋشىلىك پەن جاۋگەر¬شى¬لىكتىڭ ۇرىعىن سەۋىپ وتىرعان حالىق¬ارالىق لاڭكەستەر مەن ەكسترەميستەرگە قارسى قويۋىمىز كەرەك”، دەلىنگەن رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ حاتىندا.
يتاليا پرەمەر-ءمينيسترى سيلۆيو بەرلۋسكوني دە سەزگە قاتىسۋشىلارعا حات جولدادى. سەزد دەلەگاتتارىن شىن ءجۇ¬رەكتەن قۇتتىقتاعان يتاليا پرەمەر-مي¬نيسترى قۇتتىقتاۋ حاتىندا “الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ءۇستى-ۇستىنە جاھاندانا ءتۇسىپ وتىرعان الەمدە ماڭگىلىك قۇندى¬لىقتاردى ىزدەپ تابۋعا كومەك بەرە الادى ءارى ءارتۇرلى مادەنيەتتەر، دىندەر مەن ناسىلدەر اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى كەڭەيتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولا الادى”، دەپ جازدى.
ال ساۋد ارابياسىنىڭ كورولى فاحد بەن ابدەل ءازيز ءال-ساۋد سەزد تۋرالى ءوز ويىن بىلايشا جەتكىزدى: ء“ارتۇرلى مادە¬نيەتتەردىڭ، دىندەردىڭ وكىلدەرىنىڭ جانە قوعامدىق ليدەرلەرىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزۋدىڭ قۇرالى رەتىن¬دە ءسىز تاڭداپ العان ديالوگ – بۇل الەم¬دەگى ىنتىماقتاستىققا جەتۋدىڭ ەڭ تابىس¬تى جولى. بۇكىل الەمنىڭ ۇلتتارى مەن حالىقتارى سوعىستان، قاقتىعىستاردان، وشپەندىلىك پەن ناسىلدىك كەمسىتۋشىلىكتەن ادا، بەيبىت ءومىردى اڭساپ وتىرعان ساتتەگى ءسىزدىڭ باستاماڭىزدى قولداۋ جانىمىزعا قۋانىش سىيلايدى”.
الەمدەگى ءدىن وكىلدەرى مەن بەلگىلى قايراتكەرلەر ادامگەرشىلىك قاعيداتتاردى باسشىلىققا الىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا ايقارا قۇشاق اشقان قازاق ەلى مەن ونىڭ ەلباسى ۇستانعان سارا ساياساتىن ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن دىنارالىق كەلىسىمنىڭ الەمدەگى ەڭ ۇزدىك مودەلى رەتىندە باعالاپ، قازاقستاندى دۇنيە جۇزىندەگى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ايماعى دەپ جاريالادى. بىزدىڭشە، الەم جۇرتشىلىعى دا قازاق دالاسىنان باستاۋ العان وسىناۋ ىزگى يدەيانىڭ باياندى بولعانىن تىلەيتىنى انىق.

دارحان قىدىءرالى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ساراپ¬شى¬سى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 27 ماۋسىم 2009 جىل