تەمىر شاحماتى – ءامىر تەمىر دۇرىلدەگەن زاماندا تۇران مەملەكەتىندە جانە وعان قاراعان ايماقتار مەن يسلام ىقپالىنداعى ەلدەردە كەڭ تاراعان ويىن ءتۇرى. ول شاترانجدىڭ كۇردەلى نۇسقاسى بولعاندىقتان، زامانىندا ەل اۋزىندا «شاترانج-ي كاميل» (كەمەل شاحمات) نەمەسە «شاترانج ءال-كابير» («ۇلكەن شاحمات» نەمەسە «ۇلى شاحمات») دەپ تە اتالعان.

اڭىز-افسانالارعا، سونداي-اق كوپتەگەن دەرەككوزدەرگە سايكەس وسىناۋ ويىن موديفيكاتسياسىنىڭ اۆتورى جانە بۇقارالىق دەڭگەيدە ناسيحاتشىسى ۇلى جاھانگەردىڭ ءوزى بولعان. ايتالىق، بۇل تۋرالى دارىگەر-عالىم ءال-ءامۋليدىڭ 1350 جىلى جازىلعان «ءبىلىم قازىناسى» اتتى كىتابىندا ءبىر شوعىر مالىمەت كەلتىرىلگەن.

شاحماتتىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ ەرەكشەلىگى – ارقايسىسى وزدىگىنەن قوزعالا الاتىن بىرنەشە سارباز (پەشكا) تاس بار.

ءامىردىڭ ۋاقىتتى ءتيىمدى وتكىزۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە شاحمات ويىنىن قۇلاي سۇيگەنى جىلنامالاردان ءمالىم. كەمەلىنە كەلگەن شاعىندا ادەپكى 8ح8 ورنىنا ول 11ح11 تورشامەن تولعاعان دەسەدى. بالا كەزىنەن وسى ويىنعا قىزىققانى جانە ەسىمى شەبەر ويىنشىلار قاتارىندا اتالعانى دا جاسىرىن ەمەس.

تىپتەن، سول ءداۋىردىڭ ەڭ سۇمدىق دۇربەلەڭى – انكارا شايقاسىنان كەيىن تۇتقىنعا تۇسكەن ءبايازيتتى الدىنا ماتاپ اكەلگەندە، اشۋىن باسۋ ءۇشىن ونىمەن دەرەۋ شاحمات ويناۋعا كىرىسكەنى تۋرالى اڭگىمەلەر ايتىلادى. سوندىقتان دا تاڭ قالاتىن ەشتەڭە جوق.

ءجۇز ون ءورىستى تاقتا

تەمىر شاحماتىنىڭ تاقتاسى ءبىر ءتۇستى ءجۇز ون ورىستەن تۇرادى: وندا ون جول جانە ون ءبىر باعان بار. سونىمەن قاتار، ەكى قوسىمشا ءورىس بار – بىرەۋى ەكىنشى جولدىڭ وڭ جاعىندا، ال بىرەۋى توعىزىنشى جولدىڭ سول جاعىندا. بۇل قوسىمشا ورىستەر «قامالدار» (تسيتادەلدەر) دەپ اتالادى. قارسىلاستىڭ پاتشاسى ويىنشىنىڭ تسيتادەلىن العان كەزدە، ويىن «تەڭ» دەپ جاريالانادى. پاتشادان باسقا ەشقانداي تاس تسيتادەلدى الا المايدى.

ويىنعا كەلەسى تاستار قاتىسادى:

♚ پاتشا – ءداستۇرلى شاحماتتاعىداي پاتشا رەتىندە جۇرەدى;

(◉) ساردار (گەنەرال) – قيعاش بويىمەن ءبىر تورعا جۇرەدى;

♛ ءۋازىر – ءبىر تورعا تىگىنەن نەمەسە كولدەنەڭىنەن جۇرەدى;

(∆) جيراف – قيعاش بويىمەن ءبىر تورعا، سودان كەيىن كولدەنەڭىنەن نەمەسە تىگىنەن كەمىندە ءۇش تورعا جۇرەدى (وعان تاستاردان سەكىرىپ وتۋگە تىيىم سالىنادى);

(Ώ) تۇيە – قيعاش بويىمەن ءبىر تورعا جانە جانىنا قاراي ەكى تورعا جۇرەدى (وعان تاستاردان سەكىرىپ وتۋگە رۇقسات ەتىلەدى);

(♟) پيكەت (جاساق) – ءداستۇرلى شاحمات تۇرىندەگى ءۋازىر سەكىلدى، بىراق كەم دەگەندە ەكى تورعا عانا جۇرەدى;

♞ ات – ءداستۇرلى شاحمات تۇرىندەگى ات سياقتى جۇرەدى;

♜ لاديا (كەمە) – ءداستۇرلى شاحمات تۇرىندەگىدەي جۇرەدى;

♝ ءپىل – قيعاش بويىمەن ەكى ورىسكە جۇرەدى (وعان تاستاردان سەكىرىپ وتۋگە رۇقسات ەتىلەدى);

(◼) اسكەري ماشينا – كولدەنەڭ نەمەسە تىگىنەن ەكى تورعا جۇرەدى (وعان تاستاردان سەكىرىپ وتۋگە رۇقسات ەتىلەدى);

♙ سارباز – ءداستۇرلى شاحمات تۇرىندەگى سارباز ءتارىزدى جۇرەدى، بىراق ءورىس بويىندا باستاپقى ەكى قادامسىز.

ءار تاستىڭ ءوز ساربازى بار: پاتشانىڭ ساربازى، ءۋازىردىڭ ساربازى جانە تاعى باسقا.

وي ترەناجەرى

«تەمىر شاحماتى قازىرگى شاحماتتارعا قاراعاندا تەك ويىن رەتىندە قاراستىرىلماعان. نەگىزىنەن ول تىنىس-تىرشىلىگى سوعىسپەن ورىلگەن ءامىرشىنىڭ ءارتۇرلى اسكەري تاكتيكالاردى ويلاستىرۋعا پايدالانعان قۇرال، ياكي «وي ترەناجەرى» قىزمەتىن اتقارعان» دەيدى تاريحشىلار.

سوندىقتان ونداعى تاستار تەمىر اسكەرى قۇرامىنا بىرگە-ءبىر سايكەس كەلەدى: ساربازدار – جاياۋ اسكەردى، اتتار – اتتى اسكەردى، اسكەري ماشينالار – قورشاۋ قۇرال-جابدىقتارىن بىلدىرەدى. تاقتادا ءۋازىردىڭ دە بولۋ سەبەبى – ءۋازىر  مانسابىنداعى كىسى تەمىرلىكتەر مەملەكەتىندە تەك مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىن عانا ەمەس، اسكەردى دە قامداۋمەن اينالىسقاندىعىنان.

شاحمات لوگيكالىق ويلاۋدى دامىتۋشى زياتكەرلىك جۇيە. بۇگىندە ول ويىننىڭ بۇكىل الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى وقۋ ورىندارى تۇزىلىمىنە، مەكتەپ باعدارلامالارىنا ەنگەنى كەزدەيسوق ەمەس. تەمىردىڭ باتىس پەن شىعىس، سولتۇستىك پەن باتىس باعىتتارىنداعى ءساتتى جورىقتارى اسكەري تاكتيكا مەن قولباسشى ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋدا شاحماتتى پراكتيكا رەتىندە تۇتقاندىعىنىڭ پايداسىن كورسەتەدى.

ءوز كەزەگىندە تەمىر شاحماتىنىڭ دا وزىندىك ىشكى تۇرلەرى بولعانىن ايتا كەتەيىك. اتاپ ايتقاندا، ولاردىڭ ءبىرى تەمىردىڭ بيوگرافى، اراب جازۋشىسى ءھام تاريحشى يبن ارابشاحقا تيەسىلى. ايىرماشىلىقتارعا كەلەتىن بولساق، ارابشاح نۇسقاسىندا ارىستاندار، بۇقالار جانە كۇزەتشى تاستارى قوسىمشا ەنگىزىلگەن. امىردىكىمەن سالىستىرعاندا بۇل تاستاردىڭ قالاي قوزعالعانى تۋرالى اقپاراتتار ساقتالماعان، سوندىقتان ونى قازىرگى تاڭدا تۇپنۇسقا ەرەجەلەرگە سايكەس ويناۋ مۇمكىن ەمەس.

ەجەلگى شاحمات تۇرلەرىنىڭ قايسىسىنىڭ بولماسىن بۇگىنگىسىنەن الدەقايدا ءورىستى بولعانى اقيقات. سايكەسىنشە، ويناۋ دا الدەقايدا قيىن بولعاندىقتان، ولار ويىنشىلاردان جوعارى اقىل-وي دايىندىعىن تالاپ ەتكەن. ال تەمىر ورداسى سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىندا ۇدايى سوعىسقا ازىرلىكتى باستى قۇندىلىق كورگەندىكتەن، وزىندىك شاحمات ويىن ءتۇرىن دە ەل ازاماتتارىنىڭ بارىنشا مەڭگەرۋىنە مۇددەلى بولعان.

وتىراردان تابىلعان شاحمات تاسى امىرگە تيەسىلى

2004 جىلى تاريحشى عالىم م. قوجا «وتىراردى ساقتاۋ جانە جاڭعىرتۋ» اتتى يۋنەسكو/جاپونيانىڭ جوباسى اياسىندا وتىرار بيلەۋشىسى سارايىنىڭ ءبىر بولىگىن تازالاۋ بارىسىندا شاحمات تاسىن تاپقان. ول قازاقستان اۋماعىندا تالعاردان كەيىن ەكىنشى قالاشىقتا تابىلىپ وتىرعان سۇيەك بۇيىم.

عالىمنىڭ كۋالىك بەرۋىنشە، قازىر ول جادىگەر الماتىداعى ورتالىق مۋزەيدە ساقتاۋلى تۇر. تاستىڭ ۇستىڭگى بولىگىنىڭ شوشاقتانىپ اياقتالۋى ونىڭ كورول، نە فەرز تاسى ەكەندىگىن كورسەتەدى. فيگۋرانىڭ ەرەكشە اشەكەيلەنۋىنە جانە جاسالعان ماتەريالىنا قاراپ، ونى قاراپايىم حالىق ەمەس، اقسۇيەكتەر ويناعان شاحمات تاسى دەۋگە نەگىز بەرەدى.

عالىمنىڭ ءوزى بۇل تۋرالى «ويىن تاسى XIV ع. ەكىنشى جارتىسى – XV ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا وتىراردا بيلىك جۇرگىزگەن بەردىبەك سارايىنان تابىلىپ وتىر. وسى سارايدىڭ يەسى بەردىبەكتىڭ اۋلەتى قىپشاق بولعان. وتىراردا دۇنيە سالعان ءامىر تەمىردىڭ شاحمات ويىنىن جاقسى كورىپ، ەڭ مىقتى شاحماتشىلاردى شاقىرتىپ ويناعانى بەلگىلى. ءپىل سۇيەگىنەن جاسالىپ ورنەكتەلگەن شاح تاسى ساراي يەلەرىنىڭ بىرىنىكى، نە ءامىر تەمىردىڭ وزىنىكى دە بولۋى عاجاپ ەمەس» دەگەن.

جالپى، ءامىردىڭ ءارلى-بەرلى وتكەندە بۇل جەرگە ءجيى قونىپ وتىرعانىن، سونداي-اق 1405 جىلى قىتايعا بارا جاتقان جورىعىندا ارىستاندى-قاراباس جەلىنەن وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ، وسى بەردىبەك سارايىندا قايتىس بولعانىن ەسكەرسەك، ءسوزىنىڭ كادىمگىدەي جانى بار.

شاحرۋح پەن شاحرۋحيا

بىردە الاددين ات-تابريزيمەن شاحمات ويىنىنىڭ ۇستىندە ۇلى ءامىر ۇلدى بولعانىن ەستىپ، شات-شادىمان بولادى (يبن-ارابشاح). سول جولى تەمىر قارسىلاسىنا «شاح رۋح» جاساعان، ياعني «شاح جانە مات» قويعان ەكەن.

قۋانىشىنا قۋانىش قوسىلىپ، ءدال وسى ۋاقىتتا سىرداريا، تاعى ءبىر بايانداردا ءامۋداريا بويىندا جاڭا قالانىڭ سالىنىپ بىتكەنى تۋرالى دا حابار كەلەدى. وسىلايشا، قوس جاعىمدى جاڭالىققا وراي دۇنيەگە كەلگەن ۇلىنىڭ اتىن، ويىن پارتياسى قۇرمەتىنە شاحماتتاعى – «شاح» – پاتشا جانە «رۋح» – تۋرا فيگۋرالارىنىڭ اتاۋلارىمەن «شاحرۋح» دەپ، ال قۇرىلىسى اياقتالعان كەنتتى «شاحرۋحيا» دەپ اتاپتى.

امىرگە قاتىستى وسى ءبىر ايتۋلى وقيعا تۋراسىندا جازبا دەرەكتەردە بەدەلدى قاينارلارعا سىلتەمەلەر كوپ ساقتالعان. قازاق ىشىندە ول ايماقتانۋ شەڭبەرىندە «ۇلىلار ەلى وتىرار» جيناق كىتابىندا كەڭىنەن تارقاتىلىپ وتىر («شىڭ» باسپاحاناسى).

مادەني قاھارمان

تەمىردىڭ جەكە باسى – ول تاريح ورىندە ءوزىنىڭ جاۋلاپ الۋشىلىعىمەن عانا تانىمال بولعان جوق. ايپەرەن تۇلعا وزگە وڭدى قاسيەتتەرىن ايتپاعاندا، تاماشا اسكەرباسى، مەملەكەت قايراتكەرى جانە تەرميندىك تىلمەن ايتقاندا culture hero بولدى.

«مادەنيەت قاھارمانى» رەتىندە دە ارتىندا كوپ مادەني-رۋحاني مۇرا، كوپتەگەن قالالار مەن ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن قالدىرا ءبىلدى. قازاق جازيراسىنىڭ جاۋھارى – كۇمبەزدەرى كوكپەن استاسقان ياساۋي كەسەنەسىن سالدىرعانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! سوندىقتان تەمىردىڭ سول كەزەڭدەگى بۇكىل الەم ويشىلدارىمەن سۇحباتتا بولا وتىرىپ شاحماتتىڭ جاڭا ءتۇرىن ويلاپ تابۋى ابدەن زاڭدى قۇبىلىس.

مۇندايدا قيت ەتسە، ءبارىن پارسىعا تەلۋدى ادەتكە اينالدىرعان ورىس الەمى جانە «كوشپەندى» دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىن ەۋروتسەنتريزم ۇستانىمىن قابىلداماۋ كەرەك. اتا تاريح فاكتولوگياسى كورسەتىپ وترعانداي، تۇركى دۇنيەسى دە ونەرتاپقىشتاردان ەش كەندە بولماعان.

م. قوجا ايتقانداي-اق، اتا-بابالاردىڭ شاحمات ويناعانى جانە بۇل ويىننىڭ قازاق جەرىنە ورتاعاسىردا كەلگەنىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر قۋاتتايدى. وعان قازاق تىلىندە شاحماتتىڭ كونە اتاۋى «شاتىراش» ءسوزىنىڭ ساقتالۋى ايعاق.

تەمىردىڭ تەگەۋرىندى دە قاراما-قايشىلىققا تولى ءومىر جولى، ۇلى دالا تاعدىرىنداعى قاسىرەتتى رولىنە قاراماستان، ول الاش وركەنيەتىنىڭ دە ءىرى تۇلعاسى. ونىڭ قۇرعان يمپەرياسىندا كۇنگەي قازاعىنىڭ دا قانى مەن تەرى، زور ۇلەسى بولعان. ەندەشە، ودان قالعان ايتارلىقتاي ەرەكشەلىكتەرى بار شاحمات ويىنى دا ءتول مادەني قۇندىلىق. ونى قايتا جاڭعىرتۋ، ويىن ءداستۇرىن ءتىرىلتۋ – پارىز بولسا كەرەك. وسىنى ۇمىتپاعان ءلازىم بە دەيمىز.

ابىلايحان قالنازاروۆ،

مادەنيەتتانۋشى-لينگۆيست

Abai.kz