اللا تاعالا: سەنى جوقتان بار ەتىپ جاراتتىم دا مەن جاسىرىندىم، سەن  ەندى ىزگى امالىڭمەن بويىڭنان مەنى كورسەت!

ۇلى جاراتۋشىنىڭ ءبىر ەسىمى ال–عاليم(بىلۋشى). بارلىق نارسەنى بىلۋگە قۇدىرەتى جەتەدى. بولعاندى جانە بولاتىندى بىلەدى. /1, 9/ سوندىقتان دا مۇسىلمان عالىمدارى قانشا تەرەڭ ءبىلىمدى بولسادا «بارلىعىن انىق ءبىلۋشى اللا» دەپ ايتۋدى ۇمىتپاعان. عىلىمنىڭ قاينار كوزى-ادامنىڭ ساناسى. ادام بالاسىنا سانا بەرۋشى اللا. ادام بالاسى بەس سەزىم مۇشەسىمەن سەزىپ، كورىپ بىلگەن سوڭ سانا قالىپتاسىپ، ءتۇيسىنىپ، وي تۇيەدى.

باتىس فيلوسوفى فوما اكۆەنسكي ءدىن مەن عىلىمدى ىمىرالاستىرعان. البەرت ەنشتەيىن ءوز دارىسىندە: ءدىنسىز عىلىمدى بالداقسىز اقساققا، ال عىلىمسىز ءدىندى تاياقسىز سوقىرعا تەڭەپ، ءدىننىڭ عىلىمعا، عىلىمنىڭ دىنگە ەش زيانى جوقتىعىن جانە ءبىرىنسىز-ءبىرى ناتيجەسىز ەكەنى تۋرالى ايتقان. ورتا عاسىرداعى ناداندىق سالدارىنان ينكۆيزيتسيا كەزىندە حيرستان ءدىندارلارى عىلىمعا تەرىس قاراعان. يسلام استرونمياسىن قولداۋشى ن.كوپەرنيك، گ.گاليلەي سىندى ءىرى عالىمداردى قۋدالادى. يسلام عىلىمى ەۋروپاعا كەلگەن سوڭ عانا شىندىقتىڭ بەتى اشىلىپ، عىلىمدى مويىندالعان. كەز كەلگەن عالىم ادەپ، يمان نەگىزدەرى، ار-ۇياتتى ءبىۋى كەرەك.\2,24-26\

باسىمىزدىڭ ءتاجى، كوزىمىزدىڭ نۇرى بولعان پايعامبارىمىز مۇحaممەد مۇستaفa (س.ع.ۋ.) ءبىلىم جايىندا: ءىشىن­دە كىش­كە­نە بولسادا ءبى­لى­مى (aقيقaتى) جوق aدaم قaڭىرaپ بوس قaلعaن ەس­كى ءۇي سياق­تى. سون­دىقتaن، ءمىن­دەت­تى ءتۇر­دە ءبى­لىم aل، ءجا­نە ونى بaسقaلaرعa ءۇي­رەت، ونى شىنaيى ءتۇ­سىن، ءبى­لىم­سىز بۇل ءدۇ­نيەدەن ءوت­پە. اللa تaعaلa توپaس، ءبى­لىم­سىز­دەر­دى كە­شىر­مەيدى. اللa تaعaلa ءبى­لىم­دى تارك ەت­كەن قۇلىن جەك كو­رە­دى. ءبى­لىم بaرلىق جaقسى­لىق aتaۋلى­نىڭ بaسى، ءبى­لىم­سىز­دىك بaرلىق جaمaندىق­تىڭ قaينaر كو­زى. ءدىن دۇشپاندارى ورتا عاسىرداعى يسلام عۇلامالارنىڭ ۇشان-تەڭىز عىلىمي جەتىستىگىن ۇرلاپ، ودان كەيىنگى ۇرپاقتى اداستىرۋ ءۇشىن وتە جىڭىشكە جەردەن سىنا قاعىپ، ءدىن مەن عىلىمدى ءبولىپ تاستادى. ءسوزىمىزدى تاراتساق:

پايعامبارىمىز (يلاھي بيلىك 23 جىل) جانە ونىڭ ءتورت حاليفاتىنىڭ (يجما 622-651) 29 جىلدان سوڭ، 661-750 جىلداردا ۋمميا بيلىگى ۇستەمدىك ەتتى. وسى كەزدەن كەيىنگى بۇكىل الەمدىك عىلىمدار اراب تىلىندە سويلەدى. اراب الەمىندە اتاقتى عالىم-عۇلامالار شىقتى. يسلaم حيميا عaلىمى ءجابىر يبن حaيaن(الگەربرا ءپانىنىڭ اتاسى), ارaب مەديتسينa aتaسى ابۋباكىر aر-رaزي، دaنىشپaن ويشىل، عالىم ءال-قيندي، ورتا ازيالىق اتاقتى ەنتسيكلوپەديست عالىم ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني. الەۋمەتتaنۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سaلۋشى يبن حaلدۋن، فيزيكa عaلىمى ءال-حaسaن يبن ءال-ءھايسaم، aتaقتى دارىگەر ابدۋلaتيف ءال-بaعدaدي. اريستوتەلدىڭ كىتaبىن ءتۇسىندىرۋشى يبن رۋشد. ءابۋ نaسىر ءال-فaرaبي جانە بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنەن شىققaن دارىگەرلەردىڭ ۇستaزى ءابۋ ءالي يبن سينa(مەدتسينا عىلىمىنىڭ اتاسى), ويشىل اقىن، فيلوسوف، اسقان ماتەماتيك ومار يبن يبراگيم ءال-حايام. بەيبaرىس سۇلتaننىڭ جەكە دارىگەرى يبن ءنافيس، اتاقتى عالىم ماتەماتيك جانە استرونوم مۇحاممەد ءال-حورەزمي. احمەت يگىنۇكي، مaحمۇد قaشقaري، ءجۇسىپ بaلaسaعۇن، استرونوم عالىم ۇلىقبەكتەر عىلىمنىڭ شامىن جاقتى.

اقىل ادامزاتقا اللانى تانۋ ءۇشىن بەرىلگەن نىعىمەت، مىنە سول نىعىمەت ارقىلى عىلىم جاسايمىز. بىزگە جان بەرۋشى دە جان الۋشى اللا تاعالا. بىزگە جان سالعاندا ءوزىنىڭ حيكمەت سىرلارىن سىڭىرگەن. اقىلى بار ادام اينالاسىنا اقىل كوزىمەن قاراسا نەمەسە ءوز تانىنە زەيىن قويسا اللانىڭ عىلىمىن انىق كورەر ەدى، امال نەشىك!!!

يسااك نيۋتوننىڭ شىركەۋدى شيرك كەلتىرۋ دەپ تۇسىنگەنى عىلىم تاريحىنان بەلگىلى. ءال-فارابي مەن يبن سينا ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ ەۋروپا ەلدەرىنە عىلىم جايعان اعىلشىن تقۋاسى رودجەر بەكون ءوز كەزىندە شىركەۋدىڭ نادان ىستەرىنە نارازى بولعان، يسلام عىلىمنىڭ شىندىعىن ايتقان. ورتاعاسىرلىق ەۋروپالىق عالىمدار ءوز ەڭبەكتەرىن كوبىنە-كوپ اراب عۇلامالارىنىڭ عىلىمي مۇرالارىن تانۋ، سوعان ءىزباسار بولۋ ارقىلى جازىپ، عىلىمدى دامىتقانى تۋرالى شىن ءسوز بريتانيادا شىققان كوپ تومدىق عىلىم تاريحىنىڭ الەمدىك ەنتسيكلوپەدياسىن دا اشىق ايتىلعان. \2,24-26\ استرونوميالىق اسپاپتار، ويىس اينا(لينزا), تەلەسكوپ جاساۋ، وبسەرۆاتوريا سالۋ ءىسى دە-يسلام ەلدەرىنەن الىنعان ۇلگىلەر. عىلىم تاريحىن بىلەتىندەر البەتتە مويىندايدى. عىلىمداعى اداسۋشىلىق پەن قاتە تۇسىنك الەمدەگى بارلىق عىلىم ساۋلەسىنىڭ باسى ەجەلگى گرەكيا ودان ەۋروپا دەپ ءبىلۋ. فالەس، پيفاگور، پلاتون، سىندى كورنەكتى ءىرى عالىمداردىڭ شىققان تەگى گرەك بولعانىمەن، ءبىلىم تەرگەن، عىلىم ۇيرەنگەن جەرى ەسكى شۋمەر (ب.د.د.4-3 مىڭجىلدىق) جەرى بولعاندىقتان ولاردىڭ عىلىمى شىعىس عىلىمىنىڭ جالعاسى ەكەندىگىن فارابيتانۋشى عۇلاما اقجان ءال-ماشاني ءدال ايتقان. \2,24-26\ ەرتەدەگى گەرەك عالىمدارىنىڭ ەسىمىن، ءبىلىمىن ەۋروپا ەلدەرى يسلام ارقىلى تانىعان. سوندىقاتان دا ر.بودلەي: «قازىرگى باتىس مادەنيەتى رەنەسسانسكا، رەنەسسانس يسلامعا قارىزدار»،-دەگەن. \2,24-26\

ۋوتت مونتگومەري «يسلامنىڭ ورتا عاسىرلىق ەۋروپاعا ىقپالى» اتتى ەڭبەگىندە: پايعامبار ميسۋاگى الەمگە ءتىس جاۋاتىن ششەتكانى سىيلادى. سۇننەت كويلەگى پيجماعا اينالدى، عۇسىل تازالىقتى، دارەت توسەككە اياقتى جۋىپ جاتۋدى ۇيرەتتى، جۇماعا دايىندالىپ ساقال مۇرت، شاش تىرناقتى الۋ جەكە گيگيەنا مەن مادەنيەتتى ۇيرەتتى. بۇرىنعى توسەككە دە ءجۇن شەكپەندەرىمەن قۇلاي بەرەتىن جامان ادەتتەرىنەن ايىرىلىپ ءتورت مەزگىلگە قاراي كيىم كيەتىن بولدى، بيتتەن قۇتىلدى، تاماقتى فارفور ىدىسپەن ىشەتىن بولدى، كەپتىرىلگەن بالىق جەيتىن ەۋروپالىقتار جەڭىل سورپا، قويۋ تاماق، ءتاتتى تاعام جەۋدى ادەتكە اينالدىردى. اراب تسيفىرى، كومپاس، قاعاز جاسايتىن ديرمەندەر ەۋروپاعا كەلدى، سولاي جاپپاي ساۋاتتاندى.  ءزايتۇن،  ءىنجىر، بانان، ءجۇزىم، قۇرما، شيە جەمىستەرى كەلدى،  ەگىندى ۇنەمدەپ سۋعارۋ ءۇشىن شاعىن ارىقتىر قازدى، گيتتار العاش يسپانيادا كودروۆا حاليفاتىندا پايدا بولدى. ساۋلەت ونەرى دامىدى، مەديتسيناعا جاڭا سەرپىن بەردى.

پaيعaمبaرى­مىز aيت­تى: «ءبى­لىم ءىز­دەۋ – ەر-ايەل مۇ­سىلمaن­دaرعa پaرىز، ءبى­لىم aلۋدa اللa تaعaلaعa سۇيەنۋ كە­رەك. سوندa عaنa ول ساعaن شىنaيى ءبى­لىم بو­لىپ ءسى­ڭە­دى. ءبى­لىم پaيدaلى ءجا­نە پaيدaسىز ءبى­لىم بو­لىپ ەكى­گە ءبو­لى­نە­دى. ءبى­لىم­دى ءتىر­لىك­تىڭ ءتى­رە­گى ەتۋ كە­رەك. پaيدaلى ءبى­لىم سە­نى بaقىتقa جەت­كى­زە­دى، aل پaيدaسىز ءبى­لىم سە­نى قۇر­دىمعa اكە­تە­دى.

عىلىم ەكى ءتۇرلى: ادام تۋىلعاننان ولگەنشە ەش ايرىلا المايتىن اللانىتانۋ ءىلىم، بۇل بارلىق ادامعا پارىز ءىلىم. ەكىنشىسى نان جەۋ ءۇشىن كەرەكتى عىلىم. مۇندا ءبىر ماماندىقتى بىرەۋ مەڭگەرسە، بارلىق ادامنىڭ موينىنان تۇسەتىن ءىلىم. «ءدىن عىلىمنىڭ اتاسى»-, دەپ سىرشىل اقىن مۇقاعالي بەكەر جىرلاعان جوق.

ادام قانشا عالىم، كورىپكەل بولسا دا ءوزىنىڭ قاي كۇنى ولەتىنىن بىلمەيدى. كىم كىشكەنە قارا قۇمىرسقانى قولدان جاساپ، جان سالا الادى. اللا تاعالا ءبىزدى جاقسى كورگەنى سونشالىق، كوزىمىزگە اينالامىزداعى مەتوفيزالىق الەمدى (پەرىشتە، جىن-شايتان، ارۋاق ت.ب) كورمەيتىن ەتىپ جاراتقان، كورسەك جۇرەگىمىز جارىلىپ كەتەدى. ءدىن-ءاربىر ادام بالاسىنا، اقىل يەسىنە ءوز قالاۋى بويىنشا، دۇنيە جانە اقىرەتتە ناعىز باقىتقا جەتكىزەتىن يلاھي جۇيە. اللا تاعالا ادامزاتقا پايعامبارلار مەن كىتاپتار ارقىلى تۋرا جولدى نۇسقاپ، عىلىمىن ۇيرەتىپ وتىرعان. ايتالىق: يبراھيم(ا.س) كاعىبانى سالاردا كوگەرشىن مەن ورمەكشىنى جىبەرەدى. ورمەكشى تورىنان قۇرىلىس سىزباسىن، ارحتەكتۋراسىن ۇيرەنسە، كوكەرشىن جۇمىرتقاسىن جارعاندا بالشىق جاساۋدى ۇيرەنگەن. مۋسا(ا.س) پايعامبارعا حيميا (التىن جاساۋدى) ۇيرەتكەن، سونىمەن بىرگە وسىمدىكتانۋ(بوتانيكا) عىلىمىن ۇيرەتىپ، ءدارى ءشوپتى شيپا ەتكەن. ءداۋت(ا.س) پايعامبارعا تەمىرشىلىكتى مەڭگەرتىپ، فيزيكا، حيميا عىلىمىن ۇيرەتتى. يسا(ا.س) پايعامبارعا مەدتسينانى ۇيرەتتى. تۋىلا سالا الا پەستى ەمدەدى. نەگىزىندە جىبەرىلگەن دىندەردىڭ بارلىعى- يسلام. بۇل ءيلاھي دىندەر كەيىننەن نەگىزگى قالپىن جويعاندىقتان، اللا تاعالا پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا(س.ا.ۋ) ارقىلى اقيقات دىندەردىڭ ەڭ سوڭعىسى ءارى ەڭ كەمەلى يسلام ءدىنىن ءتۇسىردى.\3.6\

PS: عىلىم ءدىننىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى. ءناپسىسىن تىڭداعان جان، شەكسىز ەركىندىككە كەتكەن ادام اداسادى، يسلامنىڭ شەكتەۋى وسى عانا. /5/  ادامزاقتا پايدالى كەز-كەلگەن عىلىم ءدىننىڭ ءبىر جەتىستىگى. ءبىز ءدىن دۇشپاندارىنىڭ دىنمەن عىلىمدى ءبولىپ قاراستىرعانىن جانە ەكەۋىن قاراما-قارسى قويعانىن بىلىۋگە مىندەتىمىز. ءدىن مەن عىلىمدى تەڭ مەڭگەرگەن مۇحيت ءتارىزدى تەرەڭ ادامدار بولادى، ولاردى كورگەندە تەرەڭىنە شاماڭ جەتكەنشە سۇڭگىگىڭ كەلەدى، ال شالشىق سۋداي تاياز ادامدار دا بولادى، ولار ءۇستىمدى بىلعاپ كەتپەسە ەكەن دەپ اتتاپ كەتكىڭ كەلەدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. “اللانىڭ 99 عاجايى ەسىمى” / سادۋاقاس ەرماتۇلى ەرماتوۆ. (ورىس تىلىنەن اۋدارعان) مەرەي باسپاسى، – الماتى، 2006 جىل
2. عىلىم ىزدەۋدى ادامنىڭ ادامدىق بورىشى ساناعان. ماقسات الپىسبەس. /“اڭىز ادام جۋرنالى ”24-26 بەتتەر.
3. حاسەن ارىكان; تۇرىك تىلىنەن اۋد:ا. كەشكيلوۆ. بەينەلى مۇحتاسار عىلىمحال (حانافي ءمازحابى بويىنشا نەگىزگى ءدىنني ماعۇلماتتار).-الماتى: التىن پاراق، 2017.-188 بەت. (قرمادەنيەت جانە سپورت مينسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتى جانە قر مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى بەكىتكەن)
4. قۇران كارىم. (اراب تىلىنەن قازاقشا تۇسىندىرمەلى اۋدارما جاساعان). اكىمحانوۆ اسقار بولاتبەكۇلى.، انارباەۆ نۇرلان سايلاۋۇلى. – الماتى، «كوكجيەك» باسپاسى. 2015.-624بەت.
5. “دaنaلىق­تىڭ دايەگى” / قىتاي تىلىنەن اۋد. -ن. ابدىراقىن. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2017جىل
6. يمان نەگىزدەرى. سەيتبەكوۆ سمايىل. جشس رپبك «ءداۋىر»– الماتى ، 2011 جىل.

نۇرحالىق ابدىراقىن،

Abai.kz