قازاق رەسپۋبليكاسىنا – 100 جىل

تاريحي مينياتيۋرا

1921 جىلعى قاڭتاردىڭ ايازدى كۇندەرىنىڭ بىرىندە ىشكى ىستەر حالكوماتىنا بايىرعى بولشەۆيك يۆان الەكسەەۆيچ اكۋلوۆ كەلدى. ول كۇنى كەشەگە دەيىن رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسى قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى  بولىپ ىستەگەن-ءتىن. كەزەكشى ونى تانىدى، وتىنىشىنە ساي، قازاق رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنىڭ كابينەتىن نۇسقادى. وندا كوميسساردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى دىنشە (دىنمۇحامەد) ءادىلۇلى ءادىلوۆ وتىرعان. اكۋلوۆ ىزدەپ كەلە جاتقان جاۋاپتى قىزمەتكەر. تولقىندانعان قاۋعاداي قالىڭ شاشتى ۋىزداي جاپ-جاس جىگىت. ورنىنان تۇرىپ سالەمدەستى، جىلى قارسى الدى. ال سودان بىرنەشە كۇن عانا بۇرىن ولار مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ازاماتتاردىڭ جينالىسى ۇستىندە قىزۋ ايتىس-تارتىستى باستان كەشكەن ەدى. ەكەۋى دە، ءبىرى ەگدە ساياسي قايراتكەر، ەكىنشىسى جالىنداپ، قانى تۋلاپ تۇرعان جاس كۇرەسكەر، ءوز ۇعىمدارىنداعى مىندەتتەردى العا تارتىپ، جيىن ۇستىندە قاتۋ قاباقپەن قاتتى-قاتتى سويلەگەن. ەندى ەكەۋى دە ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنىڭ كابينەتىندە ءبىرشاما جادىراڭقى شىرايدا كەزدەستى. بالكىم، كەشە ىمىراعا كەلە الماعان ماسەلەنى بۇگىن سالقىن قانمەن سارالاۋعا تىرىساتىن شىعار...

...دىنشە ورىنبورعا سوۆەتتەردىڭ قۇرىلتايشى سەزىنەن ءبىر ايداي كەيىنىرەك، 1920 جىلدىڭ قاراشاسىندا ات باسىن تىرەدى. ول قىزمەتىنە كىرىسكەن شاقتا، قازاق وكىمەتىنىڭ ءتۇرلى مەكەمەلەرىندە ىستەيتىن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ كوبىسى قالاداعى اۋىزەكى تىلدە «كيرتسيك جاتاقحاناسى» دەپ اتالىپ كەتكەن ۇلكەن قوناقۇيدە تۇراتىن. سولاردىڭ بىرقاتارىمەن دىنشە قىزمەتتەن بوس ۋاقىتتارىندا جاقىنىراق تانىستى. كەيبىرىمەن ارادىك باس قوسىپ، پىكىرلەسىپ ءجۇردى. ءتىپتى ايگىلى الاشوردانىڭ باسشىسى بولعان ءاليحان بوكەيحانوۆپەن دە سىر شەرتىسەتىن. ونىمەن ناركومزەمنىڭ، ياعني جەر حالكوماتىنىڭ كەڭسەسىندە كەزدەسىپ قالعان-دى. الەكەڭ بوكەيحانوۆ سول كوميسسارياتتا تەحنيكالىق قىزمەت اتقاراتىن. بۇل دىنشەنىڭ ونى 1917 جىلى ومبىدا بايانداماسىن تىڭداعاننان سوڭ، الاش پارتياسى قۇرىلعان جانە پارتيانىڭ اقمولا وبلىستىق كوميتەتى سايلانعان جينالىستان كەيىن تۇڭعىش كورۋى ەدى. جىلى سويلەسىپ، اعالى-ءىنىلى راۋىشتە، دوستىق پەيىلدە ايرىلىستى. سودان ول ارادىك دىنشەنىڭ بولمەسىنە كەلىپ، اڭگىمەلەسىپ كەتىپ جۇرەتىن. بىردە نومىرىندە ءوزىنىڭ قۇرداسى سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن جانە ءاشىم وماروۆپەن سۇحباتتاسىپ وتىرعاندارىندا، ءبىر سەرىگىمەن بوكەيحانوۆ تا كەلىپ قالعان. الەكەڭ جاس قايراتكەرلەردىڭ كوڭىل-كۇيىن سۇراستىرىپ، قيلى قىزىق اڭگىمە ايتقان. ءسويتىپ  سويلەسىپ وتىرعاندارىندا ۇستەرىنە سەيىتقالي مەڭدەشەۆ پەن  مۇحامەدقافي مىرزاعاليەۆ كەلدى. رەسپۋبليكا وكىمەتىنىڭ باسشىسى مەن ىشكى ىستەر كوميسسارى. ءبارى جىلى سالەمدەسىپ، شاعىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىستى. دىنشە تۇركىستاندا ءوز كوڭىلىنە تۇيگەندەرىن، دميتري فۋرمانوۆتىڭ سوڭىن الا ىسساپارمەن  جەتىسۋدا بولعانىندا ونىمەن جانە جەرگىلىكتى تاماشا كۇرەسكەر وراز جاندوسوۆپەن  قازاق مۇددەسى ءۇشىن ىستەگەن ىستەرىن، فۋرمانوۆ كۋبانعا كەتكەننەن كەيىن ۇزاماي ءوزىنىڭ دە سەمەيگە اتتانۋعا ءماجبۇر بولعانىن ءسوز ەتتى. كيرتسيك جاتاقحاناسىندا وسىنداي جاقسى پىكىرلەسۋلەر بولىپ تۇراتىن. مۇندا ول ءوزىن سەمەيدەن جەدەلحاتپەن شاقىرتقان قازاتكوم حاتشىسى ابدوللا بوكەيحانوۆپەن دە كەزدەسىپ، كوپ سىرلاستى. ادىلەت حالكوماتىندا ىستەيتىن احمەت ءبىرىمجانوۆ، اعارتۋ حالكوماتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى بياحمەت سارسەنوۆ، ەلدەس وماروۆپەن ۇشىراسىپ ءجۇردى، جەكە پاتەردە تۇراتىندىقتان مۇندا سيرەك سوعاتىن اعارتۋ كوميسسارى احمەت بايتۇرسىنوۆپەن دە جۇزدەستى. وسىنداي، ءارتۇرلى قۇرامداعى كەزدەسۋلەر ءجيى وتەتىن، اڭگىمە-دۇكەندەردىڭ قۇپيا ەشتەڭەسى جوق، تەك جاڭادان قاز تۇرىپ كەلە جاتقان رەسپۋبليكا جايى ءسوز بولاتىن. ال كۇندەلىكتى جۇمىستا دىنشە جانە ونىڭ ومبىلىق  دوسى سماعۇل مەن ورىنبورداعى قۇرىلتايشى سەزگە اقمولادان ساكەن سەيفۋللينمەن بىرگە اقمولادان كەلىپ قاتىسىپ جاس رەسپۋبليكاعا قىزمەت ەتۋگە قالعان ءاشىم ۇشەۋى كوبىرەك بىرگە ءجۇرۋشى ەدى. سماعۇلمەن جاستى عانا ەمەس، وجەت كوزقاراستارى دا ۇقساس ەدى.  البىرت دوستار كۇنى كەشە جالپى جينالىستا اكۋلوۆ پەن رادۋس-زەنكوۆيچتى القىمنان باتىل الىپ، تىعىرىققا تىرەگەن. «ءسىز دە، ءسىزدىڭ دوسىڭىز سادۋاقاسوۆ جولداس تا ءبىزدى كىنالايمىز دەپ ءسوز جوق ارتىق كەتتىڭىزدەر»، – دەدى الدىندا وتىرعان بايىرعى بولشەۆيك اكۋلوۆ اقىرىن ۇنمەن.

...دىنمۇحامەد ءادىلوۆ وقۋشى جاستاردىڭ ومبىداعى «بىرلىك» ۇيىمىندا سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن تانىسىپ، جاقسى جولداس بولعان-دى. سوڭعى رەت 1918 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا كورگەن ەدى. ول كەزدە دىنشە تۋىس دوسى جانايدار سادۋاقاسوۆ ەكەۋى قاتىسقان بولشەۆيكتەردىڭ كوتەرىلىسى ءساتسىز اياقتالعاننان كەيىن، جۇمىسشى مۇقان ايتپەنوۆتىڭ ۇيىندە كولچاك جاندارالدارىنان تىعىلىپ جاتقان. وعان سماعۇل «بىرلىك» باۋىرلاستىرعان جانايدار جانە ابدىراحمەن بايدىلدينمەن بىرگە كەلدى. ولار قالىپتاسقان جاعدايدى تالقىلاسىپ، دىنشەنىڭ قالادان كەتكەنى دۇرىس دەپ شەشتى. سول شەشىمگە سايكەس دىنشە جانايداردىڭ اكەپ بەرگەن قۇجاتىمەن ابدىراحمانعا ىلەسىپ، ومبىدان استىرتىن شىعىپ كەتتى. سودان بەرى، دىنشە ءابدىراحماننىڭ اۋىلى ارقىلى تۇركىستان ولكەسىنە ءوتىپ، سول جاقتا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇرگەن كەزەڭدە، سماعۇل ومبىدا قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن جالعاستىرىپ، جاس ساياسي قايراتكەر رەتىندە تانىلعان. 1920 جىلى رەسەي كوممۋنيستiك جاستار وداعىنىڭ ومبىداعى سiبiر بيۋروسى اپپاراتىنا قىزمەتكە الىنعان. مۇندا ول ركجو سiبiر بيۋروسىنىڭ قازاق-تاتار جاستارىمەن جۇمىس جۇرگiزەتiن سەكتسياسىندا ىستەدى. وسى سiبiر بيۋروسى قازاق جاستارى ءۇشiن شىعارىپ تۇرعان «ەڭبەكشiل جاستار» گازەتiنiڭ رەداكتورى بولادى. ودان گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ مۇسىلمان سەكتسياسىنىڭ قازاقتارعا ارنالعان «كەدەي ءسوزi» گازەتiن رەداكتسيالادى. ومبىدا كەڭەس تۇعىرىندا جارىق كورگەن وسى باسىلىمدار بەتتەرiندە  قازاق تۇرمىس-تiرشiلiگiنiڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، ونى تۇزەۋدەگi مiندەتتەردi تالداپ جازىپ تۇردى. كووپەراتسيا قۇرۋدى، شارۋانى تۇزەۋدى اڭگىمەلەدى. جەكەلەگەن ماقالالارىندا يماندىلىق ماسەلەلەرiنە توقتالىپ، تاراتىپ اڭگiمەلەدi. ادەبيەت جايىندا دا قالام تەربەدى. توڭكەرiس تاريحىنا دا شولۋ جاساپ، ونى قازاق جاعدايىمەن ساباقتادى. ومبىنىڭ ساياسي جانە كۇرەسكەرلiك مەكتەپتەرiندە شىڭدالعان جالىندى جاس ادەبيەتشi-پۋبليتسيست 1920 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا شىعىس ۇلتتارى جاستارىنىڭ بiرiنشi كۇللiرەسەيلiك كونفەرەنتسياسىنا دەلەگات بولىپ قاتىستى. سول كونفەرەنتسيادا جiگەرلi, ويلى، وتكiر ماسەلەلەر كوتەرگەن سوزiمەن بiردەن جارق ەتiپ كورiنiپ، ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى. ول سول جيىندا رەسەي كومسومولىنىڭ ورتالىق شىعىس بيۋروسى مۇشەلiگiنە سايلاندى. جارقىراپ، جاقسى قىرىمەن بۇتكiل كەڭەس جاستارى اراسىندا كوزگە ءتۇسiپ، قالىڭ كوپشiلiككە تانىلا باستاعان سماعۇلعا قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتi بىردەن نازار اۋدارادى. قازرەۆكوم ونى ورىنبورعا شاقىردى. ورىنبور بۇل كەزدە قازاق ەلiنiڭ كەڭەستiك نەگiزدەگi اۆتونومياسىن جاريالاۋدى ازiرلەپ جاتقان باس قالا بولاتىن. كۇن تارتiبiنە قازاقستاننىڭ كوممۋنيستiك جاستار ۇيىمىن قۇرۋ ماسەلەسى شىعارىلعان. سماعۇل سول جۇمىسقا تارتىلدى. ءسويتiپ ول 1920 جىلعى قىركۇيەكتiڭ سوڭىنا قاراي جاۋاپتى جۇمىسقا – قازاق وبلىستىق كومسومول كوميتەتiنiڭ حاتشىسى لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. جاستار ۇيىمىنىڭ باسشىسى رەتiندە سماعۇل سادۋاقاسوۆ ۇيىمداستىرۋ جانە ناسيحات جۇمىستارىن جولعا قويۋعا باسشىلىق جاسادى. شارتاراپتان كوكiرەگi وياۋ قىز-جiگiتتەردi ورىنبورعا جيناپ، ارنايى كۋرستا وقىتتى. وندا ءوزi دە ءدارiس بەردi. دەموكراتيالىق جاستار ۇيىمدارىنىڭ تاريحى مەن جاستار قوزعالىسىنىڭ سوناۋ اعىمداعى ءسات كەزىندەگi جاي-كۇيi, كومسومول ۇيالارىن اشۋدىڭ جاي-جاپسارى جايىنان اڭگiمەلەر ايتىپ، جەر-جەردەن كەلگەن جاستاردى ساياسي بiلiم الiپپەسiمەن تانىستىردى. سوسىن تەبىرەنتەرلىك تاريحي ءسات تۋدى. قازاق ەلى سوۆەت وكىمەتى تۋى استىندا تۇڭعىش قۇرىلتايىن وتكىزدى. عۇمىرى قىسقا بولعان الاش اۆتونومياسىنان كەيىن ەلدىگىن ماڭگىلىككە جاڭعىرتۋدىڭ ءىس جۇزىندە جاڭا جولىن سالدى. قازاقستان كەڭەستەرiنiڭ 1920 جىلعى 4-ءشى قازاندا اشىلعان بiرiنشi سەزiندە سماعۇل سادۋاقاسوۆ جاستار ۇيىمى اتىنان ءسوز سويلەدi. ول سوندا بايسالدى وي-پiكiرiمەن، جاس مەملەكەت iرگەسiن نىعايتۋعا سەپتەسەرلiك ساليقالى ۇسىنىسىمەن دەلەگاتتار ريزاشىلىعىنا بولەندi. شاكiرت شاعىنان جۋرناليستيكامەن باۋىرلاسىپ، وزىق ويلارىمەن ەلگە تانىلىپ قالعان سماعۇل قۇرىلتاي كۇندەرi «ۇشقىن» گازەتiنiڭ عىلىم مەن شارۋاشىلىق جونiندەگi ماتەريالدارىن رەداكتسيالاۋعا اتسالىستى. العاشقى سەزد جۇمىسىن 10-شى قازاندا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiن (قازواك، قازاتكوم، كيرتسيك) سايلاۋمەن اياقتادى. دەلەگاتتار جاستاردىڭ جالىنداعان جەتەكشiسi سماعۇل سادۋاقاسوۆقا زور سەنiم بiلدiردi, ونى كيرتسيك قۇرامىنا ەنگىزدى. ءيا، كەشەگى جيىندا اكۋلوۆقا ازۋى باتىپ كەتتى...

...كىرگەن بەتتە ازداپ بازىنا ايتقانداي بولعان اكۋلوۆ قىسقاشا ءوز ءومىر جولىن ايتىپ بەردى: «مەن بولشەۆيكتەر قاتارىنا العاشقى رەۆوليۋتسيا جىلدارى وتكەنمىن. ءسىزدىڭ جاسىڭىزدا، جولداس ءادىلوۆ، مەن ءبىرىنشى رەت تۇتقىندالىپ، پيتەردە قامالدا وتىرعانمىن. باستان نە وتپەدى. پارتيانىڭ پيتەرلىك كوميتەتىنە مۇشە كەزىمدە تاعى ەكى رەت قاماۋعا الىندىم. سامارا گۋبەرنياسىنا جەر اۋدارىلدىم. ودان قاشىپ شىقتىم.  اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ءتۇرلى پارتيا ۇيىمدارىندا ىستەدىم. ۆىبورگتا پارتيانىڭ اسكەري ۇيىمىن قۇردىم. سوندا التىنشى سەزگە دەلەگات بولىپ سايلاندىم. مەن، جولداس ءادىلوۆ، قازان قارۋلى كوتەرىلىسىنە تىكەلەي قاتىسقان اداممىن. سودان بەرى پارتيا مەنى ءتۇرلى جاۋاپتى جەرلەرگە جۇمسادى. بۇرناعى جىلدىڭ باسىندا وسى ورىنبوردى قورعاۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدى تاپسىردى.  ورىنبور گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولدىم. بىلتىرعى تامىزدا كيربيۋرو حاتشىسى بوپ تاعايىندالعانعا دەيىن سول لاۋازىمدا ىستەدىم. ورىنبورعا كەلگەلى، اسىرەسە ورتالىق كوميتەتتىڭ كيرگيز بيۋروسىنىڭ حاتشىسى بولعاننان باستاپ،  مەن كيركراي سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزىن دايىنداۋ جانە وتكىزۋ جۇمىستارىن كوز الدىمدا وتكەردىم. سەزدە كيرتسيك پرەزيديۋمى مۇشەلىگىنە سايلاندىم». جولداس ءادىلوۆ ونى سىپايى جۇزبەن، مۇقيات تىڭداپ وتىر. بىلەدى، قازاتكوم تورالقاسى مۇشەلىگىنە اكۋلوۆپەن قاتار سادۋاقاساۆ تا سايلانعان. ول كيرتسيك پرەزيديۋمى ماجىلىستەرىنە قاتىسىپ، جاڭا دا جاس رەسپۋبليكا مۇقتاجدىقتارىن تالقىلاۋ بارىسىنا كۋا بولىپ جۇرگەن-ءدى.  پرەزيديۋم مۇشەسى رەتىندەگى جاڭا مiندەتتەرi قاتارىندا – «ۇشقىننىڭ» ورنىنا،  قازاتكوم مەن پارتيا كوميتەتiنiڭ تiلi رەتiندە «ەڭبەك تۋى» اتالىپ شىعا باستاعان گازەتتiڭ جۇمىسىن باسقاردى.  قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ وسى ۇيىسۋ سەزى قۇرىلتايعا قاتىسپاعان دىنمۇحامەد ءادىلوۆتى دە رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قۇرامىنا ەنگىزگەن-ءدى. جاس قايراتكەردىڭ قازاق ەلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە ءوزىن تانىتىپ، ءتيىستى بەدەلگە يە بولعانىنىڭ ارقاسىندا  سىرتتاي سايلاعان. وسى رەتتە اكۋلوۆ: «ءسىز ول كەزدە ءسىبىر جاقتا بولاتىنسىز، – دەدى. – ءسىزدى ىشكى ىستەر حالكوماتى القاسىندا ىستەۋ ءۇشىن ورىنبوردا قالدىرۋعا قول كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى مەن ەدىم». شىنىندا دا، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى تورالقاسىنىڭ سەزدەن كەيىن بولعان العاشقى ماجىلىستەرىنىڭ بىرىندە دىنشەنى ورتالىقتا قالدىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانعان-دى. سول حاتتاماعا كوز جۇگىرتەيىك: «16 قازان 1920 ج. قازاق واك تورالقاسى ءماجىلىسىنىڭ № 2 حاتتاماسى. قاتىسقاندار: ج.ج. مەڭدەشەۆ، رادۋس-زەنكوۆيچ، اكۋلوۆ، بوكەيحانوۆ، كۋلاكوۆ، سەيفۋللين، سادۋاقاسوۆ جانە المانوۆ. توراعا رادۋس-زەنكوۆيچ. حاتشى بوكەيحانوۆ. تىڭدالدى: قواك مۇشەلەرى ىشىندە مىندەت ءبولىسۋ. قاۋلى ەتتى: ءى. تومەندە اتالاتىن جولداستار حالىق كوميسسارياتتارى القالارىندا جۇمىس ىستەپ، ولاردىڭ بولىمدەرىن باسقارۋ ءۇشىن ورتالىقتا قالدىرىلسىن: 1) د. ادىلەۆ;، 2) ايماۋىتوۆ;، 3) اقاەۆ; 4) 4) بولشاكوۆ;، 5) كيسەلەۆ (ورىنبور يۋستيتسياسىنان) جانە 6) وماروۆ. ءىى. ج.ج. سەرگەەۆ، ساماتوۆ، اشمارين، ايتيەۆ، ب. ادىلەۆ، ءشارىپوۆ، نۇرماقوۆ سىبرەۆكومداعى ق.و.ا.ك. وكىلى جولداس كۋلاكوۆقا سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىنداعى ۇيىمدىق-پارتيالىق جانە اكىمشىلىك جۇمىستارىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن  ىسساپارعا جىبەرىلسىن. توراعا زەنكوۆيچ. حاتشى بوكەيحانوۆ».

حاتتامادان كورىنىپ تۇرعانداي، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلعانىن جاريا ەتكەن قۇرىلتايشى سەزدە قازاتكوم مۇشەلىگىنە سايلانعان اعايىندى ادىلوۆتەردىڭ كىشىسى دىنمۇحامەدتى (دىنشەنى) جانە تاعى بەس مۇشەنى قازاتكوم تورالقاسى ورىنبوردا «حالىق كوميسسارياتتارى القالارىندا جۇمىس ىستەۋگە جانە ولاردىڭ بولىمدەرىن باسقارۋعا» قالدىرعان. ال ۇلكەنىن – بايسەيىتتى وزگە التى قواك مۇشەسىمەن بىرگە «سەمەي جانە اقمولا وبلىسىندا ۇيىمدىق-پارتيالىق جانە اكىمشىلىك جۇمىستارىن» جۇرگىزۋ ءۇشىن «ءسىبىر رەۆكومىنداعى قازاتكوم وكىلىنە كومەككە جىبەرۋ» ۇيعارىلعان. (اقپارات رەتىمەن، كيرتسيك-ءتىڭ (قازاتكومنىڭ) العاشقى قۇرامىندا اعايىندى ادىلوۆتەردەن باسقا تاعى ەكى اعالى-ءىنىلى قايراتكەر – اعايىندى الىبەكوۆتەر مەن كوروستەلەۆتەر بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون). 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن كورسەتىلىمدەرىندە دىنشە كيرتسيك حاتشىسى ابدوللا بوكەيحانوۆتان كىندىك اتكوم مىندەتتەگەن قىزمەتىن اتقارۋ ءۇشىن ورىنبورعا شاقىرعان جەدەلحات العانىن ايتىپتى. قازاق اۆتونومياسىنىڭ بەلگىلى جاس قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ رەسپۋبليكانىڭ باس گازەتى «ەڭبەك تۋى» ارقىلى 1920 جىلعى 15 جەلتوقساندا: «جۋىردا ورىنبورعا دىنمۇحامەد ءادىلوۆ جولداس كەلدى»، – دەپ حابارلادى. «دىنمۇحامەد ءادىلوۆ جاس بولسا دا، قازاق رەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ كاريەلەرىنەن سانالادى»، – دەگەن سوزدەرمەن دىنشەنىڭ سول تۇستاعى ساياسات تولقىندارىنداعى ورنى مەن قوعامي تىرشىلىكتە يە بولعان بەدەلىن كورسەتىپ بەردى. سوسىن ونىڭ ورىنبورعا كەلگەن بەتتە تاعايىندالعان لاۋازىمىنان حاباردار ەتتى: «دىنمۇحامەد ءادىلوۆ ىشكى ىستەر كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى بولىپ بەكىتىلدى». «جاڭا ادامشىلىق قاتارىنا كىرىپ، جاس بالاشا اياعى دىرىلدەپ، قالتىلداعان جاس اۆتونوميامىز قاي ازاماتتى كوپسىنگەندەي بولىپ وتىر! – دەپ ساباقتادى ول قۇرداسى جايىنداعى جاقسى حابارىن. – ايتسە دە، دىنمۇحامەد جولداس سەكىلدى جىگەرلى، اقجۇرەك، شىنشىل، ءبىلىمدى جولداستارىمىزدىڭ ارامىزدا بولعانىنا وتە قۋانىشتىمىز! جالپى ەڭبەكشىلەردىڭ ۇرانى شاقىرىلىپ، بوستاندىقتىڭ قىزىل تۋى كوتەرىلگەندە، ەڭبەگىن اياماي كوپ ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ازاماتتارعا شىن كوڭىلدەن تىلەكتەسپىز». ءوستىپ، جيىرما جاسقا عانا جەتكەن ەكى ءتۇبىت مۇرت بالا جىگىت قازاقتىڭ تۇڭعىش اتقارۋشى وكىمەتى قۇرامىندا، ءبىرى – تورالقا مۇشەسى جانە گازەت رەداكتورى، ەكىنشىسى – ىشكى ىستەرمەن شۇعىلداناتىن حالكوماتتا باسشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اۆتونوميا مۇددەسىن قورعايتىن جۇمىستارىن باستاپ كەتتى. سول جۇمىستارىنىڭ العاشقى دا سوڭعى ءىرى جەڭىستى بەلەسى – پارتيالىق حاتشىنى ورنىنان تايدىرعان جيىن بولاتىن... «ەندى، مىنە، پارادوكس، – دەدى وبكوم حاتشىسى بولعان بايىرعى بولشەۆيك اكۋلوۆ، – مەنى قازبيۋرو حاتشىلىعىنان ءتۇسىرۋ ماسەلەسىن بەلسەنە كوتەرگەندەر قاتارىندا، ءادىلوۆ جولداس، ءسىز تۇردىڭىز». ءادىلوۆ جولداس الدىندا وتىرعان، وزىنەن ءبىر مۇشەل ۇلكەن، شىنداپ كەلگەندە اعاسى بايسەيىتپەن جاستى، پارتيالىق ءوتىلى العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان باستالاتىن بولشەۆيك اكۋلوۆتىڭ جۇزىنە ويلانا قارادى. جالپاق مۇرتىن كوڭىلسىز كەيىپتە سيپاي وتىرىپ ەلەۋسىز ايتقان وكپەسىنە بايىپپەن بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى: «ءبىز، جولداس اكۋلوۆ، ارەڭ دەگەندە قول جەتكىزگەن رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇكىمەتى شىن مانىندە حالقىمىزعا قىزمەت ەتۋگە قويىلۋىن قالادىق».

ءبىز دەگەندە ويىندا اكۋلوۆ مەگزەپ وتىرعان  باستاماشىلار – ءوزى جانە وزىمەن بىرگە سماعۇل مەن ءاشىم تۇرعان. بۇلار وزدەرىنشە ءبىر توپ ەدى، جەكە كەزدەسۋلەرىندە ۇلت مۇددەسىن قىزۋ تالقىلاۋلارى ءوز الدىنا، كۇللى قىزمەتتەرىندە دە نەگىزىنەن سول ماقساتتى كۇيتتەيتىن. كەيىن، 1928 جىلى، دىنشەنىڭ وگپۋ تەرگەۋشىسى الدىندا مويىنداعانىنداي، بۇل ۇشەۋى ءىس جۇزىندە «كوممۋنيستەردەن گورى ۇلتشىلدارعا جاقىن» بولاتىن. سوندىقتان دا «تاپ وسى توپ قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتقا قارسى بەلسەندى تۇردە كۇرەسۋ» قاجەت دەگەن كوزقاراستى ۇستاناتىن. «ءبىز ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن وتارشىلدىق باعىتتا جاسالۋدا دەپ سانادىق»، – دەدى ءادىلوۆ تەرگەۋشىگە. اكۋلوۆتاردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتە ۇستاناتىن ساياساتىنىڭ ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن وي بىتكەندى شەتتەتەتىنىن، جالپى قىسىم جاسايتىنىن، سول سەبەپتى بۇلاردىڭ جاڭا وتارشىلدىقپەن اياۋسىز كۇرەسۋگە بەل بۋعاندارىن مالىمدەدى. وزدەرىنىڭ بىرلەسىپ، ءبىرىن ءبىرى قولداپ، باسقالاردىڭ دا ءوز جاقتارىنا، وزدەرىن قولداۋشىلار جاعىنا شىعۋىنا ۇيتقى بولىپ سويلەگەندەرىن سونداي كوزقاراسپەن تۇسىندىرۋگە بولاتىنىن ايتتى. ءسوز بوپ تۇرعان جينالىستا قازوبكوم حاتشىسى يۆان اكۋلوۆ پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى لاۋازىمىنان تۇسىرىلگەن. جينالىس جايىن اڭگىمەلەگەنىندە، دىنشە «سول شاقتا سوۆناركوم توراعاسى رادۋس-زەنكوۆيچ ەدى، – دەپ ەسكە الدى. – مەن جانە ءبىز ءبارىمىز جينالىسقا شاقىرىلدىق، ەسىمدە. بۇل جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءجاي عانا جالپى جينالىسى بولاتىن».  جينالىستى شاقىرۋعا يۆان الەكسەەۆيچ اكۋلوۆ پەن ۆيكتور الەكسەەۆيچ رادۋس-زەنكوۆيچ باستاماشىلىق ەتكەن. وتكىزۋ تىزگىنىن دە ەكەۋى قولدا ۇستادى. رادۋس-زەنكوۆيچ جيىندى اشتى، اكۋلوۆ بايانداما جاسادى. ۇزاق سويلەدى. «سول جينالىس ءالى مەنىڭ ەسىمدە تۇر، – دەدى ءادىلوۆ تەرگەۋشىگە، – ول ءوز سوزىندە تالايدى سوكتى. بىراق، جاڭىلىسپاسام، ەشكىمدى تۋرالاپ سىناي قويعان جوق،  ەشكىمنىڭ اتىن اتاپ ايتپاي-اق، جالپى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇلتشىلدىق پيعىلىن اشكەرەلەۋگە تىرىستى، بولشەۆيزمنىڭ جولىنا كەرەعار دەپ ايىپتادى. شاماسى، قازاقتارمەن ارنايى باسقوسۋ وتكىزىپ، جينالىس بارىسىندا بىرقاتار قىزمەتكەردى جۇمىستان كەتىرۋگە قول جەتكىزبەك بولدى ما دەيمىن. ايتەۋىر انىعى، ونىڭ ءبىر ماقساتى كوزگە ۇرىپ تۇرعان – ول بارشامىزدى احلاقي ەلەۋىشىنەن وتكىزىپ، وزىنە قاجەت  كارتينانى، ياعني قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ وكتيابر يدەيالارىنا قانشالىقتى ادالدىعىن ايقىنداپ ءبىلىپ العىسى كەلدى»...

«سىزدەر مەنى جينالىس بارىسىندا قاتتى تاڭىرقاتتىڭىزدار، جولداس ءادىلوۆ، – دەدى الدىندا وتىرعان اكۋلوۆ ءجاي عانا، – ءسىزدىڭ مىنا قازىر ايتىپ وتىرعان ويىڭىز دا تاڭداندىرادى. رەسپۋبليكا بولۋعا ارەڭ دەگەندە قول جەتكىزدىك دەيسىز، شىنىمەن سولاي ما؟ سىزدەرگە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانى جولداس لەنين سوۆەت وكىمەتى اتىنان سىيلاعان جوق پا ەدى؟ رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ حالىققا قىزمەت ەتۋىن قالادىق دەيسىز، باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟ سوۆەت وكىمەتىنىڭ باستى ماقساتىنىڭ ءوزى حالىق بيلىگىن ورناتۋ ەكەنى ءبىزدىڭ بارشا جۇمىسىمىزدان بايقالىپ تۇرعان جوق پا ەدى...» البىرت، قىزبا دىنشە عالامات سابىر تانىتتى، جينالىستا لاپىلداپ جانعان داۋدى قايتا تۇتاتپاۋعا شاقىردى. «اكۋلوۆ جولداس، ءبىز جاقسى نيەتتى ىشكى پيعىلى ءتۇزۋ ەمەس پراكتيكتەردىڭ بۇزىپ جۇرگەنىن دالەلدى تۇردە ايان ەتىپ ەدىك قوي»، – دەدى سالقىنقاندىلىقپەن. حاتشىنىڭ كىرىسپە-بايانداماسىنان كەيىن ءبىرىنشى بولىپ سماعۇل سادۋاقاسوۆ سويلەگەن. پارتيانىڭ قازاق وبكومىن باسقاراتىن يۆان اكۋلوۆتى قاتتى مىنەگەن. كوپشىلىككە قاراپ، بار داۋىسپەن: «ءىس-ارەكەتى قازاقتىڭ ماقسات-مۇددەسىنە مۇلدەم كەرەعار بوپ تۇرعان بۇل جولداس، بالكىم، كەشەگى پەرەسەلەن باسقارماسىنىڭ چينوۆنيگى شىعار؟» دەگەن كۇدىگىن ەستىرتكەن. «ەسكى رەجيمنەن لىپ ەتىپ سوۆەت وكىمەتىنىڭ اتىنا اۋىسىپ ءمىنىپ، ءبىزدىڭ جەلكەمىزگە وتىرىپ العان امىرشىلىك قىلىقتارىن باسقاشا قالاي باعالاۋعا بولادى؟» دەگەن. ونىڭ ءسوزىن دىنشە دامىتتى. پارتحاتشى اكۋلوۆپەن بىرگە امىرشىلىك تاسىلمەن جۇمىس ىستەۋگە قۇمار پرەدسوۆناركوم رادۋس-زەنكوۆيچتى قوسا سىنادى. ولاردىڭ  قازاق مۇقتاجدىعىمەن ىستەرى جوق، جۇمىستىڭ تەك ءوز بۇيرىقتارى بويىنشا ءجۇرۋىن تالاپ ەتەتىنىن اشكەرەلەدى. جەر كوميتەتىنە بايلانىستى بۇلاردىڭ كوزقاراستارىن سىنعا العان ءاشىم وماروۆ تا وتقا ماي قۇيا ءتۇستى. جينالىستا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشى ورگاندارىندا ىستەيتىن ورتالىق وكىلدەرىن قاتتى سىناۋ ارقىلى ۇدەي تۇسكەن ايتىس-تارتىس ءورتى دۇرىلدەي جانىپ-لاۋلادى.  بۇلاردى سويلەۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولدادى. دىنشەنىڭ ەسىندە، سول ۋاقىتقا دەيىن دوستىق قارىم-قاتىناستا، كادىمگىدەي پىكىرلەس بولىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىنەن تەك ساۋدا حالكومى اسفەنديار كەنجين عانا  وزىن ءبىرشاما وقشاۋ ۇستادى. «سادۋاقاسوۆ قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ تۇگەلگە جۋىعىن ءوز جاعىنا بۇردى، جينالىستا ونى قولدايتىندار انىق باسىم ءتۇستى، ول ءابسوليۋتتى كوپ داۋىس جينادى»، – دەدى ءادىلوۆ تەرگەۋشىگە 1928 جىلى. ارينە، ءالىپتىڭ ارتىن باققاندار دا بار ەدى. سوندايلاردىڭ قاتارىندا  اسفەندياردىڭ دا بولعانىن دىنشە تەرگەۋشى الدىندا بىلاي ەسكە الدى: «كەنجين ەكى ورىندىقتىڭ ورتاسىندا وتىرعان كەيىپتە-ءتىن، نە و جاققا، نە بۇ جاققا ىڭعاي تانىتپادى. ونىڭ سول جينالىستا: «و، قانداي ديسسونانس مىنا جيىندا!» دەپ باس شايقاپ وتىرعانى جادىمدا قالىپ قاپتى». دەگەنمەن ادىلەتتىلىك ىزدەۋدەگى ۇيلەسىم بۇزىلعان جوق، اكۋلوۆتىڭ ەسكى جۇيەنى ەسكە سالاتىن وزبىر كەمشىلىكتەرى ءبىراۋىزدان اشكەرەلەندى، ول «جينالىستا جەڭىلىس تاپتى، ونى حاتشى لاۋازىمىنان ءتۇسىرۋ ءجون دەپ شەشىلدى».

ماسەلە ەرتەڭىنە ءتيىستى ورىنداردا تالقىلانىپ، جينالىستىڭ شەشىمى قولداۋ تاپقان  بولسا كەرەك. ەندى، مىنە، يۆان اكۋلوۆ ىشكى ىستەر حالكوماتىنا باس سۇعىپ، كوميسساردىڭ مىندەتىن  اتقارىپ كەلە جاتقان، كەشەگى داۋىلدى جينالىستا ءوزىنىڭ باستى سىناۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان دىنشە ءادىلوۆتىڭ الدىنا كەلىپ وتىر. العاشقى جانە سوڭعى رەت... «سىزدەر دەگەندەرىڭىزگە جەتتىڭىزدەر، – اكۋلوۆ اۋىر كۇرسىندى. – مەن ورىنبوردان كەتكەلى تۇرمىن، پويىزبەن ورالعا اتتانباقپىن. ماعان رۇقسات قاعاز بەرۋىڭىزدى سۇراپ كەلدىم، ءادىلوۆ جولداس». ءادىلوۆ جولداس قىزمەتكەرىن شاقىرىپ، جول جۇرۋگە پۇرسات بەرەتىن پاراقتى تولتىرتقىزدى دا، قول قويىپ، وزدەرىنەن، رەۆوليۋتسيانىڭ قازاق ەلىندەگى جاس قىراندارىنان جەڭىلىس تاپقان بايىرعى بولشەۆيككە ۇسىندى. جول بولسىن ايتتى. بايىرعى بولشەۆيك قول الىسىپ قوشتاسىپ تۇرىپ: «بولشەۆيزم – جەڭىمپاز كۇش، جولداس ءادىلوۆ، – دەدى، – بۇعان ءالى تالاي مارتە كوزىڭىز جەتەدى». ول ءوزى ايتقان جەڭىمپاز كۇشتىڭ بەكەم بۇرانداسىنىڭ ءبىرى ەكەنىن كەيىنگى ىستەرىمەن ايقىن دالەلدەپ ءجۇردى. قىرىمدا پارتيا ۇيىمى مەن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتى باسقارۋشىلار قاتارىندا بولىپ، ءوز ءىزاشارلارىنىڭ قىزىل تەررور جۇرگىزۋ ساياساتىن جالعاستىردى. ودان پارتيانىڭ ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى قۇرامىندا، ۋكراينادا ءتۇرلى جاۋاپتى قىزمەتتەردە ىستەدى. اقىرى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما باسشىلارى قاتارىنا جەتىپ، سوۆەت وداعى اۋماعىنداعى جاپپاي رەپرەسسيالاردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى...

دىنشە ءادىلوۆ ونىڭ سوڭىنان ءبىر ءسات جاستىقتىڭ جالىنى شارپىعان كوڭىلمەن، ماساتتانعانداي سەزىممەن قارادى. ونى قازاقتىڭ ەلدىگىن جاڭعىرتقان رەۆوليۋتسياعا قۇلاي سەنگەن قايراتكەرلەردىڭ  ساياسي كۇرەستەگى العاشقى جەڭىسى ماساتتاندىرعان-دى. سول شاقتا ول اكۋلوۆ ايتقان «جەڭىمپاز كۇش» سىرىن پارىقتاي قويمادى، تيىسىنشە وسى العاشقى جەڭىستىڭ سوڭعى دا بولۋى ىقتيمالدىعىن ويىنا دا المادى. بۇنداي وي ساناسىندا بىرنەشە كۇننەن كەيىن ۇشقىندادى: وتكەن جەلتوقسان ايىندا قازاق رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلعان مۇحامەدقافي مىرزاعاليەۆ قايتادان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى مىندەتىن اتقارۋعا جىبەرىلدى. دىنشە بۇرىنعىسىنشا القا مۇشەسى جانە كوميسساردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن ىستەۋگە قايتارىلدى.  بىراز ۋاقىت سول لاۋازىمىندا ءجۇردى دە، اعارتۋ حالكوماتىنا اۋىستى، ودان ىسساپارمەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا  كەتتى. سوسىن ءبىرجولا سول جاقتا قالدى...

سۋرەتتەردە:

(دىنشە ءادىلوۆ. تاشكەنت، مامىر، 1921 ج.)

(يۆان اكۋلوۆ)

(سماعۇل سادۋاقاسوۆ)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz