1979 جىلى تسەلينوگراد قالاسىندا «نەمiس اۆتونومياسىنىڭ» قۇرىلۋىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان ماۋسىم وقيعاسىنا بيىل 30 جىل تولىپ وتىر. بۇل – قازاق تاريحىنداعى ماڭىزدى وقيعالاردىڭ بiرi. ورىنسىز شەشiم قازاق حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى.
سول تۇستا كسرو بويىنشا شامامەن 2 ميلليون نەمiس بولعان. سونىڭ 1 ميلليوننان استامى قازاقستاندا تۇرعان. سوندىقتان دا قازاق جەرiنiڭ ءدال ورتاسىنان نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشiمدi ورتالىق قولاي كورگەن. ونى iسكە اسىرۋ ءۇشiن جۇمىس توبى قۇرىلعان. ونى كسرو مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ باسشىسى يۋ.ۆ.اندروپوۆ باسقارعان.
اۆتونوميانىڭ ورتالىعى رەتiندە تاڭداپ الىنعان اقمولا وبلىسى ەرەيمەنتاۋ قالاسىنا قازسسر كومپارتياسىنىڭ ەكiنشi حاتشىسى ا.كوركين باستاعان دەلەگاتسيا كەلiپ: «مىنا جەرگە نەمiس اۆتونومياسى ورنايدى، وعان باسشى بولىپ كراسنوزنامەن اۋدانىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى اندرەي براۋن سايلانادى» دەپ مالiمدەمە جاسايدى. وسىدان كەيiن بارىپ قارسى تولقۋ 1979 جىلدىڭ 13 مامىرىندا باستالدى.
ءوز باسىم – وسى وقيعانى كوزiمەن كورگەن كۋاگەرلەردiڭ بiرiمiن. قالاداعى تسەلينگلاۆسناب ايماقتىق باسقارماسىنىڭ ەسەپتەۋ تەحنيكالىق ەنگiزدiرۋ بولiمiندە اعا ينجەنەر بولىپ قىزمەت اتقاراتىنمىن. بۇل مەكەمە سولتۇستiك 6 وبلىستى قانىمدايتىن ۇلكەن قۇرىلىم ەدi. تەك ەسەپتەۋ ورتالىعىنىڭ وزiندە 100-دەن استام جوعارى بiلiمدi جاس ينجەنەر قازاق كادرلارى جۇمىس iستەدiك. كوبi ماتەماتيكا مەن ەلەكترونيكانى تولىق يگەرگەن، بiلiمدi قىز-جiگiتتەر ەدi.
سودان ماۋسىمنىڭ 14-i كۇنi س.سەيفۋللين اتىنداعى تسەلينوگراد پەدينستيتۋتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتiندە وقيتىن بارحىت ناكەنوۆا دەيتiن ستۋدەنت قىز قاسىندا ەكi دوسى بار بiزدiڭ ۇيگە كەلدi. ولار: «بiزگە كومەكتەسەتiن جوعارى بiلiمدi, ۇلتتىڭ تاعدىرىنا جانى اشيتىن، اقىلدى ينتەلليگەنتسيا كەرەك. قازاقستان جەرiنە «نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى» زاڭسىز شەشiم شىعىپ جاتىر، بiز ونى مۇلدە بولدىرماۋعا اتسالىسۋىمىز كەرەك»، – دەدi. ونىمەن قوسا ۇستازدارى ۇلتجاندى ازامات بايانباي حۇسايىنوۆتىڭ سالەمiن جەتكiزدi. قولدارىندا ەكi تiلدە جازىلعان ليستوۆكالار بار ەكەن. وسىلاردى تەزiرەك كوبەيتiپ، تاراتۋ كەرەك ەكەنiن ايتتى.
مەن ولاردىڭ ايتقاندارىن سارالاپ، ليستوۆكالاردى مۇقيات وقىپ شىققان سوڭ، قاشانعى ادەتiم بويىنشا اكەممەن اقىلداسىپ الۋدى ءجون كوردiم. شۇعىل تۇردە قالادان 18 شاقىرىم جەردەگi تۋعان ۇيiمە بەت الدىم. ستۋدەنتتەر شىعارىپ سالدى. اكەم: «باعىتتارىڭ دۇرىس، سەندەردi قولدايمىن»، – دەدi. كەتەرiمدە، قارا شاڭىراق يەسi مۇقات اعاما: «قارىنداسىڭدى كيروۆقا دەيiن شىعارىپ سال، جۇمىستارىن جۇرگiزسiن... قازاقتىڭ جەرiن تالاپايعا ءتۇسiرiپ جۇرگەن كiمدەر... جول بەرمەۋ كەرەك!» – دەگەندi قايتالاپ ايتتى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ ليستوۆكالاردى كوشiرiپ، كوبەيتiپ الىپ، بiرنەشەۋiن جۇمىسقا الىپ باردىم. تiكەلەي باستىعىم بولات عانيۇلى اجiباەۆقا ءمان-جايدى ءتۇسiندiردiم. ول كiسi قۇپتاعان سىڭاي تانىتىپ: «بايقا، سەنi كۇزدە الماتىعا نارحوزدىڭ ارناۋلى ەكونوميكالىق جوسپارلاۋ مەن پەرسپەكتيۆالىق بولجام فاكۋلتەتiنە بiر جىلدىق وقۋعا جiبەرگەلi وتىرعانىمىزدى ۇمىتپا، ۇلكەن باسشىلار بiلiپ قويسا، ساعان قيىن بولىپ جۇرەر، ساق بول!» – دەپ ەسكەرتتi.
وسىلاي iسكە كiرiستiك. باسشىمىزعا بولىپ جاتقان وقيعالاردى، نە iستەپ جۇرگەنiمiزدi حابارلاپ وتىردىق. جۇرتتى الاڭعا شىعۋعا شاقىرعان ليستوۆكالاردى قازاقتار تىعىز قونىستانعان جەرلەرگە تاراتىپ، ءوزiمiز جاقسى بiلەتiن ادامداردىڭ قالالىق تەلەفون انىقتامالىقتارىنداعى ادiرەستەرi بويىنشا ەسiكتەرiنە جاپسىرىپ، كەيبiرەۋلەرiن پوچتا جاشiكتەرiنە سالدىق.
ءارi قازاق جانە ورىس تiلدەرiندە «قازاقستان – بiرتۇتاس بايتاق ەل»، «قازاقستان بولiنبەيدi»، «قازاق جەرiندە نەمiس اۆتونوميالىق وبلىسى بولماسىن»، «سوۆەتسكي نارود ۆ كازاحستانە بۋدەت جيت بەز ۆنۋترەننيح گرانيتس» ت.ب. ترانسپورانتتار مەن لوزۋنگiلەر دايىندادىق.
سودان 16 ماۋسىم كۇنi قالانىڭ لەنين اتىنداعى الاڭىنا 2,5 مىڭداي حالىق جينالىپ، قارسىلىق ميتينگiسiن وتكiزدi. وبلىس، قالا باسشىلارى مۇنداي وقيعا بولادى دەپ كۇتپەگەن بولۋى كەرەك. كوزi وتتاي جانعان جاس جiگiت جالىنداتىپ سويلەدi. الاڭعا وبلىستىڭ ەكiنشi حاتشىسى زەينوللا شايداروۆ كەلiپ، جينالعان كوپشiلiككە باسۋ ايتتى. ول كiسiنiڭ سوزiنە قاناعاتتانباعان شەرۋشiلەر بۇكiل حالىقتىق شەرۋ بولاتىنىن مالiمدەدi.
شەرۋگە قاتىسۋشىلار 19 ماۋسىم كۇنi قايتا الاڭعا شىقتى. بۇل جولى 6 مىڭعا جۋىق حالىق قاتىستى. ونىڭ قۇرامىندا بارلىق توپتىڭ ادامدارى بولدى. كوبi — ستۋدەنت جاستار، ەڭبەك ارداگەرلەرi, جۇمىسشىلار، ينتەلليگەنتسيا وكiلدەرi. كورشi ەرەيمەنتاۋ، سiلەتi, تسەلينوگراد، اتباسار، قورعالجىن اۋداندارى مەن پاۆلودار، كوكشەتاۋ، قاراعاندى وبلىستارىنان ۇيىمداسقان تۇردە ادامدار كەلدi. ولاردىڭ iشiندە باسقا ۇلت وكiلدەرi: ورىس، ۋكراين، تاتار، نەمiستەردiڭ وزدەرi دە كوپ بولدى.
پاۆلودار وبلىسى مەن ەرەيمەنتاۋدان كەلگەن شەرۋشiلەر قازاقستان تاريحىنىڭ 5 تومدىعى مەن ابايدىڭ كiتابىن كەۋدەلەرiنە باسىپ ءجۇردi. مۇحان شامەنوۆ دەگەن اقمولالىق قارت قولىنا قازاق سسر-نiڭ كونستيتۋتسياسىن ۇستاپ تۇرىپ، الاڭنىڭ ورتاسىنداعى لەنين ەسكەرتكiشiنiڭ الدىنا كەلiپ: «مەن 40 جىلدان بەرi كپسس-تiڭ مۇشەسiمiن، بۇل تاسقا باسىلعان زاڭ بۇزىلماسىن، ۇلى كوسەم»، – دەپ باسىن يiپ جاتتى.

شەرۋگە شىققان ءنوپiر حالىق وبلىستىق بيۋرو مۇشەلەرiمەن قوسا وبكومىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى ن.ە.موروزوۆتىڭ ءوزiن شىعارتىپ، جوعارىداعى تالاپتارىن قايتالادى. وبكومنىڭ بiرiنشi حاتشىسى اقش-كسرو اراسىندا ستراتەگيالىق شارتقا قول قويىلعانى تۋرالى قايتا-قايتا ايتا بەردi. حالىق شەشiمنiڭ كۇشiن جويۋىن تالاپ ەتiپ، تۇرىپ الدى.
وسىنداي ارپالىسقان كۇندەرi ۇلتى نەمiس تانىس ازاماتتار ەكاتەرينا پوپوۆيچەۆا، ەمما اپاي، اكە-شەشەمنiڭ دوسى البەرت كيناس، ءوزiمنiڭ تۋعان اعامداي بولعان ازامات كوندرات ۆاگنەر جانە كيروۆ اۋىلدىق ەگiس بريگاداسىنىڭ مەحانيزاتورى يۆان ناحتيگال، كراسنوزنامەن اۋدانىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى اندرەي براۋننىڭ كەلiنi لەنا براۋن، ۇلتى كارiس ليليا سين، لاتىش زينايدا دەرەۆيانكولار بۇل شەشiمگە قارسىلىق كورسەتiپ، كەيبiرi وزدەرiمەن قوسا تۋعاندارىن، قىزمەتكەر-جۇمىسشىلارىن الاڭعا الىپ شىقتى.
سول كۇندەرi كوندرات ۆاگنەر اعا: «بiزدەر بۇل شەشiمگە قارسىمىز، 1941 جىلدارى قيىندىقپەن جەر اۋىپ كەلگەندە قازاقتار باۋىرىنا باستى. قازاققا قيانات جاساۋدى قۇداي كەشiرمەيدi. قازاقستاننان شاڭىراق سۇراۋعا حاقىمىز جوق. ەگەردە ۇلى ورىس حالقى شىنىمەن نەمiستەرگە اۆتونوميا بەرگiسi كەلسە، ولاردىڭ تاريحي وتانى پوۆولجەدەن بەرسiن!» – دەدi. وسى ازامات 10 جىل بۇرىن اتاجۇرتى – گەرمانياعا قونىس اۋدارىپ كەتتi. كەتەرiندە تورiندە تۇرعان اسەم فورتەپيانوسىن مەنiڭ وتباسىما سىيلادى.
وتىز جىل بۇرىنعى اقمولا وقيعاسىنىڭ ەش ۋشىقپاي، قازاق حالقىنىڭ پايداسىنا شەشiلگەنi – نەمiستەرمەن قاتار باسقا حالىقتاردىڭ دا حالقىمىزعا دەم بەرگەنiنiڭ ارقاسى. بiر جىلدان كەيiن، 1980 جىلى اقمولا قالاسىنىڭ 150 جىلدىعى اتالىپ ءوتiلدi. وسى ءساتتi پايدالانىپ، ءوز باسىم، بارلىق جەرلەستەرiمە، سونىڭ iشiندە قۇرداسىم ناتاليا گەللەرتكە بiر جىل بۇرىنعى وقيعا كەزiندە قولداعاندارى ءۇشiن مiنبەرگە شىعىپ، راحمەت ايتتىم.
اقىرى، بۇكiل حالىقتىق نارازىلىقتىڭ ناتيجەسiندە كوكپ وك بيۋروسى ءوز شەشiمiن وزگەرتۋiنە تۋرا كەلدi. وسىلاي اكمولا وبلىسىندا «نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋ» جونiندەگi شەشiم iسكە اسپاي قالدى.

مايرا كەرەيباەۆا، ولكەتانۋشى
«استانا اقشامى» گازەتى