الاڭ دەسە، تالاي قۇپياسى مەن قايعى-قاسiرەتiن iشiنە بۇككەن انا دەگەندەي ەستiلەدi. قۋانىش تا، شاتتىق تا، مۇڭ مەن زار دا، ۋىتتى ۋايىم دا، بۇكiل كورگەن ازابى مەن عاجالى انانىڭ ءاجiم باسقان جۇزiندە قالىڭ قاتپارلار اراسىندا جاسىرىنىپ جاتادى. الاڭ دا سول سياقتى... بەتiن قانشا تەگiستەپ، ارلەپ، ادەمi گۇلدەر كومكەرiپ، ساندەپ، تiپتi ءمارمار توسەسە دە، ونىڭ قۇپياسى الاڭقايداعى تەرەڭ قاتپاردا ساقتالىپ قالا بەرەدi. كوك تاس ەشقاشان دا قاسiرەت-قايعىنى كەتiرiپ، شەردi شايىپ تاستاي المايدى. ول سونىسىمەن قۇندى. سونىسىمەن قاستەرلi. جۇرتتىڭ ورتالىق الاڭعا شىققاندا كەڭ جازىق دالاعا شىققانداي كەڭ تىنىستاپ، وي كوكجيەگiن كەڭەيتiپ، كوكiرەكتi كەرمەك بiر كۇيگە بولەيتiن تىلسىم سەزiمگە بولەنەتiنi دە سوندىقتان. ياعني، كەز كەلگەن الاڭ، قالانىڭ ورتالىق الاڭى – سول جەردەگi حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ قاستەرلi سەزiمدەرi مەن بۇلقىنىس، بۋىرقانىستارىنىڭ كۋاسi.
مۇنداي ەستەلiكتەردەن استانانىڭ ەسكi ورتالىعىنداعى الاڭقاي الاڭ دا كەندە ەمەس. بۇرىنعى لەنين اتىنداعى ورتالىق الاڭ وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى العاش رەت ۇلت نامىسى بۋىرقانىپ، بوي كوتەرتكەن جەڭiستi وقيعانىڭ كۋاسi بولدى. ول جەڭiس ءجاي جەڭiس ەمەس ەدi. ول جەڭiس – قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىنىڭ جانە حالىقتار دوستىعىنىڭ، كوكسەگەن دەموكراتيانىڭ جەڭiسi. ال بiلگەنiنە باسىپ، ويىنا كەلگەنiن iستەيتiن وتارشىل بيلiك ءۇشiن، ارينە، جەڭiلiس.
اڭگiمەنi ارiدەن باستاساق، ەلiنiڭ مادەنيەتi مەن iلiمiن وڭتايلاندىرۋ ماقساتىندا ورىس بيلەۋشiلەرi نەمiسكە iش تارتۋعا مۇددەلi بولاتىن. سونىڭ ناتيجەسiندە سوناۋ يمپەراتور I پەتر تۇسىنان باستاپ رەسەيگە كەلە باستاعان نەمiستەرگە 1924 جىلى لەنيننiڭ نۇسقاۋىمەن پوۆولجەدە نەمiس اۆتونومياسى قۇرىلدى. ارادا شيرەك عاسىر وتكەندە سوعىس وتى تۇتاندى. ارتىنشا 1941 جىلدىڭ تامىزىندا كسرو جوعارعى كەڭەسiنiڭ كالينين قول قويعان جاسىرىن جارلىعى قابىلداندى. جارلىق بويىنشا ەدiل بويىنداعى نەمiستەر ديۆەرسانتتار مەن شپيوندار دەپ تانىلىپ، قۋعىندالا باستادى. كوبi ستاليننiڭ شەشiمiمەن سiبiرگە، قازاقستانعا جەر اۋدارىلدى. پوۆولجەدەگi نەمiس اۆتونومياسى جويىلدى.
سولاي بولسا دا، سۇراپىل سوعىستان كەيiن دە رەسەي نەمiس حالقىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولاتىن. ونىڭ بiر سەبەبi, قازاقستاننىڭ سولتۇستiگiندەگi تىڭ يگەرۋ ساياساتىن كۇشەيتۋ ءۇشiن نەمiستەردi گەرمانياعا جiبەرمەي ۇستاپ تۇرۋعا مۇددەلi بولسا، ەكiنشi جاعىنان ۇلى وتان سوعىسىنداعى گەرمانيا جەڭiلiسiنەن كەيiن iشتەي كۇيزەلiسكە تۇسكەن كسرو نەمiستەرi ءوز قۇقىقتارى تاپتالعانىن ايتىپ، پوۆولجەدەگi نەمiس اۆتونومياسىن قايتا قۇرىپ بەرۋدi تالاپ ەتە باستاعان.
سونىمەن... كسرو نەمiستەرiن جارىلقاۋ ماقساتىندا 1979 جىلدىڭ 31 مامىرىندا قازاقستان كومپارتياسى وك قازاقستاندا نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى قۇپيا قاۋلى قابىلدادى. كوكشەتاۋ، پاۆلودار، قاراعاندى، اقمولا وبلىستارىنىڭ بiرنەشە اۋدانىن بiرiكتiرiپ، ەرەيمەنتاۋدى نەمiس اۆتونومياسىنىڭ ورتالىعىنا اينالدىرۋدى كوزدەگەن قاۋلى جاريا ەتiلمەسە دە، ونىڭ دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگiزۋ قولعا الىندى. قۇپيا شەشiم 1979 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا اشكەرە بولدى. ويتكەنi سول كۇنi قازاقستان كومپارتياسى وك نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشiمiن بەكiتۋ تۇرعىسىنداعى ۇسىنىسىن كوكپ وك-iنە جولداعان بولاتىن. بۇل، ارينە، جەرگiلiكتi حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. لەزدە تسەلينوگراد قالاسى نارازىلىق شەرۋiنە ۇندەگەن پاراقشالاردىڭ «استىندا» قالا بەردi.
1979 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا تاڭعى ساعات سەگiزدەن باستاپ اقمولا كوشەلەرiنە توپ-توپ بولىپ باس بiرiكتiرگەندەر شىعا باستادى. قالا كوشەلەرiن كەسiپ وتكەن ولار لەنين اتىنداعى ورتالىق الاڭعا جينالدى. قولدارىنا قازاق جانە ورىس تiلدەرiندە «حالىقتار دوستىعى جاساسىن!»، «قازاقستانداعى سوۆەت حالقى iشكi شەكاراسىز ءومiر سۇرەدi!»، «قازاقستان بولiنبەيدi!»، ت.ب. ۇراندار جازىلعان پلاكاتتار ۇستانعان.
ن.پەتروۆيچەۆ، م.گەورگادزە، ۆ.چەبريكوۆ 1979 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا قول قويعان ارحيۆ دەرەگiنە سۇيەنسەك، لەنين الاڭىنا جينالعانداردىڭ كوبi ستۋدەنت قازاق جاستارى بولعان. الايدا ولاردىڭ اراسىندا ارانداتۋشى توپتار دا بولدى دەيدi مۇراعات دەرەگi. «ويتكەنi ولاردىڭ اراسىندا نەمiس حالقىن قورلايتىنداي لوزۋنگ ۇستانعاندار دا بار ەدi. «فاشيستەرگە جەر بەرمەيمiز!»، «بارلىق نەمiستi سiبiرگە ايداۋ كرەك!»، «ولاردان ماشينالارى مەن ۇيلەرiن تارتىپ الۋ كەرەك!» دەگەن سياقتى سوزدەر جازىلعان پلاكاتتار بولدى. ال پارتيا كوميتەتiندە اۆتونوميا قۇرۋعا قارسىلىق بiلدiرiلگەن حاتتار تولاستاماي كەلiپ جاتتى...» – دەيدi مۇراعات دەرەگi.
راسىندا دا، الاڭعا جينالعان دەمونسترانتتاردىڭ تالابى ءۇي iشiنەن ءۇي تiگiپ، اۆتونوميالىق وبلىس قۇرۋ تۋرالى قاۋلىنىڭ كۇشiن جويۋ بولاتىن. ال ايتقان ءۋاجi «ەگەر نەمiستiڭ مەملەكەتتiك قۇرىلىمى قازاق جەرiندە ومiرگە كەلەتiن بولسا، جەرگiلiكتi ەكi حالىقتىڭ اراسىنا سىنا قاعىلادى. ۇلتارالىق قىرعيقاباقتىق تۋىپ، الاۋىزدىق بەلەڭ الادى، بۇرىنعى دوستىق دۇشپاندىققا اينالادى» بولدى...
قازاق جەرiنەن نەمiس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ يدەياسىنىڭ قۇپيا جۇرگiزiلگەنi سونشالىق، بۇل شەشiمنەن سول كەزدەگi وبكومنىڭ ەكiنشi حاتشىسى زەينوللا شايداروۆ تا حابارسىز قالعان. ال دiنمۇحامەد قوناەۆ بولسا، مازاسىزدانىپ، وزiنە حابارلاسقاندارعا: «ساسپاڭدار، نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ءالi سسرو جوعارعى كەڭەسiنiڭ جارلىعى جوق»، – دەپ سابىرعا شاقىرىپ وتىرعان كورiنەدi...
سونىمەن قازاقستان كومپارتياسى وك-نiڭ قۇپيا قاۋلىسىنا قارسى 16 ماۋسىمدا الاڭعا شىققان جاستار كرەملدiڭ قۇتىن قاشىردى. «اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى شەشiمنiڭ كۇشiن جويمايتىن بولسا، بiز ايانىپ قالمايمىز»، – دەستi ولار. ءسويتiپ بيلiككە ءوز شەشiمiنەن باس تارتۋ تۋرالى تالاپپەن ءۇش كۇن ۋاقىت بەردi. ياعني ماۋسىمنىڭ 19-ى كۇنi تاعى دا الاڭعا شىعامىز، ەگەر بيلiك شەشiمiن وزگەرتپەيتiن بولسا، ماۋسىمنىڭ 22-سi كۇنi «شىراقتى توڭكەرiس» جاساۋعا دەيiن بارامىز دەستi...
جايشىلىقتا موپ-موماقان جاتقان ەلدi جۋاس، نامىسسىز دەۋگە بولمايدى. قيتىعىنا تيگەندە، اشۋعا مiنگەندە كەز كەلگەن حالىقتا قاسىق قانى قالعانشا ەل نامىسى ءۇشiن كۇرەسەتiن ازاماتتار تابىلادى. 1987 جىلعى اتاقتى پارتيالىق قاۋلىدا «ۇلتشىلدىقتىڭ بوي كورسەتۋi» دەپ سيپاتتالعان «اقمولا كوتەرiلiسi» دە سونداي ەلدiك، ۇلتتىق نامىستىڭ قايناعان كورiنiسiنە اينالدى. تiپتi, «اۆتونوميا قۇرۋدان باس تارتپايتىن بولسا، وسىندا ءوزiمدi-ءوزiم ورتەپ جiبەرەمiن»، – دەپ اشىنعاندار دا بولدى دەيدi كورگەندەر...
قازاقستاننان نەمiس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋعا نەمiستەردiڭ وزدەرi دە قاناعاتتانباعان ەدi. سوندىقتان دا بولار، الاڭعا جينالعانداردىڭ اراسىندا نەمiس حالقىنىڭ وكiلدەرi دە بولىپتى. كەيبiر دەرەك كوزدەرiنە قاراعاندا، العاشقى كۇنi الاڭعا شىققاندار سانى بەس جۇزدەن بەس مىڭعا دەيiن جەتكەن. ويتكەنi سول كۇننiڭ وزiندە الاڭدا عانا ەمەس، كوشە-كوشەلەردە، تiپتi ءۇي-ءۇيدi ارالاپ، اۆتونوميا قۇرۋ ماسەلەسiنە قارسى كوپتi تiزە قوسۋعا شاقىرعان شەرۋشiلەر ءجۇر ەدi. ال ماۋسىمنىڭ 19-ى كۇنi الاڭعا جينالعاندار قاتارى الدەقايدا كوبەيiپ، ەسەلەنە ءتۇستi. ولاردىڭ سانىن كەيبiر دەرەكتەر ون مىڭنان استى دەپ كورسەتسە، ەندi بiرi جيىرما مىڭعا جۋىقتادى دەيدi. اراسىندا سوعىس جانە ەڭبەك اراگەرلەرi, جۇمىسشىلار، قازاق، ورىس، نەمiس جاستارى دا بولعان.
وسىلايشا كوپتiڭ تولقۋىنان سەسكەنگەن تسەلينوگراد وبكومىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى نيكولاي موروزوۆ پەن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى جۇماحمەتوۆ تريبۋناعا كوتەرiلدi. موروزوۆ ماسكەۋمەن تiكەلەي حابار الا وتىرىپ، نەمiس اۆتونومياسى قۇرىلمايتىنىن مالiمدەدi... بۇل تiزگiنگە الىنعان ەلدەردi قالاۋىنشا بيلەپ-توستەگەن كرەملدiڭ تۇڭعىش جەڭiلiسi ەدi. دۇرىسى، ۇلتتىق نامىسى بۋىرقانعان حالىق الدىنداعى العاشقى شەگiنiسi بولاتىن...
ايتا كەتەرلiگi, ەرەۋiل كەزiندە قازاقستان كومپارتياسى وك-نىڭ ەكiنشi حاتشىسى ا.گ.كوركين دەمونسترانتتاردى تارقاتۋ ءۇشiن قارۋلى كۇشكە جۇگiنۋدi ۇيعارعان. تiپتi, سول كەزدەگi مقك (كگب) توراعاسى شەۆچەنكو IIم مەن جەرگiلiكتi اسكەردiڭ جانە مقك قىزمەتكەرلەرiنiڭ تولىعىمەن جاساقتالىپ، توتەنشە جاعدايعا دايىن بولۋىن تالاپ ەتكەن دە كورiنەدi... الايدا كوپتەگەن دەرەكتەردە كورسەتiلگەندەي، كوتەرiلiس قانتوگiسسiز وتكەن. تiپتi, «كوتەرiلiستi ۇيىمداستىرعانى ءۇشiن ەشكiم جاۋاپقا تارتىلىپ، جازالانعان دا جوق» دەيدi «اقمولا كوتەرiلiسi» تۋرالى بiرiگiپ جازعان كiتابىندا بۇرىنعى مقك وفيتسەرi, وتستاۆكاداعى پولكوۆنيكتەر م.وماروۆ پەن ا.كاكەن. كەرiسiنشە، جازاعا كومپارتيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ وزدەرi تارتىلعان: كومپارتيا وك-نiڭ ەكiنشi حاتشىسى، iستiڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن «باستاماشى» ا.كوركين قىزمەتتەن شەتتەتiلiپ، وبلىستىق مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ باسشىلارى ن.مارينكين مەن ي.احمەدين جاۋاپقا تارتىلعان.
وسىلايشا، قۇپيا تۇردە باستالىپ، قۇپيا اياقتالعان قوزعالىس بۇگiنگە دەيiن قۇپيا بولىپ كەلەدi. كەيبiر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «ەرەۋiل ۇيىمداستىردى» دەگەن كۇمانمەن تەرگەۋگە الىنعاندار قاتارىندا تسەلينوگراد ينجەنەرلiك-قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشiسi دە بولعان. ول تiپتi ەرەۋiلگە بارۋ ءۇشiن ستۋدەنتتەردi ساباقتان بوساتتى دەپ ايىپتالعان كورiنەدi. ال ەندiگi بiر اقپارات كوزدەرiنە جۇگiنسەك، ەرەۋiلشiلەردi باسۋ ءۇشiن جiبەرiلگەن كومپارتيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ اراسىندا دا الاڭدا كوپشiلiكتi باسۋدىڭ ورنىنا، اۆتونوميا قۇرۋعا قارسى كۇرەسۋگە ۇگiتتەگەن ازاماتتار بولعان.
***
قالاي بولعان كۇندە دە، جەلتوقسان وقيعاسىنان جەتi جىل بۇرىن بولعان «اقمولا كوتەرiلiسiن» كوپشiلiك كسرو-نى قۇلاتىپ، تاۋەلسiزدiككە جول اشقان العاشقى قوزعالىس دەپ بiلەدi. قىر-سىرى اشىلماعان وسى وقيعاعا بايلانىستى كەرەعار اقپاراتتار دا ءورiپ ءجۇر. ماسەلەن، «مقك جانە بيلiك» اتتى ەڭبەگiندە سول ۋاقىتتاعى مقك 5-باسقارماسىنىڭ باستىعى فيليپپ بوبكوۆ: «قازاقستاندا اۆتونوميا قۇرۋعا جانە ولاردىڭ اكiمشiلiك شەكاراسىن انىقتاۋعا وزدەرi قاتىسا تۇرا قازاقستان كومپارتياسى وك دە، قازاقستان ۇكiمەتi دە تسەلينوگراد پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرiن ايداپ سالىپ، وزدەرi سولارعا قولداۋ كورسەتiپ وتىردى»،-دەپ مالiمدەيدi. ال ف.بوبكوۆ بولسا، ءوزi 1945 جىلعى گەرمانيا جەڭiلiسiنەن كەيiنگi ساياساتتىڭ سالقىنىنان ساقتاۋ ءۇشiن نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋدى قولداعانىن ايتادى.
سول سەكiلدi ف.بوبكوۆ ءوز ەستەلiگiندە، نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋعا دايىندىق بارىسىندا د.قوناەۆتىڭ قارسىلىق بiلدiرiپ: «نەمiستەردiڭ وزدەرi دە اۆتونوميانى قالاپ وتىرعان جوق، سiزدەر، ماسكەۋ ونى نەمiستەرگە زورلىقپەن تاڭىپ وتىرسىزدار!» – دەگەنiن جانە ءوزارا اڭگiمەدە كەرiسiپ قالعانىن ايتادى. ال د.قوناەۆتىڭ بۇرىنعى كومەكشiسi ۆلاديسلاۆ ۆلاديميروۆ «باستىعىم اۆتونوميا قۇرۋ ماسەلەسiنiڭ ماقۇلدانعانىن قالادى» دەپ جازادى...
1990 جىلى بولسا، زەينەتكەرلiككە شىققان ديماش احمەتۇلى «Freundshaft» اتتى نەمiس باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «1979 جىلعى تسەلينوگراد وقيعاسى تۋرالى مەن مىنانى ايتا الامىن: كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ باستاماسىمەن، مەنiڭشە، ونىمەن مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ جەتەكشiسi اندروپوۆ اينالىستى، ەرەيمەنتاۋدى ورتالىق ەتە وتىرىپ، نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرiلدi. بiراق نەمiستەر ونى قالاعان جوق. ولار ەدiل بويىنداعى ءوزiنiڭ بۇرىنعى اۆتونومياسىن قالپىنا كەلتiرگiسi كەلدi. سوندىقتان ولار ءوز پiكiرiن بiلدiرۋ ءۇشiن كوشەگە شىقتى. ناتيجەسiندە بيلiكتiڭ قازاقستاننان نەمiس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ءوز شەشiمiنەن باس تارتۋىنا تۋرا كەلدi»، – دەپ ايتىپتى...
اقپارات كەرەعارلىعى تۋرالى تاعى بiر دالەل: مۇراعاتتاعى جانە باسقا دا بۇقارالىق باسپا ونiمدەرiنiڭ كوپشiلiگiندە «اقمولا كوتەرiلiسiندە» قان توگiلمەگەنiن، ءبارiنiڭ زاڭدى جانە بەيبiت جولمەن جۇزەگە اسقانى ايتىلادى. ال كەيبiر اقپارات كوزدەرi 22 ماۋسىم كۇنi ءتورت نەمiستiڭ قانى توگiلدi دەيدi.
قالاي بولعاندا دا، وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى اقمولاداعى ماۋسىم وقيعاسىنىڭ قۇپيا باستالعانى سەكiلدi قۇپيا ساقتالىپ وتىرعانى انىق. تiپتi بۇرىنعى مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ قىزمەتكەرلەرi م.وماروۆ پەن ا.كاكەن وزدەرiنiڭ اقمولا كوتەرiلiسi تۋرالى جازعان كiتابىندا دا 1990 جىلى كسرو مقك تالابىمەن مۇراعاتتاعى اقمولا كوتەرiلiسiنە قاتىستى جۇرگiزiلگەن تەرگەۋ قۇجاتتارىنىڭ بiرازىنىڭ كوزi جويىلعانىن جازعان. مۇنىڭ ءبارi, ارينە، قانداي دا بiر مۇددە مەن قورقىنىشتان شىندىقتى بۇركەمەلەۋ ارەكەتi.
شىندىق قانشا بۇركەمەلەنسە دە، بiز بiلەتiن بiر شىندىق: كەز كەلگەن حالىق، كەز كەلگەن ۇلت ءوز تاعدىرىن ءوزi شەشۋگە قۇقىلى. ءوز جەرiندە، ءوز ەلiندە ءاربiر قازاق تا ءوزiنiڭ مۇددەسiن، قۇقىعىن، نامىسىن قاشاندا قورعاي الادى. ال بوداندىقتىڭ قامىتى موينىندا تۇرعاندا اقمولادا اۆتونوميا قۇرۋعا نارازىلىق بiلدiرۋi, جوعارىدان بيلەپ-توستەگەن بيلiكتiڭ ءوز دەگەنiنەن باس تارتۋىنا ماجبۇرلەۋi – بۇل شىن مانiندە ۇلتتىڭ جەڭiسi. ءوز ەركiن ءوز قولىنا العىسى كەلگەن حالىقتىڭ ۇلتتىق نامىسىنىڭ جەڭiسi.

ءنازيرا بايىربەك
«استانا اقشامى» گازەتى