قاراعاندى وبلىسى اكىمىنىڭ نازارىنا!

بۇلانتى شايقاسى – قازاق تاريحىنداعى قاستەرلى بەتتەردىڭ ءبىرى.

قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىنداعى، ەكى عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلعان سوعىستىڭ شارىقتاۋ كەزەڭى ءحVىىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنە ءدوپ كەلگەنى بەلگىلى. 1715 جىلى ءاز تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن ونىڭ مۇراگەرلەرى اراسىندا بيلىككە تالاسۋ، الاۋىزدىق ءورىس العانىن، قازاق حاندىعى ساياسي داعدارىسقا ءتۇسىپ، قاتتى السىرەگەنىن پايدالانعان جوڭعار باسقىنشىلارى تاس-ءتۇيىن دايىندىقپەن قازاق جەرىنە باس سالدى. بۇل – جوڭعار حاندىعىنىڭ اسكەري الەۋەتى بارىنشا كۇشەيگەن كەزى ەدى.

قازاق تاريحىنا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن كىرگەن زاماندى ورناتقان جوڭعارلار از-اق ۋاقىتتا، 1723-1725 جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعى جەرىنىڭ بۇكىل وڭتۇستىك-شىعىس، وڭتۇستىك ءوڭىرىن باسىپ الىپ، جوڭكىلە قاشقان قازاق كوشىنىڭ سوڭىنان قۋالاي سارىارقاعا اۋىز سالدى. سونىڭ الدىندا ورداباسى جيىنىندا بىرىككەن قازاق قولىنىڭ باس قولباسشىلىعىنا كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر، تۋ ۇستار باتىرى بولىپ قانجىعالى بوگەنباي باتىر سايلانعان ەدى. ولاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1726 جىلى شۇبارتەڭىز دەگەن جەردە وتكەن شايقاستا قازاقتار ۇلىتاۋعا بەتتەگەن جوڭعار اسكەرىن ويسىراتا جەڭەدى. بىراق، بۇل جەڭىلىستى كەزدەيسوق ساتسىزدىك، قازاقتار ۇيىمداسقان سوعىسقا قاۋقارسىز دەپ ويلاعان جوڭعار قونتايشىلارى شابۋىلىن توقتاتپادى. كەزەكتى شايقاس 1728 جىلى ۇلىتاۋداعى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرى اراسىندا ءوتىپ، قازاق جاساقتارى جاسانعان جاۋدىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى. زاماناۋي تاريحشىلار بۇلانتى شايقاسى ماڭىزى جاعىنان ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا نەمىس فاشيستەرىنىڭ ماسكەۋ تۇبىندەگى جەڭىلىسىمەن بارابار، وسى ۇرىستاعى تابىستىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ ءوز كۇشىنە سەنىمدىلىگى ارتتى، جوڭعارلاردىڭ جاقسى قارۋلانعان، كۇشتى ۇيىمداستىرىلعان اسكەرىن ويسىراتا جەڭۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندى دەيدى.

باسقىنشى جاۋ ۇلىتاۋعا جەتپەي توقتاتىلدى. بۇلانتى مەن بىلەۋتىنىڭ ارالىعىنداعى، جان الىپ، جان بەرىسكەن ارپالىس شايقاستىڭ قايناعان ورتاسى بولعان توبە كەيىن «قالماققىرىلعان» دەگەن اتاۋعا يە بولادى. قازاقتاردىڭ مايدان دالاسىندا شاشىلعان ءمايىتى ۇرىس اياقتالعاننان كەيىن جيناستىرىلىپ قانجىعالى بوگەنبايدىڭ ۇسىنىسىمەن توبە باسىنا جەتكىزىلىپ جەرلەنەدى. ءسويتىپ، قالماققىرىلعان، قازىرگى تۇسىنىككە سايساق، «باۋىرلاستار زيراتىنا» اينالادى.

بۇلانتى شايقاسىنا بوگەنبايدان باسقا قابانباي، جانىبەك، ساۋرىق، مالايسارى، ت.ب. باتىرلار، رۋ-تايپالاردىڭ باسىنداعى سۇلتاندار قاتىستى. ارينە، قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن، تىزە قوسىپ ەلىن، جەرىن باسقىنشى جاۋدان قورعاعان وتان سوعىسىن، سونىڭ ىشىندە بۇلانتى شايقاسىن ۇيىمداستىرۋعا ورتا ءجۇزدىڭ توبە ءبيى قازداۋىستى قازىبەك بەلسەنە ارالاسقانى بەلگىلى. ولاي بولاتىن ءجونى ءمالىم. بىرىنشىدەن، سوعىس قيمىلدارى سارىارقادا، ورتا ءجۇزدىڭ جەرىندە ءوتتى جانە قازاق قولىنىڭ دەنى وسى بىرلەستىككە قاراستى تايپا-رۋلاردىڭ جىگىتتەرىنەن جاساقتالدى. ەكىنشىدەن، بۇل كەزدە جەرى مەن ەلى جاۋ تابانىنا تۇسكەن ۇلى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى تولە الىبەكۇلى حالقىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تاشكەنتتە تۇرىپ، جوڭعارعا باعىنىشتىلىعىن ەرىكسىز مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. كىشى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى ايتەكە 1700 جىلى قايتىس بولدى. ياعني، ءبىرى جاۋ قۇرساۋىندا قالىپ، ءبىرى باقيلىق بولعاندىقتان ءدال وسى كەزدەگى ازاتتىق سوعىسىن ۇيىمداستىرۋ ورتا ءجۇزدىڭ توبە بيىنە جۇكتەلگەنى بەلگىلى. سوندىقتان، كىشى وردانىڭ ءبىراز رۋلارىنا قازداۋىستى قازىبەكتىڭ ىقپالى ءجۇردى. ءبيدىڭ كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ بارلىق قازاق جاساعىنىڭ باس ساردارلىعىنا تاعايىندالۋىنا كۇش سالىپ، كەيىن ونى ۇلكەن وردانىڭ تاعىنا وتىرعىزۋعا ۇمتىلعانىنىڭ سىرى وسىندا بولسا كەرەك. ياعني، اڭگىمە بولىپ وتىرعان كەزەڭدە قازاقتاردىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق سوعىسىن ۇيىمداستىرعان بىردەن ءبىر تۇلعا قازداۋىستى قازىبەك بولدى دەپ شامالايمىز.

جوعارىداعى جاعدايدىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ جاتقان سەبەبىمىز، 2028 جىلى بۇلانتى شايقاسىنىڭ وتكەنىنە 300 جىل تولادى. وسىنىڭ قارساڭىندا ءاربىر رۋ-تايپانىڭ وكىلدەرى قالماققىرىلعان توبەدە اتالعان شايقاسقا قاتىسقان باتىر بابالارىنا ەسكەرتكىش بەلگىلەر ورناتىپ جاتىر ەكەن. قوعامدىق جەلىلەردەگى اقپاراتتارعا قاراعاندا، بەيرەسمي تۇردە. ويتكەنى، ولاردىڭ ەشبىرىندە جۇمىسقا مادەنيەت مينيسترلىگى، قاراعاندى وبلىستىق، جەزقازعان قالالىق ياكي ۇلىتاۋ اۋداندىق اكىمشىلىكتەرى تاراپىنان باسشىلىق جاسالعانى، ۇيلەستىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلىپ جاتقانى تۋرالى ەشبىر دەرەك بەرىلمەگەن. ياعني، جۇمىس حالىقتىڭ دەربەس ىقىلاسىمەن اتقارىلۋدا. ستيحيالى جاعىدايدا قولعا الىنعان ءىس ءارى قاراي جالعاستىرىلا بەرەتىنى كۇمانسىز. ويتكەنى، رۋ-تايپالار اراسىنداعى جارىس باستالىپ كەتتى. قازاق ۇلت مۇددەسىنە نەمقۇرايدى بولعانىمەن، رۋى اتالعاندا بەيتاراپ قالا المايتىنىن ءومىر كۇن سايىن دالەلدەۋدە. ايتالىق، ينتەرنەتتە بوگەنباي، ارالباي، ت.ب. باتىرلاردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان ەسكەرتكىش تاقتالار جارنامالانىپ، قاراعاندى وبلىسى جۇرتشىلىعىن، سونىڭ ىشىندە قاراكەسەك رۋىنىڭ وكىلدەرىن قاز داۋىستى قازىبەككە وسىنداي ەسكەرتكىش تاقتا ورناتۋعا، ول ءۇشىن قارجى جيناۋعا شاقىرعان جانە وسى بەلسەندىلەردى قولداعان جازبالار قاپتاپ ءجۇر. كوپشىلىك بۇل شاقىرۋدى قولدايتىنى، ۇزاماي ەسكەرتكىش تاقتا دا ورناتىلاتىنى كۇمانسىز. ورتادان قور اشىلا قالسا، ءتيىستى جارناسىن مەن دە بەرەمىن. بىراق، وسىمەن ءىس بىتە مە؟ قاتتى كۇماندانام!

جالپى، مۇنداي ىرگەلى شارۋا اتقارۋشى بيلىكتىڭ قۇزىرىمەن ءارى تىكەلەي باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. قارجى حالىقتان جينالعان كۇننىڭ وزىندە. جاڭا جادىگەر تاريحي-مادەني مۇرالار قاتارىنا تىركەلىپ، مەملەكەت قورعاۋىنا الىنعانى ءجون. سولاي جاسالعاندا عانا ەسكەرتكىش ورناتىلعان اۋماقتى قامتيتىن اكىمشىلىك ءبولىنىس تاريحي-مادەني مۇرانىڭ ساقتالۋىنا، بۇلىنبەۋىنە جاۋاپتى بولىپ، ءتيىستى قامقورلىق شارالارىن جاسايدى. ءتۇرلى سەبەپتەرمەن: تابيعات قۇبىلىسى، ادام ارەكەتى، ت.ب. سالدارىنان ەسكەرتكىشكە زاقىم كەلسە، ونى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ايتپەسە، ەلدى مەكەندەر جانىنداعى زيراتتاردى قيراتىپ، قالالارداعى ساياباقتار مەن گۇلزارلاردى ويرانداپ جۇرگەن ۆاندالداردان ايدالاداعى ەسكەرتكىشتى قورعاۋ مۇمكىن ەمەس. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتىنە قارسى دۇشپاندىق پيعىل ۇستانعان، ار-ۇياتتان جۇرداي، ساناسىن ساسىق تۇمان باسقان ولار ەسكەرتكىشتىڭ گرانيت، ءمارمار تاستارىن، مەتالدارىن توناپ، سىندىرىپ تالقانداماسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. بۇعان مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. كەز-كەلگەن اقپارات كوزىنەن تاباسىز.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، حالىق باستاعان ءىس جالعاسىن تاپسا ءلازىم. قر پرەزيدەنتى ق.-ج.توقاەۆ ۇلىتاۋ وڭىرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان جوشى حاننىڭ ماۆزولەيىنە جوندەۋ جۇرگىزۋ، توڭىرەگىن اباتتاندىرىپ، تۋريزم نىسانىنا اينالدىرۋ ءۇشىن ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزىلۋىنە مۇرىندىق بولدى. قالماققىرىلعان توبەدەگى ەسكەرتكىش ۇلىتاۋداعى جادىگەرلەر سانىن دا، ساپاسىن دا وسىرەتىن نىساندار قاتارىنا قوسىلار ەدى. 2028 جىلعا دەيىن ۋاقىت بار. بىراق، ۋاقىتتى بوس جىبەرىپ الۋعا جول بەرمەۋ كەرەك.

بۇلانتى – قازاق ۇلتىنىڭ بىرلىگى جەڭىسكە جەتكەن جەر. ونى رۋ-تايپالار اراسىنداعى باسەكەلەستىككە اينالدىرماعان ءجون.

سوندىقتان، ءوز تاراپىمىزدان مىنانداي ۇسىنىستار ايتپاقپىز:

– بۇلانتىداعى قالماققىرىلعان توبەگە كورنەكتى دە كوركەم ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك;

– ەسكەرتكىش مونۋمەنتكە كونكۋرس جاريالاپ، وعان ەلىمىزدەگى بەلگىلى سۋرەتشى، ءمۇسىنشى مامانداردى تارتۋ كەرەك;

– بۇل ىسكە قاراعاندى وبلىسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسى باستاماشى بولىپ، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ونى باقىلاۋدا ۇستاعان ءجون;

– ۇلىتاۋداعى جوشى حان كەسەنەسى ءتارىزدى قالماققىرىلعان توبە، وعان ورناتىلاتىن ەسكەرتكىش ەلىمىزدىڭ تاريحي، قاسيەتتى ورىندارىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، تۋريزم نىسانى بولعانى جانە مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا الىنعانى دۇرىس.

ەرمەك بالتاشۇلى،

قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz