يمپەريا ىدىراعاننان كەيىن، تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەتتەر كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرى رەسەيدىڭ جەتەكشىلىگىندە «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن» قۇردى. سول تمد-نىڭ قۇرامىنا بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى لاتۆيا، ەستونيا، ليتۆا – ءۇش ەلدەن باسقا جاڭا مەملەكەتتەردىڭ ءبارى كىردى. 

تمد ءوز قۇرامىنا ەنگەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى داۋ-جاڭجالداردى كەلىسىم ارقىلى بەيبىت جولمەن شەشىپ، سىرتقى جاۋدان ورتاق قورعانۋدى باستى ماقسات ەتكەنى بەلگىلى.

بىراق، ايتىپ اۋىز جيعانشا تاۋلى قاراباقتا ازەربايجان مەن ارمەنيانىڭ سوعىسى بۇرق ەتە ءتۇستى. سول كەزدە بۇل جانجالدى تمد-عا جەتەكشى بولىپ وتىرعان رەسەي ءادىل شەشە العان جوق.  ءوزىنىڭ قان جالاسقان تۋىسقان باۋىرى ارمەنياعا بۇيرەگى بۇرىپ، سونىڭ پايداسىنا شەشتى. 

سودان باستاپ تاۋلى قاراباق ماسەلەسى بىتەۋ جاراعا اينالدى. «جەتەكشىگە» دەگەن سەنىمىگە دە سەلكەۋ تۇسە باستادى. 

كوپ وتپەي، رەسەيمەن جاعا جىرتىسىپ گرۋزيا، ۋكراين تمد-دان كەتتى. تۇرىكمەندەر ماڭگىلىك بەيتاراپ ەل بولامىز دەپ، ول دا شەگىندى.  

قازىر بۇل ۇيىمدا توعىز مەملەكەت قانا قالدى. 

بۇگىنگى كۇندەگى بەلارۋستەگى ۇلكەن ساياسي تولقۋلار، قىرعىزستانداعى توڭكەرىس، ءبىر «سەميانىڭ» بالالارى بولعان ازەربايجان مەن ارمەنيا قىرقىسى – ءبارى-ءبارى تمد ۇيىمى مەن ءوزىن ونىڭ جەتەكشىسى سانايتىن رەسەيدىڭ الدىنا ۇلكەن سۇراق بولىپ قويىلدى. 

وكىنىشكە وراي، تمد-نىڭ ءتىلى بايلانىپ قالدى. جاق كىرىسىن اشا العان جوق. ەڭ سوراقىسى، رەسەي ەكى ەلدى ۋاقىتشا سوعىس توقتاتۋعا كەلىستىرگەنىنە ەشكىمنىڭ پىسقىرماعانى بولدى. ۋاقىتشا سوعىس توقتاتقان كۇننىڭ ەرتەسى ەكى تاراپ قايتا اتىسىپ كەتتى. 

بۇل سوعىس بىزگە نەنى بىلدىرەدى؟ 

تمد-نىڭ جارعىسىندا: «تمد ونىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ ەگەمەندىك تەڭدىگى قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن، سوندىقتان بارلىق مۇشە مەملەكەتتەر حالىقارالىق قۇقىقتىڭ دەربەس سۋبەكتىلەرى بولىپ تابىلادى. دوستاستىق مەملەكەت بولىپ تابىلمايدى، سونداي-اق مەملەكەتتەن جوعارى كۇشكە يە ەمەس. دوستاستىق مۇشە مەملەكەتتەر اراسىنداعى دوستىق، تاتۋ كورشىلىك، ۇلتارالىق كەلىسىم، سەنىم، ءوزارا تۇسىنىستىك جانە ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق قاتىناستارىن ودان ءارى دامىتۋعا جانە نىعايتۋعا قىزمەت ەتەدى. قاتىسۋشى مەملەكەتتەر حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك، قارۋسىزدانۋ، قارۋ-جاراقتى قاداعالاۋ جانە ارميا قۇرۋ بويىنشا كەلىسىلگەن ساياساتتى جۇزەگە اسىرادى جانە تمد-دا ىشكى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باقىلاۋشى توپتار مەن ۇجىمدىق بىتىمگەرشىلىك كۇشتەردى قوساتىن شارالاردى قابىلدايدى. مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندىگى، قاۋىپسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا، سونداي-اق حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە قاتەر تونگەن كەزدە، مۇشە مەملەكەتتەر تەز ارادا كونسۋلتاتسيالار وتكىزىپ، ءوز ۇستانىمدارىن ۇيلەستىرىپ، ءتيىستى شارالاردى قابىلدايدى» - دەلىنگەن ەكەن.

قازىر كورىپ وتىرمىز، بۇل كونستيتۋتسيا تەك ءبىر جاپىراق قاعاز جۇزىندە عانا قالعان. سوعىس باستالعاننان كەيىن، ەڭ كەمىندە، ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، مۇشە ەلدەر كەم دەگەندە قاشىقتىقتان بولسا دا ءبىر رەت جينالىس شاقىرعان جوق. ونى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىپ وتىر. ال جانجالداسقان ەكى تاراپ تا بۇل كونستيتۋتسيانى كەرەك تە قىلعان جوق.

دەمەك، تمد بۇگىنگى تاڭدا اتى بار، زاتى جوق قۇر قاڭقاعا اينالدى دەگەن ءسوز.  

ەكىنشى، بۇل سوعىس رەسەيدىڭ ىقپال كولەمىنىڭ ءتىپتى دە تارايا باستاعانىن ءبىلدىردى.

ءازىربايجان، ارمەنيا جانە گرۋزيا گەوگرافيالىق ورنىنا سايكەس، كاۆكاز ەلدەرى بولىپ سانالادى. پەتر پاتشادان باستاپ رەسەي بۇل ايماقتى بىرتىندەپ ورىستاردىڭ باقىلاۋىنا وتكىزىپ، جۇزدەگەن جىلدار بويى بيلەپ كەلە جاتقان. الايدا، بۇل سوعىس رەسەيدىڭ ايماقتاعى ىقپال كۇشىنىڭ الدە قاشان السىرەگەنىن  كورسەتتى. رەسەي جۇزدەگەن جىلدار بويى يە بولىپ كەلگەن جەرىنە ەندى ىقپالىنىڭ جۇرمەيتىندىگىن اڭعارا باستادىق.

اتالعان سوعىستا تۇرىكتەردىڭ اشىق قولداۋىمەن ءازىربايجان ارمەنيادان باسىم ءتۇستى. بۇل فاكت «كاۆكاز ەندى جەكە رەسەيدىڭ عانا ات ويناتار جەرى ەمەس!» دەگەن اششى شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ بەردى. تۇرىك باسشىلارىنىڭ ءازىربايجان ارمياسىنا كۇش بەرىپ، ارمەنيانى كوزگە شۇقۋى – رەسەي يمپەراتورى ەكاتەرينا كەزىندە قولدان كەتكەن كاۆكازىنا تۇرىكتەردىڭ شىن مانىندە، قايتا ورالۋى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. 

ازەربايجان رەسەيمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوز بارىسىندا «تۇركيا ءسوزسىز بەيبىتشىلىك كەلىسىم شارتتىڭ قاتىسۋشىسى بولادى!» دەپ تالاپ قويدى. بۇل دەگەنىڭىز، پاتشالىق رەسەي زامانىندا نەمەسە كەڭەستىك، ودان كەيىنگى ەلتسين داۋىرىندە بولسىن ازەربايجاننىڭ ۇيىقتاپ تۇسىنەدە كىرمەيتىن اڭگىمە بولاتىن. گرۋزيا رەسەيدىڭ جاۋىنا اينالعانىن ەسكەرسەك، ارمەنيانىڭ حالىنىڭ بولاشاقتا نە بولاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. تۇركيانىڭ قولداۋى تۇرعاندا ازىربايجانعا ەندى رەسەيدىڭ وكتەمدىگى جۇرمەيتىندىگى ايدان ايقىن. 

قىسقاسى، رەسەي كاۆكازداعى ىقپال كولەمىنەن مۇلدەم ايىرىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر.

ءۇشىنشى، بۇل سوعىس رەسەيدىڭ ەندىگى جەردە ايباتىنان اي جاسىرىنعان يمپەريا بولۋدان قالعاندىعىن كورسەتتى. 

ءازىربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى سوعىستا رەسەي بۇرىنعىداي اقىرعان ايۋداي ايبات شەگە المادى. ايبات شەككەننىڭ وزىندە دە ونىڭ ايباتىنان قورقايىن دەپ تۇرعان ەشكىمنىڭ جوق ەكەندىگىن بايقادىق. 

قاراڭىز، ارمەنيا پراۆوسلاۆ دىنىنە سەنەدى. ورىستىڭ دىندەسى. پاتشا يۆان گروزنىيدەن باستاپ ورىستاردىڭ ادال جاقتاسى. ارمياندار مەن ورىستار وننان استام سوعىستا بىرگە ءجۇرىپ قان كەشتى. وسى تۇرعىدان العاندا، ارمياندار مەن ورىستار تاريحتان بەرى بىرىمەن ءبىرى قان جالاسقان باۋىر. 

سوعان قاراماستان، ءازىربايجان ارمەنياعا تۇركيانىڭ قولداۋىمەن تىرناعىن باتىرىپ-باتىرىپ جىبەرگەن كەزدە دە، رەسەي جيىرما جىل بۇرىن قول قويىلعان ارمەنيامەن اسكەري وداقتىق شارتى بولا تۇرا، قىڭق ەتپەي تىنىش جاتتى.  

وسىدان بارىپ، «سىن ساعاتتا رەسەي ءوزىنىڭ كەز-كەلگەن وداقتاستارىنا قول ءۇشىن بەرە الا ما؟» دەگەن اشىق سۇراق تۋىندايدى. 

ءازىربايجان مەن ارمەنيا سوعىسى سىرتقى قورعانىستا رەسەيگە سەنگەن ءبىز سەكىلدى باسقا دا تمد ەلدەرىن تەرەڭ ويلاندىرۋعا ءتيىستى. 

ايتپاقشى، وسى سوعىس بارىسىندا رەسەي سوعىس قارۋلارىنىڭ دا داۋرەنى وتە باستاعاندىعى بەلگىلى بولدى.

سوعىس كەزىندە تۇركيا شىعارعان «بايراكتار» ءوزىۇشارلار رەسەي قارۋلارىنا قاراعاندا الدەقايدا باسىمدىلىعىن كورسەتتى. رەسەيدىڭ قارۋىمەن قارۋلانعان ارمەنيا ىرىقسىز كۇيگە تۇسە باستادى. بۇل جاعداي رەسەي قارۋىنا سەنۋ مۇلدەم قاۋىپتى ەكەنىن باسقا ەلدەردىڭ ەسىنە سالدى. 

دەمەك، بۇل سوعىس الەمدىك ارەنادا رەسەيدىڭ قارۋ-جاراعىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى. 

رەسەيدىڭ اتالعان سوعىسقا ءار ءتۇرلى سىلتاۋلار ايتىپ، ارالاسپاي وتىرۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – ۇزىلگەن ءجىبى زورعا جالعانعان، ءوزى سەكىلدى باتىسپەن قىرعي قاباق تۇركيامەن ارازداسىپ قالۋدان ساقتانۋ.

بىراق، تۇركيا ءوزىنىڭ رەسەي دوسىنىڭ كوڭىلىنە قارايىن دەپ وتىرعان جوق. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن تۇركيانىڭ ۋكراينامەن اسكەري ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويۋى، شىن مانىندە، ارميان - ازەربايجان سوعىسىنىڭ گەوگرافيالىق اسەرىنىڭ ءجۇرىپ جاتقاندىعىنان دەرەك بەرەدى. 

2015 جىلدان باستاپ پۋتيننىڭ وزىنەن شالعاي ەلدەرگە جاساعان بىرنەشە ايبىندى جورىعىن ەسكە الساق، رەسەي شىنىدا ليۆيادا، سيريادا جانە ۆەنەسۋەلادا ءوزىنىڭ كۇشىن كورسەتىپ قايتتى. ءسويتىپ، الەمدى رەسەيدىڭ كۇشىنەن سەسكەندىردى. الايدا، ەشقانداي ناقتى تابىس بەرمەيتىن بۇل جورىقتار رەسەيدىڭ قارجىلىق جانە ماتەريالدىق رەسۋرستارىن سارقىپ-اق جىبەرگەن ەكەن. 

بولماسا، وداقتاسى ءارى تۋىسقانى ارمياندارعا ءبىر مارتە قايىرىلىپ، «حالىڭ قالاي؟!» دەيتىن ءجونى بار ەدى. بۇك ءتۇسىپ، جاتىپ الدى.

سەنگەن سەركەسەسىنەن قايىر بولماسىن سەزگەن پاشينيان ازىربايجانمەن كاراباققا بايلانىستى كەلىسسوزدەرگە دايىن ەكەنىن مالىمدەدى

تاريحتا سوڭعى ۇلى ريم يمپەراتورى مانۋەل I ريم يمپەرياسىنىڭ ۇلىلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن، ءريمنىڭ بارلىق رەسۋرستارىن يتالياعا، ەگيپەتكە جانە يەرۋساليمگە شاشتى. وسى ارقىلى ريم يمپەرياسىننىڭ اتىن الەمگە تانىتتى. بىراق، ريمدىكتەردىڭ بارلىق قارجىلىق رەسۋرستارى مەن ماتەريالدىق رەسۋرستارىن سارقىپ ءبىتىردى. تۇرىكتەر انادولىعا كوشىپ كەلگەندە ريمدەر، كەرەك دەسەڭىز، مويىن بۇرۋعا دا شاماسى كەلمەدى. بۇل جاعداي ريم يمپەرياسىنڭ قۇلدىراۋى مەن كۇيرەۋىنە الىپ كەلدى.  

ەگەر، تاريحتىڭ قايتالاناتىنىنا سەنسەك، ازۋ ءتىسى التى قارىس رەسەي يمپەرياسى دا سول ءريمنىڭ كۇيىن كەشپەسىنە كىم كەپىل؟ 

بۇنى ءبىز بولجاۋسىز بولاشاقتىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق... 

ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى

Abai.kz