التىن وردا -750 جىل

عاسىرلار الماسىپ، زامان مەن قوعام وزگەرىپ، ۇلتتىق سانا جاڭعىرعان سايىن ءوز مەملەكەتىڭنىڭ، ءوز ۇلتىڭنىڭ تاريحىن قايتا زەردەلەۋ قاجەت. وسى تۇرعىدان كەلگەندە التىن وردا كەزەڭىنە نازار اۋدارعان ءجون. ول ءبىزدىڭ ورتاق تاريحىمىزدىڭ باستاۋ كوزى بولىپ تابىلادى. ارينە، ەگەمەن، تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، تاريحىمىزدى جاڭا داۋىردەن باستاي سالۋ ازدىق ەتەدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ تۇپكى تۇركى الەمىمەن تۇتاستاي ورتاق تاريحىمىز بار. ودان باس تارتۋعا بولمايدى.

التىن وردا، ودان كەيىن قازان، استراحان، قىرىم، ءسىبىر، نوعايلى، قازاق حاندىقتارىنىڭ  قۇرىلۋى تاريحي وزگەرىس قانا ەمەس، ول ۇلت مەملەكەتتەرىنىڭ قۇرىلۋىنا جەتكىزگەن سونى قۇبىلىس ءارى ەۆوليۋتسيالىق، ەكونوميكالىق، وندىرىستىك، رۋحاني جانە دەموگرافيالىق جاڭعىرۋدىڭ باستاۋى بولدى.

كەڭ بايتاق دەشت-قىپشاق دالاسى كورشىلەس جاتقان ەلدەرمەن بايلانىسسىز، ساۋدا-ساتتىقسىز دامۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ارينە، كورشى ورىس كنيازدىقتارى دا وزىمەن-ءوزى دامي المايدى. سوندىقتان دا ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناستار ۇزدىكسىز جالعاسىپ جاتتى. بۇل ادامداردىڭ عانا ەمەس، تىلدەردىڭ دە الماسۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

انتروپونيمدەر مەن ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان كەلگەندە تىلدەر عاسىرلار بويى جالعاسىپ، ءبىر-بىرىنە ىقپال ەتتى.

رەسەي-الىپ يمپەريا. ونىڭ تاريحىندا ۇلى ەسىمدەر شوعىرى قالدى. ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ وعلاندارى وسى ەلدىڭ تاريحىندا ەرەكشە ءىز قالدىردى. سول تاريحي ەسىمدەر تۋرالى ءسوز ەتۋ ءبىزدىڭ ورتاق تاريحىمىزدى تانۋعا جول اشپاق.

ورىس عالىمدارى ن.ك.دميتريەۆ، ە.پ.كارنوۆيچ، ا.ۆ.سۋپەرانسكايا، ۆ.ا.نيكونوۆ، ي.ۆ. بەستۋجەۆا-لادا، ۆ.ك.چيچياچوۆ، ن.ي. تۋپيكوۆا، ا.ا.سەمەنوۆ، ن.ا.باسكاكوۆتار جانە تاعى دا باسقا ورىس عالىمدارى التىن وردادان شىعىپ، رەسەي تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن تۇلعالار جونىندە زەرتتەۋلەر جاساعان.

ورىستىڭ ۇلى اقىنى ا.س.پۋشكيننىڭ «كەز كەلگەن ورىستىڭ ار جاعىنان تاتاردى كورەسىڭ»، دەگەن ءسوزى  اقىندىق مەتافورا ەمەس، شىندىققا سايادى.

«وسنوۆنايا ماسسا رۋسسكيح سەمەي تيۋركسكوگو پرويسحوجدەنيا يمەلا سۆويمي پرەدكامي – وسنوۆاتەليامي رودا – ۆىحودتسەۆ يز زولوتوي وردى ( XIV-XV ۆ.), ودناكو ۆسترەچايۋتسيا ي بولەە راننيە فاميلي تيۋركسكوگو پرويسحوجدەنيا، ۆەدۋيۋششيە سۆوە وت پولوۆتسەۆ، پەچەنەگوۆ، ۋزوۆ، توركوۆ ي پر.» دەگەن ن.ا.باسكاكوۆتىڭ پىكىرى وسى ويدى ايعاقتاي تۇسەدى.

وسى ساناتقا كىرەتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرازىنا نازار اۋدارىپ كورەلىك. بۇل ماقالا ن.ا.باسكاكوۆتىڭ «رۋسسكيە فاميلي تيۋركسكوگو پرويسحوجدەنيا» اتتى 1979, ودان سوڭ 1993 جىلى قايتا شىققان كىتابىنا سۇيەنىپ جازىلعانىن ايتا كەتكىم كەلەدى. سونىمەن...

كۋتۋزوۆ فاميلياسىنا نازار اۋدارالىق. ونىڭ ەتيمولوگياسى تۇركى حالىقتارىنىڭ «قۇتىر» دەگەن سوزىندە جاتىر. ول «اشۋلانشاق، وركوكىرەك» دەگەن مازمۇنمەن ۇيلەسەدى. ال، گولەنيششەۆ-كۋتۋزوۆتار دەگەن ولاردىڭ ءتۇپ اتاسى بولىپ كەلەدى. گاۆريل دەگەن نەمىستەن تاراعان دەگەن دە پىكىر بار. ول الەكساندر نەۆسكيگە كەلىپ قوسىلعان ادام. سول نەمىستىڭ شوبەرەسى فەدور الەكساندروۆيچ كۋتۋز بولعان دەسەدى. ءتىپتى بىلاي بولعاننىڭ وزىندە ونىڭ ۇلكەن ناعاشىسى قازان پاتشاسى سيمەون بەكبولاتوۆيچ ەكەنى جوققا شىعارىلمايدى. فەدور كۋتۋزوۆتىڭ  انوني الەكساندروۆيچ دەگەن تۇعان اعاسى بولىپتى. ال، ونىڭ ۇلى ءۆاسيليدىڭ - لاقاپ اتى گولەنيششە ەكەن. سودان گولەنيششەۆ—كۋتۋزوۆ اۋلەتى تارايدى.

... 1484 جىلى قازان قالاسى قۇلايدى. ورىس كنيازدەرى مۇحاممەد-ەميندى قايتا تاققا وتىرعىزادى. توقسان تاتار كنيازى مەن مىرزالارى ولىمگە كەسىلەدى. وسى كەزدە حان الي ايەلى، حانشا اناسى فاتيمامەن، باۋىرلارى مالىك-تاگير مەن قۇداي-قۇل رەسەيگە تۇبەگەيلى قونىس اۋدارادى.

مالىك-تاگير شوقىنادى. ەكى ۇلى دا. ءبىرى ۆاسيلي، ەكىنشىسى فەدور دەگەن جاڭا ەسىم الادى.

مالىك-تاگيروۆيچ 1531 جىلى نوۆگورودتى باسقارعان.

قۇداي-قۇل ورىس تۇتقىنىدا وتىرىپ، 1505 جىلى بوساپ شىعادى. جانە حانزادا پەتر يبراگيموۆيچ دەپ جازىلادى. كەيىن ول ۇلى كنياز ۆاسيلي III-ءىڭ قارىنداسى ەۆدوكيا يۆانوۆناعا ۇيلەنەدى. 1523 جىلى دۇنيەدەن وتەدى، ماسكەۋدەگى ارحانگەل سوبورىنا قويىلادى. ودان ەكى قىز قالعان. ەكەۋىنىڭ دە اتى اناستاسيا ەكەن.

ۇلكەن اناستاسيا كنياز فەدور ميحايلوۆيچ مستيسلاۆسكيگە، كىشىسى – كنياز ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ شۋيسكيگە تۇرمىسقا شىعادى.

اناستاسيا مەن فەدور مستيسلاۆسكيلەردىڭ يۆان دەگەن ۇلى بولادى. ول ءوز قىزىنا دا اناستاسيا دەگەن ەسىم بەرەدى. ول كاسيموۆ حانى سايىن-بولات بەكبولات ۇلىنا كۋيەۋگە شىعادى. يۆان گروزنىي 1574 جىلى سايىن-بولاتتى «بۇكىل رەسەيدىڭ بيلەۋشىسى» اتاپ، ارنايى  جارلىق تا شىعارادى.

رەسەي تاريحىندا ستروگونوۆتاردىڭ اۋلەتى ەرەكشە ورىن الادى. بۇل ەسىم ورىستىڭ «ستريگات – قىرقۋ، قىرقىم» دەگەن سوزىنەن شىققان. «ستروگات – جونۋ»، بولماسا «وستروگ – شەت ايماق» دەگەن ۇعىمعا سايكەس كەلەدى.

ورىس جىلناماسىندا بىلاي دەپ جازىلىپتى. «بارون الەكساندر سەرگەەۆيچ ستروگانوۆ، ريم يمپەرياسىنىڭ گرافى، ءتۇبى تاتار، حريستيان دىنىنە وتكەنشە ول سپيريدون دەپ اتانعان. ادالدىعى مەن ەرلىگى ءۇشىن ۇلى كنياز دميتري يوننوۆيچ دونسكوي وعان ورىس اسكەرىنىڭ «ۆوەۆوداسى» دەگەن اتاق بەرگەن.

ستروگانوۆتار رەسەي ونەركاسىبىن دامىتۋمەن بىرگە ءسىبىردى يگەرۋگە ەرەكشە ەڭبەگى سىڭىرەدى. ونەردىڭ ۇلكەن قولداۋشىسى، قامقارشىسى بولعان.

ستروگانوۆ جاقسىلىعى مەن زۇلىمدىعى قاتار جۇرگەن ادام ەكەن. ول ءسىبىر حاندىعىن باسىپ الۋدى جوسپارلايدى. يوانن پاتشادان الدىن الا ءسىبىردى يگەرۋ جونىندە رۇقسات الىپ، ول «قايدان شىققانى» بەلگىسىز «اتاقتى قانىشەر»، قاراقشى ەرمەك تيموفەەۆتى ساتىپ الادى. 840 جاساعى بار ەرماكتىڭ قاراقشىلارى قۇراما ەكەن. ولاردىڭ اراسىندا تاتارلار، ليتوۆتىقتار، نەمىستەر بولدى.

ستروگانوۆ دىننەن بەزگەن باسۇرمان كوشىم سۇلتاندى قيراتىپ، ءسىبىردى وزىنە قاراتقىسى كەلەدى.

1581 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە ەرماك سولداتتارىمەن ورالتاۋلارىنا قاراي كەمەلەرىنىڭ جەلكەندەرىن تۇزەيدى.

ەرماك اتاماندارمەن بىرگە 4 كۇن ءجۇزىپ، جاراۋلى وزەنىنە جەتەدى. ءدال وسى جەردەن كوشىم سۇلتان حاندىعى باستالاتىن.

ءسىبىر سۇلتانى كوشىم حان بۇل كەزدە كوزىنىڭ جانارى سۋالىپ، ءالى كەتە باستاعان ەدى. بىراق ول ولىسپەي بەرىسپەۋگە بەكىندى. ەرماكقا نەمەرە ءىنىسى مامەتقۇلدى قارسى قويادى. ءوزى چۋۆاش تاۋىنىڭ ساعاسىنداعى حاندىعىنىڭ ورتالىعى ىسكەر قالاسىن قورعاۋعا قالادى.

ن.كارامزيننىڭ جازۋىنشا بۇل مەكسيكا مەن پەرۋدەگى جاعدايدى كوزگە ەلەستەتەدى. ساداق، نايزا، سويىل ۇستاعان اتتى اسكەرگە مىلتىقتارى مەن زەڭبىرەكتەرى، وق بۇرقاقتارى بار، باقايشىعىنا دەيىن قارۋلانعان ارميا قارسى كەلدى. وسىلاي، توبىل بويىنداعى شايقاستا ەرماك مامەتقۇل اسكەرىن كەرى تىقسىردى. ودان سوڭ ەرتىستەن ون التى شاقىرىم جەردەگى  قارالشا كنيازدى تىزە بۇكتىردى. ءۇشىنشى قاندى قىرعىس ەرتىستە ءوتتى.

كوشىم كوزى كورمەسە دە الدىڭعى شەپكە شىقتى. بىراق كۇش تەڭ ەمەس ەدى. ەرماك 107 كازاگىنان ايىرىلدى. بىراق 26 قازان كۇنى  ول ىسكەر قالاسىن باسىپ الدى.

كوشىم ءىنىسى مامەتقۇلمەن بىرگە ەرتىستىڭ ورمانىنا قاراي ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ستروگونوۆ پەن ەرماك جەڭىستەرىن تويلاپ جاتتى.

كوشىم حان قارسى شايقاسقا دايىندالدى. سول جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا ابالاق كولىندە بالىق اۋلاپ جۇرگەن 20 كازاكتى باۋىزداپ ءولتىردى.

ۆوگۋلدىق ەسبەردى مەن سۋكلەمە كنيازدارى ەرماكتى مويىنداپ، ءوز ەرىكتەرىمەن ورىس پاتشالىعىنا جاساق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەندى.

ەرماك تا قاراپ قالعان جوق. قاراقشىلىقتى كاسىپ ەتكەندىكتەن كوشپەندىلەردىڭ وسال تۇسىن جاقسى بىلەتىن. تۇراقتى ارمياسى بولماعاندىقتان ولار وتباسىمەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. ەرماك مامەتقۇلدىڭ كوشىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى. ونى كولعا ءتۇسىردى.

اتامان ەرماك باسقا دا كنيازدىقتاردى وزىنە قوسىپ الدى. بۇل حابار ستروگانوۆتى ەرەكشە قۋانتتى.

ەرماك تا ءوز جەڭىسىن پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ءوز اتامانى يۆان كولتسونى پاتشاعا شۇعىل جىبەردى. ماقساتى ءسىبىردى تولىقتاي ءوز يەلىگىنە قاراتۋ ەدى.

ستروگانوۆ تا ماسكەۋگە اسىقتى. ول ءسىبىردى رەسەي مەملەكەتىنىڭ كۇزىرىنا الۋدى ۇسىندى. ارينە، بۇل يوانن پاتشانىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. ول سەمەن ستروگانوۆقا ۇلكەن جانە كىشى تۇزدى دەپ اتالاتىن جەرلەردى سىيعا تارتتى.

پارتيزاندىق سوعىس توقتاعان جوق. كەلەسى جىلدىڭ 5 تامىزىندا كوشىم حان تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى. بۇل ادام ايتقىسىز سوعىس بولدى. قاندى كەككە جاندارىن تىككەن كوشىم حان لاشكەرلەرى كازاكتاردى قويشا باۋىزدادى.

ەرماك ۇستىندەگى ساۋىت-ماۋىتىمەن ەرتىسكە قويىپ كەتتى. قارا ەرتىستىڭ قارا تولقىندارى ونى جۇتىپ جىبەردى. توعىز كۇننەن كەيىن ەرمەكتىڭ ءولى دەنەسى 12 شاقىرىم جەردەگى ابالاق اۋىلىنا اعىپ كەلدى.

ىزالى حالىق ءولى دەنەدەن دە وشتەرىن الىپ جاتتى. ساداقتان وق جاۋدىردى، 6 اي بويى ءولى دەنەسى كومىلمەي، ءىرىپ-ءشىرىپ جاتتى. «يت ءولىم» دەستى جۇرت.

ن.كارامزين جازىپتى «... قاراقشى ءومىرىنىڭ سوڭى وسىنداي... ءومىرىڭ ۇزىلسە، داڭقىڭ دا ۇمىتىلادى...».

ەرماكتىڭ ءولىمى ءسىبىر حاندىعىن ساقتاي المادى. ويتكەنى رەسەي يمپەرياسى ەندى ءسىبىردى ۋىسىنان شىعارمايتىن ەدى...

تيۋتچەۆ اۋلەتى دە ورىس تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. ءتۇبىرى – «تۇت، تات»، ياعني «كوگىلدىر» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇل  اۋلەت ءاۋ باستا  قولامەن جۇمىس ىستەگەن سىڭايلى. جانە قولانى ساتۋشىلار دەگەن ماعىناعا دا كەلەدى.

ورىس ەتيمولوگياسىنا سايكەس «تىس»،  ياعني «بولەك قوسىلعان» دەگەن ماعىنانى دا بىلدىرەدى ەكەن. ءتۇبى – تۇركى، قىرىم تاتارلارى.

پەتروۆ-سولوۆەۆتار تۋرالى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ورىس جىلناماسىندا تومەندەگىدەي جازبا بار: «پەتروۆ-سولوۆەۆ اۋلەتتەرى ۇلى كنياز فەدور ولگوۆيچ ريازانسكيدىڭ تۇسىندا ۇلكەن وردادان كەلگەن. تاريحتارى  باتىر مىرزادان باستالادى.

ول شوقىندىرىلعاننان كەيىن مەفودي دەگەن ات اتالدى. ال ونىڭ بالاسى گلەب باتىرۇلى ۇلى كنياز يۆان فەدوروۆيچ ريازانسكيدىڭ ءبويارينى بولادى. ال ونىڭ نەمەرەسى ميحايلو پەتروۆ-سولوۆوۆەۆ 1598 جىلى چەرنيگوۆتە پولك باسقارادى».

ولاردىڭ اۋلەتتىك گەراديكالىق گەربىندە ايقۇشتالعان ساداق وعى، جارتى اي جانە سەگىز بۇرىشتى جۇلدىز بار.

ماتيۋشكيندەر دە ورىس يمپەرياسىنىڭ بەلگىلى اۋلەتى. ونىڭ قىسقاشا تاريحى تومەندەگىدەي. ارباۋش دەگەن تاتار مىرزاسى 1260  جىلى ۇلى كنياز الەكساندر نەۆسكيگە كەلەدى. ورداداعى اۋلەتىمەن تۇگەل ۇلى كنيازگە قىزمەتكە تۇرادى. الەكساندر نەۆسكي وعان پومەستە بەرىپ، ۆولوديمەر قالاسىنىڭ باسشىسى ەتىپ قويادى.

ارباۋش ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى تۇسىنىكتى. ول – «ارباعىش»، «وتىرىكشى» «سىبىرلاعىش»، «كەڭەسشى»، «اقىلشى» دەگەن ۇعىمدارعا كەلەدى.

پلەمياننيكوۆ دەگەن اۋلەتتىڭ دە تاريحى قىزىق. ول تۋرالى ورىس جىلناماسىندا دەرەكتەر قالعان. سول دەرەككە جۇگىنسەك، ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى تومەندەگىدەي ەكەن. «قاسيەتتى ۇلى كنياز كونستانتيننىڭ تۇسىندا التىن وردادان سالتانەيچ ياندوۋگاند تريگۋب دەگەن ادام كەلەدى. شوقىندىرىلعان سوڭ ۆاسيلي اتانادى. ونىمەن بىرگە  ديۋلانوۆ پەن اسپاح دەگەن قوسىندارى بىرگە  كەلەدى. ولار ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ادام ەكەن. ۇلى كنياز وعان كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردى سىيعا تارتادى. ۆاسيليدەن اندرەي ۆاسيلەۆيچ تارايدى. وعان پلەمياننيك دەگەن جاناما ەسىم بەرىلەدى. بۇل تۇقىم رەسەي تاعىنا ادال قىزمەت اتقاردى».

بۇل ءۇرىم-بۇتاقتىڭ تاريحى سالتانەيچ دەگەننەن تارايتىنىن ايتتىق. سالتانەيچ ادامنىڭ اتى ەمەس، ول مىرزانىڭ لاۋازىمى. ياعني، حان بالاسى، حانزادا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.

ياندوۋگاند قوس سوزدەن تۇرادى. ول تۇركىنىڭ وعىز تارماعىنا جاتاتىن حالىقتىڭ ءسوزى. «ياندو» - جاڭا، «دوران» - جاڭا تۇعان، قايتا تۇعان اي، بولماسا جيەن دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.

ديۋلان – «ۇلان»، «قىزمەتكەر»، «اسكەري ادام» دەگەندى اڭعارتادى. اسپاچ – «اتتى  جاۋىنگەر» دەگەن ءسوزدىڭ ورىسشا بۇرمالانعان ۇعىمى.

بۇل اۋلەتتىڭ  گەربىندە قانجار، ساداق وعى مەن جارتى اي بار. مىنە، اتاقتى ا.س. پۋشكيننىڭ «سالتان تۋرالى جىرىنىڭ» اتاۋى دا وسىدان الىنۋى مۇمكىن.

رەسەي يمپەرياسىنداعى باسكاكوۆتار اۋلەتى دە التىن وردا تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. التىن وردا بيلەۋشىلەرى وزدەرىنىڭ قۇزىرىنداعى ورىس كنيازدىكتەرىنە باسكاكتاردى وكىل رەتىندە جىبەرگەن. باسكاك – سالىق جيناۋشى، حان جارلىعى ورىندالۋىن قاداعالايتىن بيىك قىزمەت.

باسكاكوۆتاردىڭ تەگى التىنوردالىق سالىق جيناۋشى ءامىرحاننان تارايدى. ورىس ەتيمولوگياسىندا ول، «امراگان، امراگات، ميراگات» دەگەن اتتاردىڭ قالىپتاستىرعان سەكىلدى. ولار XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردا حاندارى بەركە مەن مەڭگى-تەمىرحاننىڭ ءۆلاديميردى بيلەگەن الەكساندر ياروسلاۆوۆيچ نەۆسكيدىڭ (1252-1263) ورتانشى ءىنىسى ياروسلاۆ ءياروسلاۆوۆيچتىڭ (1264-1271),  كەنجە ءىنىسى ۆاسيلي ءياروسلاۆوۆيچتىڭ (1272-1277) كنيازدىكتەرىندە وكىلەتتى وكىل بولادى.

ۆلاديمير قالاسى دا داڭقى اسقان كنيازدىكتىڭ ءبىرى ەدى. سوندىقتان دا ولار ءجاي كنياز ەمەس، ۇلى كنيازدار دەپ اتالدى. سودان بولار، باسكاك تا «ۇلى باسقاك»  دەگەن مارتەبەگە يە بولدى. ولارعا سولتۇستىك- شىعىس پەن وڭتۇستىك- باتىس رۋس تۇگەل  باعىنىشتى بولدى.

التىن وردانىڭ باسكاك ۇيىمىنىڭ شىڭعىسقان داۋىرىنەن كەلە جاتقان تاريحى بار. موڭعولدار باسىپ العان جەرلەرىنە باسكاكتار تاعايىداعان. ولاردىڭ قولدارىندا تاڭبا، ءمور بولعان.

شىعىستانۋشى ن.ا.باسكاكوۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا باسكاكتار ينستيتۋتى ۇگەدەي حان تۇسىندا قالىپتاسقان. تاڭباشىلار، مورشىلەر حان اتىنان بيلىك قۇرعان. باسكاكتار حالىق ساناعىن جۇرگىزگەن (سالىق تولەۋشىلەردىڭ سانىن ءبىلۋ ءۇشىن – ۋ.ق.). دالا حالقى ەسەبىنەن اسكەر قاتارىن تولىقتىرعان. پوشتا بايلانىسىن ورناتقان، ءارى كۇزەتكەن.  سونىمەن بىرگە جيناعان سالىقتارىن سارايعا جەتكىزىپ وتىرعان.

ا.ا.سەمەنوۆ دەگەن عالىم «باسكاك» ءسوزىنىڭ (پولوۆەتستىك) قىپشاق تەكتىلىگىن اتاپ وتكەن. جانە ول قاسيەتتى ءپافنۋتيدىڭ ومىرىنەن جازىلعان تەكستكە سىلتەمە جاسايدى. «قۇدايدان بەزگەن، نەمەسە پولوۆەتسشە ايتقاندا «باسكاك» دەگەن ءسوز دەيدى. ال، ا.ا. زيمين دەگەن ەتيمولوگ-عالىم «باسكاك» ءسوزى تاتار-موڭعولدان كىرگەن دەگەن پىكىر ايتادى. بۇعان ن.ا.باسكاكوۆ كەلىسپەيدى. ول سەمەنوۆتىڭ پىكىرىن قۋاتتايدى. سول كەزەڭدە التىن وردا نەگىزىن قىپشاقتار مەن دالالىقتار بيلەگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى.

«شىعىس ەۋروپانى موڭعولدار جاۋلاپ العان كەزدە التىن وردانىڭ نەگىزگى ءتىلى – قىپشاق ءتىلى بولعان» دەپ جازدى ن.ا.باسكاكوۆ.

اتاقتى قىپشاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى «كودەكس كۋمانيكۋستە» دە «باسكاك» دەگەن ءسوز بار. ول «قالا نەمەسە ولكە باسشىسى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەيدى ك.گرەنبەك. ول «ءمورشى، تاڭبالاۋشى» دەگەن ۇعىم وسىدان شىققان دەپ ەسەپتەيدى.

باسكاك ءسوزى التىن وردا بيلەگەن بارلىق جەردە ءبىر ۇعىمعا يە. ال، پارسى تىلىندە «باسكاك»: «حاننىڭ يەلىگىندەگى كنيازدىقتارداعى وكىل»، ەسكى ۋكراين تىلىندە «اتامان»، رەسەي ۇعىمىندا «بيلەۋشى»، بولعار مەن پولياك تىلدەرىندە «باستىق، بيلەۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

التىن وردا حاندارىنىڭ جارلىقتارىنا قاراعاندا باسكاك قىزمەتىنە ەرەكشە سىننان وتكەن، ەڭبەگى سىڭگەن موڭعول مەن قىپشاق بەكتەرى مەن بەگزادالارى تاعايىندالعان. ولاردىڭ قۇزىرەت دارەجەسى كنيازدار مەن اسكەر  باسشىلاردان جوعارى تۇرعان.

ورىس تاريحشىسى س.م.سولوۆەۆ ورتالىق رەسەيدە باسكاچ، باسكال، باسكاكوۆا، باسكاچەەۆو جانە تاعى دا باسقا وننان اسقان ەلدى مەكەندەر وسى «باسكاكتىڭ» قۇرمەتىنە قويىلعان دەپ جازعان.

يا، جوعارىدا ايتقان ءامىرحان شوقىنعاننان كەيىن مارتىن دەگەن ەسىم الادى. ونىڭ ۇلى يۆان مارتىنوۆيچ،  پافنۋتي، ياعني  ءدىندار بولىپ 1472 جىلى اۋليەلەر قاتارىنا ەندىرىلەدى. ونىڭ ەكى ۇلى: نيكيتا يۆانوۆيچ (جاناما اتى – باسكاك – ۋ.ق), ەكىنشى ۇلى ياكوۆ يۆانوۆيچ (جاناما اتى – زۋب – ۋ.ق.). ولار تاريحقا باسكاكوۆ پەن زۋبوۆ دەگەن ەسىمدەرمەن ەندى. باسكاكوۆتار مەن زۋبوۆتار وسى ەكى ۋلدىڭ تۇقىمى. تەكتەرى – قىپشاق.

شەرەمەت دەگەن تۇركى سوزىنەن ورىستىڭ اتاقتى اۋلەتى تارايدى. شەرەمەت چۋۆاش تىلىندە  «جارلى»، پارسىشا «شەرمەندە»، قىرعىزداردا «بەتسىز، قارابەت»، تۇرىكمەندەردە «ەركە، قىزبا» دەگەن ۇعىمعا سايكەس كەلەدى. تەرەڭىرەك قاراساق، وسى سوزدەردىڭ بارلىعىنىڭ سەمانتيكالق ۇقساستىعى بىلىنەدى. شەرەمەت ءسوزى قازاقشا – «كەرەمەت، جۇيرىك ات» دەگەن ماعىنانى دا بەرسە كەرەك. كنياز شەرەمەتەۆتەردىڭ گەربىندە جارتى اي مەن ات سۋرەتىنىڭ بەدەرلەنۋى وسى ۇعىمعا جاقىنداۋ كەلەتىن سياقتى.

ن.ا.باسكاكوۆ «تۇرگەن» ءسوزىنىڭ ار جاعىندا «تەز، جىلدام، ىلدىم-جىلدىم» دەگەن ۇعىم بار دەپ ەسەپتەيدى. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ي.س. تۋرگەنەۆ وسى اۋلەتتىڭ تۇقىمى.

ورىستىڭ ۇلى تاريحشىسى كارامزيندى كىم بىلمەيدى. ول «قارا –مىرزا» دەگەن اراب، پارسى، تۇركى تىلىنەن كىرىككەن. بۇل تۇقىمنىڭ دا گەربىندە  جوعارى قاراعان اي، ەكى التىن قىلىش بەدەرلەنگەن. بۇل تازا تۇركىلىك ۇعىمداردى بىلدىرەدى.

ورىس تاريحىندا قالعان  التىنوردالىق جانە قىپشاقتىق تۇركىتەكتى ەسىمدەر جەتكىلىكتى. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە قىسقاشا عانا توقتالا كەتكەن ءجون بولار دەپ ويلايمىن. بۇلگاك – ول «نامىسقوي، سالماقتى، جەڭىل مىنەزدى» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. قازاقتىڭ «بۇلعاق – سىلعاق»   دەگەن سوزدەرىن ەسكە الايىق.  اتاقتى بۋلگاكوۆتاردىڭ تەگى تۇركىلىك ەكەنى مويىندالعان. گودۋن، گودۋنوۆتار – «اقىلسىز، اپەرباقان» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. سۋۆور، - شۆەدشە «اۋىر، كۇشتى»، ورىسشا – «اۋىر، سۇستى»، قازاق، قىرعىز، قاراقالپاقتاردا – «سۇر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ن.ا.باسكاكوۆ سۋۆوروۆتاردىڭ تەگى تۇركىلىك دەپ جازعان.

ۋشاك- ۋشاكوۆتار، تۇرىكشە، قازاقشا، قىرعىزشا، قاراقالپاقشا – «ۇساق، كىشكەنتاي» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ادميرال ۋشاكوۆتى ەسكە تۇسىرۋگە بولادى.

كنياز يۋسۋپوۆتار تۋرالى ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتەلىك. ول- نوعاي كنيازدارىنىڭ ءبىرى. اتا تەگى ابابەك –كەرەي. ولاردىڭ ءتۇپ اتالارى ەگيپەتتى بيلەگەن. ونىڭ مۇسا دەگەن ۇلى بولعان. ودان – يۋسۋف تارايدى.

ن.ا.باسكاكوۆ ابابەكتى – حاليف اۋباكىردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى. بىراق كەرەيدى تۇرىك رۋىنا جاتقىزادى. ابابەك اۋباكىر ەمەس، ول قىپشاق شەجىرەسىندەگى اباق بولار دەپ ويلايمىن.

گەربتەرىندە التى بۇرىشتى جۇلدىز، اي، تاتار كيىمىندەگى ەر كىسىنىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن. سونداي-اق اسپانعا اتىلعان قوس وق سالىنعان.

كوزاكوۆ فاميلياسى تۋرالى دا از-كەم توقتالا كەتەلىك. بۇل فاميليا 1631 جىلدان ورىس جىلناماسىنا ەنگەن.  تاتار، قىپشاق تىلىنەن ەنگەن ەسىم. 1395 جىلى «كوزاك»  ءسوزى «جۇمىسشى، جالشى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن. كەيىنىرەك ول اسكەرلەنگەن قۇرىلىمدارعا ساي ماعىناسىن وزگەرتكەن. رەسەي شەكاراسىن كۇزەتكەندەر «كوزاكي-كازاكي» دەپ اتالا باستاعان.

ورىس ءتىلى  تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ اۆتورى ۆ.دال «كازاك-كوزاك» سوزدەرى «قاشپاق»، ياعني «قۇعىندار» نەمەسە «قاشىپ جۇرگەن» ۇعىمدى  بىلدىرەدى دەپ ەسەپتەيدى. پولياكتاردىڭ «گايدۋك، گايداماك» دەگەن ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى وسىدان شىققان.

«كوزاك» ءسوزى تۇرىك، قىرىم تاتارلارى، قۇمىق، قازاق، تاتار، شاعاتاي تىلدەرىندە جوعارىدا ايتقان ماعىنادا ۇعىنىلادى. ياعني، «ەركىن، تاۋەلسىز»  دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.

ن.ا.باسكاكوۆ «وسى ماعىنامەن تۇركى ۇلتىنىڭ وكىلدەرى كازاكتار، ياعني ەركىن، تاۋەلسىز، كوشپەندىلەر» دەگەن ۇعىمنان تارايدى دەپ جازعان. ورىستارتاعى كوزاكوۆ، كازاكوۆ دەگەن فاميليالاردىڭ ءتۇپ توركىنى وسىندا جاتىر.

تيميريازەۆتەر اۋلەتىنىڭ دە تاريحى تەرەڭدە جاتىر. يبراگيم تيميريازەۆ 1408 جىلى التىن وردانى تاستاپ، ماسكەۋ كنيازدىگىنە كەلەدى. شوقىنىپ، الەكساندر دەگەن ەسىم الادى. ول «تەمىردەي مىقتى، مۇسىلمان-لاشكەر، جەڭىمپاز» دەگەن اراب سوزىنەن كەلگەن. بۇلاردىڭ گەربىندە دە التىبۇرىشتى ءۇش جۇلدىز بار.

ماماەۆتار تەگى ايتپاسا دا بەلگىلى. ال، چااداەۆتار تۋرالى ايتپاي كەتسەك تاريحقا كيانات بولار ەدى. بۇل اۋلەت 1621 جىلدان ورىس جىلناماسىندا بار. چااداەۆتار – شىڭعىسحاننىڭ ۇلى شاعاتايمەن تىكەلەي بايلانىستى. گەربتەرىندە جارتى اي، التى بۇرىشتى ەكى جۇلدىز جانە قوس وعى بار ساداق تۇر.

مانسۋروۆ، تالىزين، كورساكوۆ، تاتيششەۆ، يزمايلوۆ، داۆىدوۆ، داۋروۆ، مۋحانوۆ، ارگاماكوۆ، كابلۋكوۆ، شيشكين، اكساكوۆ، راحمانينوۆ، بۋحارين، احماتوۆ تاعى دا باسقا جۇزدەگەن ەسىمدەر نەگىزىندە تۇركى تەگى جاتىر.

تاريحتى تانۋ – ءوزىڭدى تانۋ. التىن وردا تاريحى، نوعايلى ءداۋىرى، قازان حاندىعى مەن قاسىمحان كەزەڭى، ودان كەيىنگى قازاق حاندىعى ورتاق تاريحىمىزدىڭ التىن كومبەسى. ءتۇبى ءبىر تۇركى ەلىنىڭ جوعالمايتىن جولى بار. ءىزى بار. جاڭا ۇرپاق، جاس ۇرپاق بىلە ءجۇرسىن!

ءۋاليحان قاليجانوۆ،

فيلولگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ۇعا اكادەميگى

Abai.kz