ءۇش باس. ۇشەۋى دە – قازاق ءۇشىن قادىرلى باس. ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى ورتەيدى.

بىراق قازاقتا وزەكتى ورتەيتىن نارسە بۇل ءۇش باسپەن شەكتەلمەيدى-اۋ… الاش ارىستارى كوگەنگە بايلانعانداي ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى اتىلىپ كەتتى. ۇشەۋدىڭ باسى شابىلسا، بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ ميىنا، ءبىرىنىڭ جۇرەگىنە وق اتىلدى. ءدال سول ۋاقىتتا قاستارىندا تۇرماساق تا، قانقۇيلى كەڭەستىك ساياساتتىڭ حالىق ۇرەيىن ۇشىرعانىن سەزىنىپ وستىك. كەيىن جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە جاستىقتىڭ وتىمەن الاڭعا شىقتىق. كوكەيدە نامىس اتتى وشپەيتىن قولامتا قالعان ەكەن. ەلدىك رۋح ولمەگەن ەكەن. ءبىز الاڭعا شىقتىق. كوپ كەشىكپەي، كەڭەس وداعى ىدىراپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى. «جالاۋىمىز جەلبىرەپ، تاۋەلسىزدىكتى جەڭىپ العان جوقپىز»، – دەپ كەيبىرەۋ قىڭىرلاۋ سويلەسە، ول – ماڭگۇرت. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن الاش ارىستارى اقتالدى. سول كەزدە الاش ارىستارى ۇلتتىڭ باسى ەكەنىن مويىندادىق. ءبىز عانا ەمەس، كەڭەستىك زاماندا شىن زيالى اعالار دا وسىنى ويلاعانى انىق. بۇعان دالەل – زيالى ۇستازدار اۋديتوريالاردا ءوز ستۋدەنتتەرىنە ولار تۋرالى سىبىرلاپ ايتتى، ساياسي ماڭىزدى باسىلىمدارعا ولاردى جامانداعانداي بولسا دا، اتتارى ۇمىتىلماسىن دەپ، جازىپ كەتتى. ويتكەنى الاش ارىستارى ۇلتتىڭ باسى ەكەنىن ءبىلدى. وسىلايشا ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قازاق جوعالتقان باستىڭ از ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى بولادى-اۋ…

جازۋشى راحىمجان وتارباەۆ ءوزىنىڭ «باس» رومانىن جازعاندا، وسىنداي ۇلكەن ماعىنانى ويلاعانى انىق.

فولكلورلىق سانا

ايتپاقشى، جۇمباقتاپ ايتىلعان ءۇش باس كىمدىكى دەيسىز عوي؟ ونى راحىمجان وتارباەۆتىڭ «باس» اتتى ەكى جانرداعى شىعارماسىنان – رومان جانە دراماسىنان وقىپ بىلەسىز. «تاعدىرى سولاي بولدى» دەگىزەتىن قۇلباراق باتىردىڭ باسىنىڭ الىنۋى «باس» دراماسىندا ايتىلعان، ال پاتشالىق ورىس بيلىگى كەزىندە كەنەسارى حانعا قارسى قارۋلى كۇش سول كەزدەگى مولشەرمەن العاندا، از بولماعان. اقىرى، حاننىڭ باسىن ورىس بيلەۋشىلەرىنە جەتكىزىپ، باۋىرلاستار سىيلىق الدى، كەي دەرەكتە ءۇش مىڭ تەڭگە دەپ تە ايتىلادى. حاننىڭ باسى ءالى كۇنگە دەيىن تۋعان حالقىنا قايتارىلماۋىنىڭ استارىندا «ءبىر ساۋساقتى بۇككەن ساياسات بار» دەيدى بىلەتىندەر، ول دا مۇمكىن. انىعى سول – كەنەسارىنىڭ باسى ءالى باسقا جەردە.

ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ باسىنا دا ءباس تىگىلگەن، اقشاعا قۇنىققان باتشاعارلار حالىق باتىرىنىڭ باسىن شاپقان، ءبىر ەمەس، ءۇش رەت شاۋىپتى، ونى زاتتاي ايعاق رەتىندە سىي بەرۋشىنىڭ الدىنا اپاردى. سول ءۇشىن ۇلى دەنەسى جەرلەنگەن جەرگە كەيىن كومىلدى، انتروپولوگ نوەل شاياحمەتوۆ اۋىلداعى قۇراق قارتپەن بىرگە زيراتىنا بارىپ، قابىرىن اشقاندا، باسى مەن دەنەسىنىڭ ءبىر دەڭگەيدە جاتپاعانىن كورۋى وسىمەن بايلانىستى. «دەگەنمەن، حالىق باتىرى قازىر باسسىز جاتقان جوق… ال كەنەسارىنىڭ باسى ءالى كۇنگە دەيىن جوق قوي دەرسىز…». بىراق ماحامبەت ەكىنشى ومىرىندە تاعى دا امالسىز «ساياحاتتاۋعا» ءماجبۇر بولدى، «ساياحاتى نەسى؟» دەرسىز. ونى روماندا ماحامبەتتىڭ باس سۇيەگى جاقتارىن قوزعالىسقا كەلتىرىپ:

– ءاي، نوەل، مەنى الماتىعا لاقتىرىپ كەتۋ ءۇشىن كورىمنەن قازىپ الدىڭ با؟ بۇل نە سۇمدىعىڭ؟ – دەپ، رەنىشىن جەتكىزگەن سوزدەرىنەن تۇسىنەسىز. ماحامبەت وسىلايشا جازۋشىنىڭ ەكى جانرداعى شىعارماسىندا جاقتارىن قوزعالىسقا كەلتىرىپ، بىرنەشە رەت «اشىق اڭگىمە» «جاساعان». بۇل شىعارمالاردا باس سۇيەگى – ءداستۇرلى ەمەس كەيىپكەر سياقتى اسەر بەرەتىنى بار. ويتكەنى ول باستىڭ يەسى ۇلى دەنەسىمەن بىرگە كورىنبەيدى، الايدا وقىرمان ونى سەزەدى. وسى ورايدا جازۋشىنىڭ «اباي – سوت» دراماسى ەسكە تۇسەدى، ابايدىڭ رۋحى ەلدى ارالاپ جۇرەدى ەمەس پە؟!

الەم ادەبيەتىندە، فولكلورلىق شىعارمالاردا ەلەستەردىڭ كەزىپ ءجۇرۋى ءجيى كەزدەسەدى. سول سياقتى «سويلەيتىن باس» سارىنى دا، «سويلەۋ» قىزمەتى جوق باس سۇيەگى دە الەم ادەبيەتى ارقىلى ارنا تابادى. بۇل سارىن قازاق ادەبيەتىندە دە بار. مىسالى، كەڭەستىك كەزەڭدە جازىلعان تولەن ابدىكۇلىنىڭ «باس سۇيەك» شىعارماسى. بۇل شىعارمادا انتروپولوگ حاميتتىڭ قولىنداعى ءجاۋبورى باتىردىڭ باسى «سويلەمەيدى». شىعارمانىڭ نەگىزگى ماقساتى حاميتتىڭ ىشكى سەزىمىن جەتكىزۋ بولعان.

«كەسىكباس جايلى داستان» دا بەلگىلى

ال سوڭعى جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىندەگى «باس» سارىنىنا ءبىر مىسال – ماقسات مالىكتىڭ «باسسىز ءبورى» شىعارماسى. بۇل تۋىندىلاردىڭ سيۋجەتى دە، يدەيالىق وزەگى دە ءبىر-ءبىرىن قايتالامايدى، ارقايسىسىنداعى «باستىڭ» كوركەمدىك ءتاسىل رەتىندە قولدانىلعان ءوز ماقساتى بار.

ال الەمدىك ادەبيەت پەن كينو سالاسىنان ءبىر مىسالعا امەريكالىق رەجيسسەر دجيم دجارمۋشتىڭ «Dead man» ءفيلمىن اتاۋعا بولادى. كينونىڭ الدىڭعى بولىگىندە باستىڭ قاڭقاسى ديككەنستىڭ ۇستەلىنىڭ ۇستىندە تۇرعانى كورىنەدى، ناقتى ايتقاندا، كورەرمەننىڭ نازارىنان تىس قالمايتىنداي ەتىپ كورسەتەدى. الايدا ونىڭ دا ايتارى بولەك. «ساحنادا مىلتىق تۇرسا، ول مىندەتتى تۇردە اتىلۋى كەرەك» دەگەن قاعيدانىڭ ىسكە اسۋىن كورەرمەن ءفيلمنىڭ سوڭىندا كوركەمدىك شەشىم ارقىلى سەزىنە الادى. سيۋجەتتەر ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى تۇسىنىكتى. شابىت شالقارىنداعى ادامنىڭ ارقايسىسىندا وزىندىك كوركەم وي، وزىندىك شەشىم بار. بۇلاردىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەندە كوڭىل اۋدارارلىعى – راحىمجان وتارباەۆتىڭ «باس» رومانىنداعى باس سۇيەگىنىڭ بەلسەندىلىگى – «سويلەۋى» – تاريحتى بايانداۋعا، سولايشا شىندىقتى جەتكىزۋگە قىزمەت ەتەدى. ال شىندىقتى جەتكىزۋ ءۇشىن ماحامبەتتىڭ باس سۇيەگى و دۇنيە مەن بۇل دۇنيەنىڭ اراسىنداعى بايلانىسشى قىزمەتىن اتقارادى، سول ارقىلى شىعارمانىڭ يدەياسى، ماقساتى تانىلادى. بۇل ماقساتقا جەتۋدە جازۋشىعا فولكلورلىق سانا، ناقتى ايتقاندا، ارۋاققا سەنۋدىڭ، وزگە الەم تۋرالى ميفتىك سانانىڭ ىقپالى بار جانە ونى جازۋشى كوركەمدىك تاسىلگە اينالدىرعان.

«باستى» وقىعان كەزدە جاپون جازۋشىسى حارۋكي مۋراكاميدىڭ «تەجەگىشى جوق عاجايىپتار ەلi جانە دۇنيەنىڭ اقىرى» («سترانا چۋدەس بەز تورموزوۆ ي كونەتس سۆەتا») رومانىنداعى باس سۇيەكتەردەگى، ياعني قاڭقالارداعى «حابارلاردى» وقيتىن زەرت­تەۋشى-كەيىپكەر ەسكە تۇسەدى. بىراق جاپون جازۋشىسىنىڭ رومانعا جۇكتەيتىن ويى قازاق جازۋشىسىنان تىپتەن بولەك. جاپون حالقىنداعى باسسىز قالعان يمپەراتور مەن باتىر تۋرالى مالىمەتىمىز ازىرشە جوق بولسا دا (بولاشاقتا بۇل تۇرعىدا زەرتتەۋلەر جالعاسادى), ولاردىڭ شايقاس كەزىندە شەيىت بولعان وتانداستارىنىڭ مۇردەسىن جيناپ الاتىنى بەلگىلى. جاۋ بولىپ تۇرعان قارسىلاس تا بۇعان مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل – الەم بويىنشا ورتاق قاعيدا. ال ءبىز ءالى كەنەسارى حاننىڭ باسىن قايتارا الماي ءجۇرمىز. باسىن ءۇش مارتە قىلىشپەن شاپقان حالىق باتىرى تەك بىزدە عانا بار سياقتى. ەڭ الدىمەن، ويعا كەلەتىنى – وسى.

بىراق جەڭە الماعان ادامىنىڭ باسىن الدىرۋ قازاق تاريحىندا عانا ەمەس، دۇنيەجۇزى تاريحىندا ءجيى كەزدەسەدى. الەمدىك تاريحتا ءوش الۋدىڭ قالاي شىققانىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، شىعىستانۋشى ءتورالى قىدىر «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە 2003 جىلى جاريالاعان «باس سۇيەككە ءتىل بىتسە» اتتى ماقالاسىندا جازدى. ال وعان ءبىزدىڭ قوسارىمىز – باستىڭ قادىرلى بولۋى ميفتىك سانامەن دە بايلانىستى. ەگەر شارت­تى تۇردە ادامنىڭ دەنەسىن ميفتىك اعاشپەن سالىستىراتىن بولساق، باس – جوعارعى الەم. ادامنىڭ ميى كوسموسپەن بايلانىستى. كوسموسپەن بايلانىستى ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇل مۇشە دەنەدە ورنالاسۋ جاعىنان دا ماڭىزدى. قازاق باسىن يزەپ، امانداسۋ يشاراسىن جاساعان ادامدى جاقسى كورەدى. ويتكەنى ول جوعارى بولىك – باسىن ءيدى. مارتەبەلى باسىن ءيدى.

ادامنىڭ ءتۇس كورەتىنى دە، ەلەستەردى كورەتىنى دە، ايانعا سەنەتىنى دە كوسموسپەن بايلانىستى ەكەنىن بىلدىرەدى. ازىرشە، مەتافيزيكا دەپ قابىلدايىق، ونىڭ عىلىمي دالەلى ءوز ۋاقىتىندا دالەلدەنەتىن بولادى دەپ ءۇمىت ەتەمىز. ال «باستا» مۇنىڭ ءبارى بار. ويتكەنى جازۋشى حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىن كوركەمدىك تاسىلمەن وڭتايلى ۇشتاستىرعان. نەگىزى، عىلىمدا فولكلوردى اۆتورلىق شىعارمادا قولدانۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بەلگىلى. 2009 جىلى م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى سەيىت قاسقاباسوۆتىڭ ديرەكتورلىق قىزمەت ەتكەن جىلدارىندا بىرنەشە ىرگەلى ۇجىمدىق مونوگرافيالار دايىندالىپ، جارىق كوردى. سونىڭ ءبىرى – «قازىرگى ادەبيەت جانە فولكلور» (بۇل ەڭبەك كەيىن «فولكلور جانە قازىرگى ادەبيەت» دەگەن اتاۋمەن قايتا باسىلدى). مۇندا قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنداعى فول­كلوردىڭ قولدانىلۋ تۇرلەرى زەرتتەلگەن. «وسىنداي زەرتتەۋدىڭ ءبىر ناتيجەسى رەتىندە اكادەميك س.قاسقاباسوۆتىڭ: «ادەبيەت ابدەن دامىپ، كوپجانرلى، كۇردەلى كوركەم-ەستەتيكالىق كاتەگوريا دارەجەسىنە جەتكەن شاقتا فولكلورعا قايتا سوعادى، ونى بۇرىنعىدان باسقاشا، ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە ساي قورىتا پايدالانادى. مۇنداي جاعدايدا ادەبيەت فولكلوردى كوبىنەسە سيمۆول رەتىندە، استارلى ماعىنادا، كوركەمدىك ءتاسىل رەتىندە قولدانادى جانە فول­كلوردىڭ اشىق سىرتقى تۇرلەرىنەن گورى ادام ساناسىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە جاتقان، كۇندە تىسقا شىعا بەرمەيتىن يررەالدىق نۇسقالارىن اسسوتسياتيۆتىك ماقساتتا شىعارمانىڭ ىشىنە ءسىڭىستىرىپ جىبەرەدى. مۇنى ۇندەستىك بايلانىس دەيدى» /قاسقاباسوۆ س. التىن جىلعا. – الماتى، جىبەك جولى، 2010, 236-بەت/, – دەپ جازعانى ر.وتارباەۆتىڭ «باس» رومانىنداعى ميفتىك سانانى قابىلداۋدىڭ جولىن عىلىمي ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. رومان سيۋجەتىنە ەلەستى ەنگىزۋ ارقىلى جازۋشى ەكى الەمنىڭ – بۇل دۇنيە مەن و دۇنيە – حابارىن بەرگەنى تۇسىنىكتى. مۇنىڭ سەبەبى – جازۋشى ەلەستى كەيىپكەرلەردى سومداۋ ءۇشىن عانا قولدانعان جوق، ونىڭ استارىندا «ادام جانى ولمەيدى، رۋح ولمەيدى» دەگەن حالىقتىڭ فولكلورلىق ساناسىن قولدانعان.

قازاق رومانىندا انتروپولوگ قاسىنا قۇراق اقساقالدى ەرتىپ، باتىردىڭ مولاسىن قازۋ ءۇشىن كەلسە دە، كۇرەك تيگىزبەۋ ماڭىزدى ەكەنى ايتىلادى، سول ءۇشىن «التى الاقان ايالاپ، توپىراققا تەرەڭدەي بەردى» (22-بەت). ال جاپون جازۋشىسى حارۋكي مۋراكامي ءۇشىن باس سۇيەگى – زەرتتەۋ نىسانىنا اينالعان قۇرال. دەمەك، ءار ەلدىڭ جازۋشىلارىنىڭ شىعارماسىندا فولكلورلىق تۇسىنىكتە ستاديالىق ايىرماشىلىق بار. مۇنى انتيكالىق زەۆس پەن قازاقتاعى، ءتىپتى، تۇركى حالىقتارىنداعى ءتاڭىر مەن اللا وبرازدارىنداعى ستاديالىق ايىرماشىلىق رەتىندە قابىلداۋعا بولادى.

رومانداعى تاريحي سيپات

تاريحي رومان جانرىنداعى شىعارمالاردى حرونيكالىق سيپاتتا قابىلداۋعا كوزىمىز ابدەن ۇيرەندى. ءتىپتى، جانرلىق ەرەكشەلىكتى ايقىنداۋدا بۇل باستى شارتتاردىڭ ءبىرى سياقتى قابىلدانادى. مۇنداي سيپات دەرەكتىلىكتى مويىنداتادى، سوندىقتان قاجەت. ال «باس» رومانىندا حرونيكا نەمەسە قۇجاتتىق دايەكتەر جوق. جازۋشى ولاردى ماقساتتى تۇردە قولدانباعان، ويتكەنى ونىڭ وقىرمانعا ايتار ويى – ناقتى بولعان وقيعانى حرونيكا سيپاتىندا جەتكىزۋ ەمەس، ءبىزدىڭ تاريحتا ورىن العان وقيعالاردى جيناقتاپ، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى، ۇلتتىق نامىس تۋرالى ويلاندىرۋ.

دەگەنمەن «باستا» تاريحتا بولعان جاعدايلاردىڭ ءىزى سايراپ جاتىر، جازۋشىنىڭ اتالمىش تاقىرىپتى ابدەن زەرتتەگەنى ءاربىر سوزىنەن بەلگىلى. وعان قوسا وقىرماندى ويلانتىپ تا تاستايتىن تۇستارى بار.

باس سۇيەگى ارقىلى ماحامبەت رۋحىن سەز­دىرۋدەن باستاپ، ونىڭ زيراتى قايدا ەكەنىن كورسەتكەن قۇراق اقساقال، انتروپولوگ نوەل شاياحمەتوۆ – ومىردە بولعان ادامدار. مادەنيەت جانە ءبىلىم ءمينيسترى، ادەبيەتشى عالىم قايىپ، قالا اكىمى يماش – ءبارى ومىردە، تاريحتا بار، بولعان ادامدار ەكەنىن جازۋشى مەڭزەۋ ارقىلى تانىتقان. ءبىزدىڭ زامانداستار ولاردى كەيىپكەرلەرگە جۇكتەلگەن قىزمەتتەرى ارقىلى تانىپ، ءپروتوتيپىن سەزىنىپ وتىرادى.

XXI عاسىردىڭ وقىرمانى ماحامبەتكە قاتىستى تاريحتى جاقسى بىلەدى، «باستى» وقىعاندا، عالىم قايىپ پەن قالا اكىمى تۋرالى ويلانىپ قالارى حاق، ويلانعاندا، وقىرمان ساناسىندا زەرتتەۋلەردەن بەلگىلى اقپاراتتار مەن جازۋشىنىڭ ەركىندىگى تۋرالى ويلار قاتار ساباقتاسىپ، سالىستىرىلىپ، ساراپتاۋدان وتەدى.

باتىردىڭ باس سۇيەگى كەز كەلگەن اداممەن «سويلەسپەيتىنىنە دە» نازار اۋدارۋ كەرەك، ول ادام تاڭدايدى. قاڭقا انتروپولوگقا: «وي ارقالاپ بولدىڭ با، بالام؟.. وقيعانىڭ جالعاسىن وزگەدەن ەمەس، وزىمنەن تىڭدا»، – دەيدى. بۇل – ارۋاققا اينالعان باتىردىڭ «سويلەسۋگە» ادام تاڭداعانىنىڭ بەلگىسى (18-بەت).

«ويان، بوتام!» (85-بەت) دەپ، ول قالا اكىمى يماشقا دا ايان بەرەدى. بۇل ەكى كەيىپكەرگە، ياعني نوەل مەن يماشقا باتىردىڭ ايان بەرۋى، تۇسىنە كىرۋى – جازۋشىنىڭ دا تاڭداۋى. انتروپولوگتىڭ باتىر ءۇشىن سىڭىرگەن عىلىمي ەڭبەگى بولسا، يماش – قالا اكىمى، ەكەۋى دە ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ قادىرىن جەتە تۇسىنگەن جاندار دەگەن تاڭداۋ بۇل.

قايىپ دەگەن كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپى عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ماحامبەت پوەزياسىن زەرتتەپ قانا قويماي، اقىن تايىر جاروكوۆپەن بىرگە ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىنا بارىپ، حالىق باتىرىنىڭ زيراتىن ىزدەۋگە اتسالىسقان قاجىم جۇماليەۆ ەكەنىن عىلىمي ورتا سەزىنىپ وتىرادى. «ماحامبەتتانۋدا كوپ ەڭبەك ەتكەن اكادەميكتى جازۋشى قالايشا جاعىمسىز كۇيگە ءتۇسىردى؟ نەگە؟» دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. بۇل ورايدا جازۋشىنىڭ ءوز ويى – قايىپ ارقىلى كەڭەستىك ساياسات­تىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنە، ۇلتتىق مۇراتىنا تەجەۋ سالعانىن جەتكىزۋ ارقىلى ونى جيناقتالعان (تيپتەندىرىلگەن) بەينە ەتىپ سومداۋ. جازۋشى قاجىمعالي (قاجىم جۇماليەۆتىڭ تولىق اتى) دەگەنگە ۇقساس قا­ي­ىپ (درامادا قايىپقالي ەسيموۆيچ) دەگەن اتتى تاڭداپ، ونىڭ تەگىن اتاماۋىنىڭ سەبەبى – وسى.

قاشقاريا مەن ءدۇريا ارقىلى دا جازۋشى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ۇلت تاريحىنا نەمقۇرايلىلىقتى تانىتادى. جازۋشى تاراپىنان وسىلارمەن ءبىر كەيىپكەرلەر كەڭىستىگىنەن تابىلاتىن قالا اكىمى يماشقا دەگەن جىلىلىق سەزىلەدى. «قالا اكىمى» دەگەن لا­ۋازىم كەڭەستىك كەزەڭدە، ياعني ماحامبەتتىڭ زيراتى قازىلىپ، باس سۇيەگىن مۇسىندەۋ ءۇشىن العان كەزدە بولعان جوق ءارى قازىرگى زامان تاريحىندا ورنى زور، سونىڭ ىشىندە مادەنيەت سالاسىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆتى تانۋ قيىن ەمەس. قالا اكىمى يماش – كەڭەستىك داۋىردەگى اعا بۋىن مەن «بولاشاق – جاستاردا» دەگىزەتىن داۋرەن مەن ايىمعا دەيىنگى كەيىپكەرلەر گالەرەياسىنداعى زيالى قاۋىم وكىلi, جاقسىعا ءۇمىت بەرەتىن التىن كوپىر قىزمەتىمەن تانىلادى.

ماحامبەت نوەل شاياحمەتوۆتىڭ تۇسىنە كىرىپ، «سويلەپ»، شايقاس بارىسىندا «شاڭىن شىعارىپ ەمەس، قانىن شىعارىپ سوعىڭدار»، «ءمىن اتىڭا! جاۋدان قاشتى دەگەن جامان اتقا قالدىرايىن دەپ پە ەڭ؟» دەگەن سوزدەرىن جەتكىزۋمەن سەرىگى يساتايدىڭ ناعىز باتىر بولعانىن، ونىڭ اجالى قالاي بولعانىن، قايىپقالي سۇلتاننىڭ ساتقىندىعىن ايتادى (وتارباەۆ ر. باس. –الماتى: BRK Press, 2019, 15-16-بەتتەر), ال، ىقىلاستىڭ باسكەسەرلىگى (سوندا، 19-بەت), بايماعامبەتتىڭ اجالى قالاي بولعانى (73-74-بەتتەر), ياعني تاريحتاعى شىندىق باتىردىڭ باس سۇيەگىنىڭ «ايتقان سوزدەرى» ارقىلى جەتكىزىلگەن.

روماندا ەلەستەردى «سويلەتۋ» ماحامبەت – جاڭگىر، ماحامبەت –بايماعامبەت، ماحامبەت – جاڭگىر – ىقىلاس – بايماعامبەت اراسىندا قولدانىلدى. ەگەر ماحامبەتتىڭ باس سۇيەگى نوەلگە زيالى قاۋىمنىڭ وكىلى رەتىندە نازىن «جەتكىزسە»، ءوز زامانداستارى جاڭگىر، بايماعامبەتكە ايتقىزعان سوزدەر ارقىلى جازۋشى «شىندىق، ءبارىبىر، ايتىلادى» دەگەندى مويىنداتادى. وسىنداي ءبىر ميستيكالىق سيپاتتاعى «سويلەسۋلەردە» جازۋشى روماندا بايماعامبەتكە:

– باسىڭدى الدىرماس ەدىم، قالىڭ قازاق تاعى دا سوڭىڭنان ەرىپ كەتە مە دەپ ايبىندىم. ءجون سوزگە سەن كونبەدىڭ. زامانا جەلى ۇيىتقي سوعىپ، بىزگە كوز اشتىردى ما؟ ورمانداي ورىستى قايدا قوياسىڭ؟ – دەگەن ءسوزدى ايتقىزۋ ارقىلى پاتشالىق ورىس ساياساتىن دا ايشىقتايدى.

كەيىپكەرلەردى ەگىزدەۋ ءادىسى

جازۋشىنىڭ ەكى جانرداعى شىعارمالارىندا كەيىپكەرلەردى ەگىزدەۋ ءادىسى قىزىق. بۇل ءتاسىل ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپان» رومانىندا كەزدەسەدى. ايتسە دە، ەكى جازۋشىنىڭ كەيىپكەرلەردى ىرىكتەپ، ەگىزدەۋدەگى تاسىلىندە ايىرماشىلىق بار. «ۇلپاندا» ەكى مۇسىرەپتىڭ ءبىرى ەسەنەيگە اقىلشى، جاقسى دوس رەتىندە سومدالسا، ەكىنشى مۇسىرەپ اڭعالدىعىمەن باس كەيىپكەرگە ىڭعايسىزدىق تۋدىرۋى دا مۇمكىن ادام كەيپىندە تانىلادى. بۇل، ارينە، ومىردە بار جاعدايدى جازۋشىنىڭ ەسكەرگەنىنەن تۋعان. ال راحىمجان وتارباەۆتىڭ «باس» رومانىنداعى قاشقاريا-ءدۇريا، داۋرەن-ايىم، بايماعامبەت-ىقىلىس، نوەل-گەراسيموۆ، قۇراق-قاراۋىل سەكىلدى كەيىپكەرلەردى ەگىزدەۋدە قالامگەردىڭ وزىندىك تاڭداۋى بايقالادى. ع.مۇسىرەپوۆ ادامدار اتتاس بولسا دا، ەكى بولەك ساپادا دەگەندى يشارالايدى. ەجەلگى ءۇندى جۇمباعىن جاسىرعانى – ءوزىنىڭ دە «بۇدان نە شىقتى؟» دەگەن ويدا قالعانىن سەزدىرتەتىن سىڭايلى. ال، ر.وتارباەۆتىڭ قاي كەيىپكەرى بولسا دا، «مۇنداي بولمىس يەسى ومىردە جالعىز ەمەس» دەگەندى بىلدىرەدى، ياعني دۇنيەقۇمار ايەل جالعىز قاشقاريا ەمەس، تۋرا سونداي پيعىلداعى ءدۇريا دا بار. سول سياقتى داۋرەن جالعىز ەمەس، ايىم بار.

قازاق حالقىن تاپقا ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويعان كەڭەستىك ساياساتتىڭ اششى ساباعى ەستەرىندە. ەندىگى جەردە قاراپايىم اۋىل بالاسى داۋرەن مەن قالانىڭ قىزى ءارى بايدىڭ قىزى ايىم ەكەۋى بىرگە حالىق باتىرىنىڭ باسىن ارداقتاۋدا ىنتىماقتىق تانىتادى. جاستار بولاشاق كورىنىسى رەتىندە كەيىپتەلىپ، ەشقانداي جىككە بولىنبەي، حالقىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىن اڭساعان كوڭىل داۋرەن مەن ايىم ارقىلى سومدالادى. اۆتور ۇستانىمى وسىندا. كەڭەستىك داۋىردەگى شىعارمالاردا كوركەمدىك شەشىمنىڭ قالاي جاسالاتىنى، ياعني باي مىندەتتى تۇردە «اياعى اسپاننان كەلەتىنى» بەلگىلى بولىپ وتىراتىن، ال، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ «باسىندا» ۇلتتىق بىرلىك، جاستارعا سەنىم باسا ورىن العان.

ال ەكى جاستىڭ اراسىندا ماحابباتتى دامىتۋ نەمەسە دامىتپاۋ كوڭىلى جۇيرىك وقىرماننىڭ ءوز ەركىنە قالدىرىلعان.

كەيىپكەرلەردى ەگىزدەۋدەگى توسىندىلىق دراماداعى ىقىلاس پەن بايماعامبەتتىڭ قازىرگى زامان كەيىپكەرلەرى رەتىندە كورىنۋىندە. دراما بويىنشا بايماعامبەت – مينيستر، ىقىلاس تولەەۆيچ – باسشى. بىراق جازۋشى ولاردى قازىرگى زامانداعى كەيىپكەرلەر ەتىپ كورسەتسە دە، ەكەۋىن دە جاعىمسىز ەتىپ سومداعان. «مۇنداي ساتقىن ادامدار ءبىزدىڭ قوعامدا دا بار» دەگەندى بىلدىرەتىن وي مەن «بىرگە حالىق باتىرىنا وپاسىزدىق جاساعان جاعىمسىز ادامداردىڭ ەسىمدەرى سول سيپاتىندا اشكەرە بولسىن» دەگەن جازۋشىنىڭ ماقساتى بولعانعا ۇقسايدى.

ادەتتە، كوركەم شىعارمالاردا ليريكالىق شەگىنىس جاساۋ ارقىلى وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇردىسى بار. ال «باستا» وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ كەيىپكەردىڭ مونولوگى سياقتى بەرىلمەي، ماحامبەت جاقتارىن قوزعالىسقا كەلتىرىپ، «سويلەپ»، شىعارما كەڭىستىگىندەگى قازىرگى ءداۋىر كەيىپكەرلەرىنىڭ الەمىنە ارالاسادى. قاڭقاعا مۇنداي قىزمەت جۇكتەلۋى ارۋاققا سەنۋشىلىكتەن ورىن العانى تۇسىنىكتى. دەمەك، ارۋاققا سەنۋشىلىكتىڭ ىقپالى زور دەسەك تە، جازۋشىنىڭ دراماتۋرگتىك قىزمەتىنىڭ دە ءمانى وراسان، ول وسى سالاداعى ءبىلىم-تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى رەتىندە كورىنىس بەرگەن.

ۇندىستەر ارقاۋ بولعان تۋىندىلارداعى ۇندەستىك

شىعارماداعى ۋاقىت ءبىر وقيعانى سۋرەتتەۋمەن ەمەس، بىرنەشە عاسىردى قامتيتىن اۋقىمدىلىققا جەتەدى، بۇل فولكلورلىق جىرلارداعى ەپيزمدى ەسكە تۇسىرەدى. دەمەك، جازۋشى شىعارماداعى ۋاقىتتىڭ دا، كەڭىستىكتىڭ دە اۋقىمىن مولايتىپ، جالپىۇلت­تىق تۇتاستىقتى ۇسىنادى. شىعارماداعى ۋاقىت پەن كەڭىستىك بەلگىلى دارەجەدە جىمداسىپ كەتكەن، بۇل دا – كوركەمدىك ءتاسىل.

روماندى وقىعان وقىرمان مەن درامامەن تانىس ادام: «ءال-ءفارابيىمىز ايدالادا قالدى. بەيبارىس داماسكىدە جاتىر. ءجالاڭتوس باھادۇردەن ايىرىلدىق. شاكارىمنىڭ سۇيەگىن الپىس جىلدان سوڭ قۇدىقتان جىلىكتەپ تەرىپ الدىق. مۇستافا شوقاي بولسا – جات توپىراقتا. سىرىم مەن قاراتاۋدى ۇمىتۋعا اينالدىق» (68-بەت), – دەگەن جازۋشىمەن بىرگە ويلانادى. ال درامالىق شىعارمادا: «…وسى قازاقتا باسىنان ايرىلىپ قالعان باتىرلار از با؟ قىرعىزدىڭ كەكىلىك تاۋىندا ايگىلى كەنەسارىنىڭ سۇيەگى كومىلگەن. باسى ەرميتاجدىڭ قويماسىندا. انەۋ قۇلباراق باتىر شە؟ تۇرىكمەننىڭ اللاقۇل حانى سۇيىنقارا دا قاپيادا باسىن كەستىرىپ الىپتى. ۇلى دەنەسى تۋعان توپىراقتا. باسى وقشاۋ ەلدە. ول جاتىر. قوبدادا ءجانتاسىلىم ەتكەن يساتاي شە؟ قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، جايىق بويىنداعى قارويىن قۇشاقتاي قۇلاعان ماحامبەت شە؟» (151-بەت), –دەگەن سوزدەر ۇلتتىڭ بولاشاعى تۋرالى ويلاندىرادى. بۇل رەتتە ۆ.ۆ.ۆەرەششاگيننىڭ «سوعىس اپوفەوزى» كارتيناسى ءۇيىلىپ، كۇمبەز بولىپ تۇرعان باس سۇيەكتەردى ويلاتۋدان بۇرىن «دالادا شاشىلىپ قالماۋىمىز كەرەك» دەگەن ويدىڭ قىلاڭ بەرەتىنى جاسىرىن ەمەس. قازاق – جاس ۇلت دەيمىز، ءبىز ماڭگىلىك ەل بولۋدى ويلايمىز، بۇل ورايدا «باستىڭ» دا ايتارى – وسى.

رومان بويىنشا، الماتىدا ماحامبەت ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا شەتەلدىك جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا توراعا نۇري ۋتەنوۆيچ: «ۇلت نامىسى! ەگەر ول بولماسا، ءبىزدىڭ بابالارىمىز الەم كارتاسىندا توعىزىنشى ورىندا تۇرعان وسىنشاما ۇلان-عايىر جەردى يەلەنىپ قالار ما ەدى؟ وتتى قارۋسىز! قىزىل قولمەن»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوسىن جيىنعا كەلگەن جاستارعا قاراپ، مۇناي مەن گاز بىتسە، شەتەلدەن ساتىپ الۋعا بولاتىنىن مەڭزەپ، «ال، ۇلت نامىسىن جوعالتساق، بارىنەن ايىرىلعانىمىز» (125-بەت), – دەگەندى ايتادى. جازۋشى ايتقىزادى بۇل سوزدەردى. سولايشا وقىرمانىنا دا وي سالادى. وقىرمان، ارينە، ۇلت نامىسى جولىندا جازۋشىمەن بىرگە، ۇلت­تىڭ باسى بولا العان تۇلعالارمەن بىرگە.

«زامانىندا ريم پاپاسىن قۇرداي جورعالاتىپ، قولىنان سۇيگىزگەن، ەدىل پاتشا، قايداسىڭ؟ – دەدى نوەل ءوز-وزىنە سىيماي. – بەيبارىس بابا، ءدىنى بولەك ءداۋىت پايعامباردىڭ زيراتىنا اتپەن كىرگەن جوق پا ەدىڭ؟ وزگە جۇرت ەكى بۇكتەتىلىپ ەنەر ەسىكتىڭ توبەسىن بۇزدىرىپ. «ەڭكەيمەيمىن، ەر باسىمدى يمەيمىن»، – دەپ! قايدا سول ءورشىل رۋح! قايدا سول باستار!..» (106-بەت), – دەگەن سوزدەرمەن كورەرمەن دە بۇكىل قازاقتىڭ باسى امان بولۋىن، ەلدىك رۋحتىڭ ۇزىلمەۋىن تىلەيدى.

ايتپاقشى، امەريكالىق رەجيسسەر دجيم دجارمۋشتىڭ فيلمىندە ۇندىستەر بار. راحىمجان وتارباەۆ تا شىعارماسىنا ۇندىستەردى، ناقتى ايتقاندا، اپاچيلەردى كەيىپكەر رەتىندە قوسقان. ەكى ەلدىڭ ونەر تۋىندىسىنداعى ۇندىستەر جاعىمدى وي قالدىرادى، تەك ءبىر-ءبىرىن قايتالامايتىنى تۇسىنىكتى. ءفيلمنىڭ سوڭىندا ءوزىن «ەشكىم» دەپ اتاۋدى سۇراعان كەيىپكەر، بۇل ونىڭ ەسىمى رەتىندە قولدانىلادى، ۋيليام بلەيكتى ديككەنستىڭ جالدامالى جاندايشاپتارىنان بارىنشا قورعايدى. بىراق ءفيلمنىڭ سوڭىندا ونى ۇلكەن قايىققا جاتقىزىپ، مۇحيتقا جىبەرەدى. «بارار جەرىڭە امان جەت» دەگەن جوق، «ارۋاقتاردىڭ مەكەنىنە باراسىڭ»، – دەدى، وسى ءسوز ءفيلمنىڭ يدەياسىن اشادى، ياعني ءۇندىس اشىق رەڭدى ادامدى ءوز جەرىنە قالدىرۋدى ءجون كورمەدى.

ءۇندىس ۋيليام بلەيكتى بىرنەشە رەت ءولىم اۋزىنان الىپ قالسا دا، ارۋاقتار مەكەنىنە اتتاندىرۋ سيۋجەتى فيلمگە ۇلكەن يدەيا جۇكتەگەندەي. كورەرمەندەر اراسىندا: «رەجيسسەر امەريكالىقتاردىڭ ۇندىستەر مەكەنىن اننەك­سيا جاساپ الۋىن ايتقىسى كەلگەن» دەگەن دە پىكىر بار. ءار كورەرمەن وزىنشە قابىلدايدى، سوندىقتان بۇعان تالاس تۋدىرۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. ال قازاق جازۋشىسى اپاچيلەردى العا تارتۋ ارقىلى، ولاردىڭ ءوز حالقىنىڭ جەرىن، تاريحىن، ۇلتتىق نامىسىن قاستەرلەيتىنىن، بابالارىن ارداقتايتىنىن ۇلگى ەتەدى. فيلمدەگى ءۇندىستى، قازاق رومانىنداعى اپاچيلەردى ويلاعاندا، «سوندا ءبىز قاندايمىز؟» دەگەن وي ەرىكسىز ساناعا كەلەتىنى ءسوزسىز.

وعان قوسا، رومان سيۋجەتى بويىنشا انتروپولوگ نوەل شاياحمەتوۆ «مەن دە سەندەي بولعانمىن» دەگەن جازۋى بار توستاعاندى قازاقتىڭ جەرىنەن (تالعاردان) تاپسا، «سەن دە مەندەي بولارسىڭ» دەگەن جالعاسىن سولتۇستىك امەريكاداعى اپاچيلەردىڭ قورعانىنان تابادى، بۇل – جازۋشىنىڭ ۇلتتىق نامىس الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولسا دا، قاي حالىق بولسا دا، بارىنە ورتاق دەگەندى ايتقانى. «بىزدە ۇلتتىق نامىس جوق پا؟» دەگەندى استارلاپ جەتكىزگەنى.

بىراق «قازاقتا نامىس جوق» دەگەن ويدى جازۋشى ايتپايدى. ويتكەنى ول داۋرەن مەن ايىم ارقىلى حالقىنىڭ بولاشاعىنا سەنەدى. روماندى وقىعان وقۋشىنىڭ دا، درامانى كورگەن كورەرمەننىڭ دە جۇرەگىنە جارقىن بولاشاققا دەگەن سەنىمدى ۇيالاتادى.

ءۇش باس… باسى كەسىلگەن ۇشەۋ… تەك ولار ەمەس… «باستى» وقي وتىرىپ، ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ۇلى دەنەلەرىنىڭ شەتەلدە قالعانىن ويلايمىز. «باس» نامىسىمىزدى قايراۋعا وي سالادى.

ال «مەن دە سەندەي بولعانمىن، سەن دە مەندەي بولارسىڭ» دەگەن ءسوزدى قابىرستانداعى جازۋ دەپ ايتادى، ناقتى اۆتورىن تابۋ مۇمكىن ەمەس، تالعاردان تابىلعان، قازاق ەلىنە سەنساتسيا بولعان توستاعان مەن ونداعى جازۋ، شىنىندا، باسقا، جازۋشى ادامزاتقا ورتاق وي سالاتىن ءسوزدى قالىڭ وقىرمانىنا وي سالۋ ءۇشىن قولدانعان. «باستى» ءبىراز ەلدىڭ وقىرمانى وقىپ جاتىر.

قورىتا ايتقاندا، قازاقتىڭ ميفتىك ساناسى سىڭىرىلگەن «باس» تۋىندىسىنىڭ الەم ادەبيەتىنەن ءوز ورنىن الاتىنى ءسوزسىز. ال قازاق ءۇشىن ۇلتتىق نامىس ەش ۋاقىتتا سانادان وشپەيدى. ويتكەنى فولكلورلىق جانە تاريحي سانا ۇرپاقتار اۋىسسا دا، جاڭعىرىپ تۇرادى. بۇل ورايدا جازۋشى راحىمجان وتارباەۆتىڭ «باس» رومانى مەن دراماسىنىڭ ەلەۋلى قىزمەت اتقاراتىنى ءسوزسىز.

ريزا ءالمۇحانوۆا, 

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

تۇپنۇسقا: qazaqadebieti.kz

Abai.kz