اتىراۋ قالاسىنان شىعاتىن، ءوزىن تاۋەلسىز باسىلىم سانايتىن «التىن وردا» گازەتىنىڭ 2011 جىلعى 23 سانىندا استاناداعى ءتىلشىسى ر.اشەەۆانىڭ «اسىمىزدى ءىشىپ، اياعىمىزدى تەپتى دەگەن وسى!» دەپ اتالعان، ايتارىنان ايعايى باسىم ماقالاسى جاريالانىپتى. ونىڭ دىتتەگەنى قازاق دەسە قيماسى قىشىپ، الدە نەنى سىلتاۋ ەتىپ كەمسىتۋگە، قالايدا كىنا تاعىپ مازاقتاۋعا جۇلقىنىپ تۇراتىن، ايتپەسە ءىشى ءوتىپ كەتەتىن ورىستاردىڭ سارجاعال-شوۆينيست جورنالشىلارىنىڭ كورگەنسىزدىكتەرىن مىنەپ، سىناۋ عوي. مۇنىسى دۇرىس.
بىراق، گازەتتىڭ ايعايى ويبايعا ۇلاسىپ ۇلى ابايعا ءتىل تيگىزىپ، مۇقاتقانى قالاي؟ مۇنى بىلىكسىزدىك دەمەسكە بولمايدى. اتاپ ايتساق، ءتىلشى: «57 جىل وتكەننەن كەيىن تەاتردان اباي ەسىمى وزگەرتىلدى» دەپ الاقايلايدى. سونشا قۋاناتىنداي نە بولىپتى؟ ەستىمەگەن ەلدە كوپ دەگەن وسى دا. جورگەگىندە شايتان يەكتەگەن تارازداق رۋشىلداردىڭ كەسىرىنەن كوپ جىلدار بويى وڭ شەشىمىن تاپپاعان بۇل ماسەلەنىڭ ناقتى ۇكىمى قيسىق-قىڭىر بولاتىنىن «التىن ورداداعى» ساۋەگەيلەر قايدان بىلە قويدى ەكەن؟
مىنە، عاجاپ! ولار جامبىل وبلىسى باسشىلارىنىڭ (بۇرىنعى اكىمدەرى س. ۇمبەتوۆ پەن ب. جەكسەمبيننىڭ جانە قازىرگى ق. بوزىمباەۆتىڭ) قۇلاق سارتسىتقان وتىرىگىن جەردەن جەتى قويان تاپقانداي مالدانعان مادەنيەتتىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى ا. بورىباەۆتىڭ نەمكەتتى سۇيكەي سالعانىنا يمانداي سەنىپ، تارازداعى دراما تەاترىنا مارقۇم، حالىق ءارتىسى ا. توقپانوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى دەپ ۇيالماي ەل-جۇرتقا جاريالادى.

اتىراۋ قالاسىنان شىعاتىن، ءوزىن تاۋەلسىز باسىلىم سانايتىن «التىن وردا» گازەتىنىڭ 2011 جىلعى 23 سانىندا استاناداعى ءتىلشىسى ر.اشەەۆانىڭ «اسىمىزدى ءىشىپ، اياعىمىزدى تەپتى دەگەن وسى!» دەپ اتالعان، ايتارىنان ايعايى باسىم ماقالاسى جاريالانىپتى. ونىڭ دىتتەگەنى قازاق دەسە قيماسى قىشىپ، الدە نەنى سىلتاۋ ەتىپ كەمسىتۋگە، قالايدا كىنا تاعىپ مازاقتاۋعا جۇلقىنىپ تۇراتىن، ايتپەسە ءىشى ءوتىپ كەتەتىن ورىستاردىڭ سارجاعال-شوۆينيست جورنالشىلارىنىڭ كورگەنسىزدىكتەرىن مىنەپ، سىناۋ عوي. مۇنىسى دۇرىس.
بىراق، گازەتتىڭ ايعايى ويبايعا ۇلاسىپ ۇلى ابايعا ءتىل تيگىزىپ، مۇقاتقانى قالاي؟ مۇنى بىلىكسىزدىك دەمەسكە بولمايدى. اتاپ ايتساق، ءتىلشى: «57 جىل وتكەننەن كەيىن تەاتردان اباي ەسىمى وزگەرتىلدى» دەپ الاقايلايدى. سونشا قۋاناتىنداي نە بولىپتى؟ ەستىمەگەن ەلدە كوپ دەگەن وسى دا. جورگەگىندە شايتان يەكتەگەن تارازداق رۋشىلداردىڭ كەسىرىنەن كوپ جىلدار بويى وڭ شەشىمىن تاپپاعان بۇل ماسەلەنىڭ ناقتى ۇكىمى قيسىق-قىڭىر بولاتىنىن «التىن ورداداعى» ساۋەگەيلەر قايدان بىلە قويدى ەكەن؟
مىنە، عاجاپ! ولار جامبىل وبلىسى باسشىلارىنىڭ (بۇرىنعى اكىمدەرى س. ۇمبەتوۆ پەن ب. جەكسەمبيننىڭ جانە قازىرگى ق. بوزىمباەۆتىڭ) قۇلاق سارتسىتقان وتىرىگىن جەردەن جەتى قويان تاپقانداي مالدانعان مادەنيەتتىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى ا. بورىباەۆتىڭ نەمكەتتى سۇيكەي سالعانىنا يمانداي سەنىپ، تارازداعى دراما تەاترىنا مارقۇم، حالىق ءارتىسى ا. توقپانوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى دەپ ۇيالماي ەل-جۇرتقا جاريالادى.
ال، ا. بورىباەۆتىڭ ماعان جولدانعان الگى حاتىندا دالەل رەتىندە كەلتىرىلگەن مىنا بالدۋباتپاعىنا كوڭىل اۋدارالىق: «...جامبىل وبلىسى اكىمدىگىنىڭ اقپاراتى بويىنشا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قازاق سسر جوعارى سوۆەتى پرەزيديۋمىنا جولداعان جامبىل وبلىستىق دراما تەاترىنا اباي ەسىمىن بەرۋ تۋرالى 1945 جىلعى 13 ماۋسىمداعى ۇسىنىسىنىڭ نەگىزىندەگى قۇرىلتايشى قۇجاتىمەن قايتا راسىمدەلىپ، وسى تەاتر اباي ەسىمىمەن اتالىپ كەتكەن ەكەن. الايدا، كەيىن تەاترعا اباي ەسىمىن بەرۋ ماسەلەسى بەلگىلەنگەن تارتىپپەن زاڭداستىرىلماعاندىقتان، جامبىل وبلىسى اكىمدىگى تەاتردىڭ اتاۋىنان اباي ەسىمىن الىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولادى» (11.01.2005 جىلى №5 قاۋلىسى), دەپ اتا جاۋىن مۇقاتقانداي ەنتىگەدى.
دۋلاتتىڭ تۇقىمى بولماعان سوڭ، اباي ارۋاعىنا قارسى ورە تۇرا كەلگەن، كۇنى كەشە  مارقۇم بولعان ءا.يساق باستاعان رۋشىلدار بۇرىن اباي ەسىمىن بەرۋگە ەشقانداي قۇجات بولماعاندىعىنا انت-سۋ ءىشىپ، قارعاناتىن ەدى. ال، وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ انىقتاماسىندا جامبىل وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇسىنىسىمەن ابايعا تەاتر ەسىمىن بەرۋ تۋرالى قۇجات دايىندالعانى تايعا تاڭبا باسقانداي جازۋلى تۇر. سودان سوڭ كوزگە شىققان سۇيەلدەي بادىرايىپ كورىنىپ تۇرعان زاڭسىزدىق - ەشقانداي قۇقىقتىق وكىلەتتىلىگى جوق وبلىس اكىمىنىڭ قاۋلىسىمەن اباي ەسىمىن تەاتردان بەلدەن باسىپ الىپ تاستاعانى سۇمدىق ەمەس پە؟
گازەت رەداكتسياسى، ماتەريالدى ۇسىنعان ءتىلشى وسىنداي بىلىقتارعا كوڭىل ءبولىپ، تارازدىق سالبوكسە شىرەنبايلاردى باتىل ايىپتاۋى ءتيىس ەدى. امال نە، جابۋلى قازاننىڭ قاقپاعى اشىلمادى. «التىن وردا» گازەتى: «ابايدىڭ ەسىمى ءوشىرىلدى» دەپ جۇرەگى جارىلا ءسۇيىنشى سۇراعان ماقالاسىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى نۇرتاي سابيليانوۆتىڭ اباي ەسىمىن جامبىل وبلىستىق قازاق تەاترىنا قايتارتىپ بەرۋگە بايلانىستى ەل ۇكىمەتى باسشىسى ك.ماسىموۆكە قويعان ساۋالىندا ايتىلعان ماڭىزدى دالەلدەر مەن دايەكتەرگە ەشقانداي ءمان بەرمەي، اباي ارۋاعىن قورلاۋشى كۇناھارلاردىڭ شاشباۋىن جەلپىلدەتىپ باعىپتى.
تەك بۇل ەمەس. اباي ەسىمىنىڭ جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنان زاڭسىز الىنىپ تاستالعاندىعى تۋرالى تالاي جىلدان بەرى رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە («ەگەمەن قازاقستان»، «قازاق ادەبيەتى»، «ازات»، «تاسجارعان»، «قازاقستان»، «جاس قازاق ءۇنى»، «التىن عاسىر»، «ءۇش قوڭىر» جانە ت.ب.) ۇزبەي قايتا-قايتا ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن مەنى دە «التىن وردا» ىلە كەتىپتى. بۇل قالاي؟  
بۇعان قوسا رۋشىلدىقتىڭ قولقانى اتاتىن ءيىس-قوڭىسىنا مۇرىندارىنىڭ سوراسى كەپپەستەن بوي ۇيرەتكەن تارازدىق شەنەۋنىكتەردىڭ قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان الەمدىك تۇلعانىڭ ارۋاعىنا قاساقانا جاسالعان ماسقارا ارەكەتى تۋرالى التىنوردالىقتاردىڭ اقيقاتتى اشىپ ايتۋعا باتىلى جەتپەپتى. ەڭ بولماسا، قولدارىندا كوپتەپ سارعايىپ جاتقان مەنىڭ وسى ماسەلە تۋرالى سىن ماقالاما كوز قىرىندا سالماپتى.
بۇل جونىندە ارنايى حابارلاسقانىمدا گازەتتىڭ باس راداكتورى ن. قابىلوۆ ات-تونىن الا قاشتى. «ول ءبىزدىڭ شارۋامىز ەمەس» دەپ دۇڭك ەتە قالۋدان ارىگە بارمادى. اباي ارۋاعىن قياناتتان قورعاۋعا، شىندىقتىڭ سويىلىن سوعۋعا شىركىننىڭ جۇرەگى داۋالامادى. ونىڭ مۇنداي جالتاقپايلىعىن بۇرىن دا بايقاعان ەدىم.
وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنان اباي ەسىمىنىڭ 60 جىلدان كەيىن نەگە الىنىپ قالعانىنا جانە مۇنداي قاسىكويلىككە كىمدەر كىنالى ەكەنىنە تاعى ءبىر رەت توقتالا كەتۋ ورىندى بولماق.
جامبىل وبلىسىندا اباي ارۋاعىنا قىرىن قاراۋ سياقتى تەرىس ارەكەت سول كەزدەگى وبلىس اكىمى س. ۇمبەتوۆتىڭ قولداۋىمەن ورىن الدى. سونىڭ «سارا» نۇسقاۋىمەن تەاترعا العاشقىدا اتاقتى ءسۇيىنباي اقىننىڭ ەسىمىن بەرگىزۋگە جانتالاسقان تۋىسى، وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى ءا. امزەەۆ بولاتىن. كەيىن بۇلار ەلباسىنان قايمىعىپ، العاشقى كوزجۇمبايلىق رايىنان قايتسا دا، قالاي دا ابايدى بۇل تەاترعا ەندى قايتىپ جولاتپاۋعا بارىن سالدى. سوندىقتان مارقۇم، حالىق ءارتىسى ا.توقپانوۆتى لايىق دەپ الماتىدان قول جيناتتى. ابىرويسىزدىققا دەم بەرۋشىنىڭ ءرولىن حالىق ارتىستەرى ءاسانالى ءاشىموۆ پەن تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتار قاتىرىپ «وينادى».
وسى جان توزگىسىز كەمشىلىكتى وبلىس جۇرتىشىلعى تەز ارادا تۇزەتۋدى تالاپ ەتتى. كاسىبي جورنالشى رەتىندە بۇعان مەنىڭ ارالاسۋىما تۋرا كەلدى. وتكەن ۋاقىتتا رەسپۋبليكالىق گازەتتەرگە 8 رەت ماقالا جازدىم. سونىمەن بىرگە، پرەزيدەنتكە گازەتتەر ارقىلى ەكى رەت حات جازىلدى. اباي ارۋاعىن رۋشىلداردىڭ قياناتىنان قورعاۋعا وبلىس جۇرتشىلىعى دا بەلسەنە اتسالىستى. ماسەلەن، تاراز قالاسىنداعى سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرى 2009 جىلعى قاراشانىڭ 13-گى تىكەلەي ەفير كەزىندە پرەزيدەنت نازارباەۆتان اباي ەسىمىن تەاترعا قايتارىپ بەرۋگە ىقپال ەتۋىن سۇرادى. مۇنىڭ الدىندا ولار «ايقىن» گازەتىندە تالاپ حاتىن جاريالاتقان-دى. باسقا دا جەكە ادامدار بۇل زاڭسىزدىقتى بولدىرماۋعا ىنتالىلىق تانىتىپ كەلەدى. امال نە، ەشقانداي ناتيجە شىقپادى.    
مىنە، وسىعان بايلانىستى 2010 جىلى شىلدەنىڭ 15-دە ەل گازەتى «ەگەمەن قازاقستانعا»، ونىڭ پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆقا «بۇلار ابايعا نەگە قارسى؟ نەمەسە ارۋاقتاردى الالاعاندى قاشان قويامىز؟» دەپ اتالعان كولەمدى سىن ماقالانى (مۇراعاتتان الىنعان ءۇش دايەكتەمەمەن قوسا) ەلەكتروندى پوشتا ارقىلى سالىپ جىبەردىم.
بۇل ماتەريالىمنىڭ «ەگەمەندە...» جارىق كورەتىنىنە سەنىمدى ەدىم. ويتكەنى، يماندى بولعىر اعامىز قاسىم ءشارىپوۆ رەداكتور بولعان سوناۋ جىلداردان بەرى بۇل گازەتكە قاتىسىم بار. كەيىن زەينەتكەر بولسام دا ودان قول ۇزبەي، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قول جەتكىزگەن  تابىستارى تۋرالى تالاي ماقالالار جازدىم. گازەتتىڭ جاناشىر ناسيحاتشىسى، ەل اراسىندا تاراتۋشىسى ءارى بەلسەندى ءتىلشى-اۆتورى رەتىندە ماراپاتتالىپ، گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە سۋرەتىم مەن ماقالام جاريالاندى.   
كوپ ۇزاماي ساۋىتبەكپەن تەلەفونمەن سويلەستىم. نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، مەنىڭ اتى-ءجونىمدى ەستىسىمەن ارىپتەس ءىنىم ەسەن-ساۋلىق سۇراماستان بىردەن دورەكىلىك تانىتتى. ايتقانىمدى تىڭدار ەمەس، كىشىنىڭ جاسى ۇلكەن اعاعا ىزەتىن ۇمىتىپ: «ونداي مايدا-شۇيدەگە مەنىڭ ۋاقىتىم جوق» دەپ زىرك ەتە قالىپ، تەلەفوندى ءۇزىپ جىبەردى. اپىر-اۋ، مۇنىسى نەسى؟ اباي ارۋاعىن كوزگە ىلمەگەنى قالاي؟ وسى جاسىمدا تالاي مىقتىنى كورىپ ەدىم، بىراق مىنا ابدراحمانوۆتاي «كرۋتويعا» كەزدەسكەنىم وسى جولى. الدە ءوزى كۇن قۇرعاتپاي ماقتايتىن، قايراتكەرلىگى كۇماندى دوكەيلەرى ابايدان ارتىق پا ەكەن؟ نەسىمەن؟..
رەداكتسياعا قايتا-قايتا تەلەفون سوعىپ اۋرە بولدىم. سونىمەن ارەڭ دەگەندە ماقالامنىڭ باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ج.سولتيەۆا دا ەكەنىن ءبىلدىم-اۋ.
سولتيەۆا نە ايتتى دەيسىز عوي؟ جۇمىسىنىڭ باستان اساتىنىن، تىپتەن سىڭبىرۋگە قولى تيمەيتىنىن، الدىندا مىڭداعان حات جاتقانىن اسىرەلەپ ۇزاق سونارعا سالدى. مەنىڭ شىدامىم تاۋسىلىپ، ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم. ماقالانىڭ ۇلى اباي ارۋاعىن بىرنەشە جىلدان بەرى قورلاپ وتىرعان جامبىلدىق رۋشىلداردىڭ تەرىس قىلىقتارى تۋرالى ەكەنىن ەسكەرتتىم. «رۋشىلدار» دەپ قاداپ ايتقانىمدى جاقتىرمادى. ماتەريالىمدى ءالى وقىماسادا «اباي تۋرالى ماسەلەنى شەشۋ وڭاي ەمەس» دەپ قاباق شىتتى... نەگە؟ سالدەن كەيىن بۇل ماقالانى تارازداعى گازەت ءتىلشىسى ك.ءساتتىبايۇلىنا جىبەرەمىن، سول وڭاي جولىن تابادى دەپ بۇلتاردى. مەن بۇعان قارسى بولدىم. ويتكەنى، ءتىلشى بۇل جاعدايدا ابدەن قانىق. ول وبلىستىڭ بۇرىن-سوڭعى اكىمدەرىمەن ابدەن امپەي بولىپ العان، شىرىق بۇزعىسى كەلمەيدى. اكىمدەر ەركەلەتىپ قويعان ونىڭ قازىرگى ەسىمى «كوسەمچيك» ەكەن. سول شىركىن جامبىل وبلىسىندا «ءبارى جاقسى» دەۋدەن جالىقپايدى. ول كوپ جىلدان بەرى ءبىر رەتتە سىن ماقالا جازىپ كورگەن ەمەس. وسىنداي «اسا كورنەكتى ەڭبەگى» ءۇشىن جىل سايىن ءباسپاسوز كۇنى - جۋرناليستەر مەرەكەسىندە «بايگە» دەگەن جەلەۋمەن قوماقتى سىياقى الىپ دانىككەن. وبلىستىڭ شالاقازاق اكىمى ق.بوزىمباەۆ ءوزىن كۇن قۇرعاتپاي بوستىرە ماقتاعانى ءۇشىن وسى جاقىندا وعان اۆتوكولىك مىنگىزدى. جاعىمپازدىقتى جان قيناماي مال تابۋعا اينالدىرعان ءتىلشى كوك تيىن پايدا تۇسپەيتىن ابايدان ات-تونىن الىپ قاشادى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

قىسقاسى، سولتيەۆامەن ءتىل تابىسا المادىم. ول رۋلاس اعالارى س.ۇمبەتوۆ پەن ءا.امزەەۆكە قالاي قارسى شىقسىن.
گازەتتىڭ پرەزيدەنتى مەن ورىنباسارى مەن سىناعان باستىقتاردى قىزعىشتاي قورعاپ، ولارمەن تامىر-تانىستىق، تۋىستىق قاتىناستارىن ۇزگىسى كەلمەيدى. «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق» دەپ ويلايدى. ۇلى ابايدىڭ ارۋاعىنا اراشاشى بولۋدى ازاماتتىق بورىشىم دەپ سانامايدى.
سولاردىڭ مەيماناسىنىڭ اسقانى سونشالىق، ءۇي ارتىندا كىسى بار ەكەنىن قاپەرگە المايدى. اندا-ساندا ءبىر «قوي، دەيتىن قوجانىڭ، ءاي، دەيتىن اجانىڭ» بولماعانىن-اۋ، شاماسى. سول سەبەپتى ويلارىنا كەلگەندى ىستەۋدى ءسوز بوستاندىعى، دەموكراتيا وسى دەپ ۇعىناتىن ءتارىزدى. بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن «ەگەمەننىڭ...» شتاتتان تىس ءتىلشىسى، كەيىن دە بەلسەندى اۆتورى بولعان، ەل-جۇرتقا تانىمال قالامگەردى قاساقانا كوزگە ىلمەۋ سونى ايعاقتاسا كەرەك.
كولەمى گازەتتىڭ ءبىر بەتىن الاتىن الگى سىن ماقالا سولتيەۆانىڭ وڭدى-سولدى شيمايىنان كەيىن ابدەن كۇزەلىپ، نەبارى 80 جولداي عانا بولىپ باسىلىپتى. قاشاندا ايتقىش قازەكەم مۇندايدى «كوڭىلسىزدەن بىردەڭەسى جوق بالا تۋادى» دەپ ءاجۋالايتىن. ءدال سونىڭ كەرى كەلدى. وندا اباي ارۋاعىمەن كوپ جىلدان بەرى اق تەر، كوك تەر بولىپ ارپالىسىپ جۇرگەن «مىقتىلاردىڭ» ەڭ بولماسا بىرەۋىنىڭ اتى-ءجونى اتالماپتى. وسىعان بايلانىستى ماعان بىرنەشە ادام تەلەفون سوقتى. بۇلار ەلباسىنىڭ تىكەلەي ەفيرى كەزىندە اباي ەسىمىن تەاترعا قايتارىپ بىرەۋدى قولداعان سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرى ەدى. وزدەرى ۇزبەي وقيتىن اعا گازەتتىڭ قاتەلىككە ۇرىنعانىنا رەنىش ءبىلدىردى. مەنىڭ قان-ءسولى جوق، ازۋ تىستەرى قاعىلعان ءالجۋاز ماقالا جازبايتىنىما ابدەن سەنىمدى قاريالار رەداكتسياعا قارسىلىق بىلدىرگەن ماقالا دا جازدى. بۇعان ارينە، راداكتسيانىڭ  ۇندەمەستەرى جاۋاپ بەرگەن جوق.
سانالى عۇمىرىمدا ەشكىمنىڭ ۇستىنەن شاعىم جازعان ەمەسپىن. كەمشىلىكتى بەتكە ايتامىن. ءبىر اللادان باسقاعا باس ءيىپ كورگەنىم جوق. ادىلدىك جولىن ۇستانامىن. مىناۋ ابدراحمانوۆ پەن سولتيەۆا مەنى ابىرويسىز ىسكە يتەرمەلەدى. امالسىزدان پرەزيدەنتتىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى د.مىڭبايعا حات جازىپ، ماقالانى سالىپ جىبەردىم. تولىق ماتىنىمەن «ەگەمەن قازاقستانعا» باستىرۋعا ىقپال ەتۋدى سۇراندىم. مەن جانجالدىڭ، داۋ-دامايدىڭ ادامى ەمەسپىن.
كوپ ۇزاماي استاناعا جولىم ءتۇستى. وسىندا ءبىر اپتاداي بولعاندا د.مىڭبايعا جولىعۋعا قانشا تالپىنسامدا ەشتەڭە شىقپادى. تەلەفوندى كوتەرمەيدى، حاتشىسى مىڭگىرلەپ قايدا جۇرگەنىن ايتپايدى. اقىرى ساپارعا كەتتى دەگەن وتىرىكپەن قۇتىلدى. سونداعى ءبىر تانىستان سۇراپ بىلسەم، مىڭباي مەنىمەن جولىققىسى كەلمەپتى. وركوكىرەك، ورەسى تار ادامعا ەل ومىرىندەگى ماڭىزدى ءىس - ساياساتتىڭ سەنىپ تاپسىرىلعانى قالاي؟ اباي جارىقتىق كەزىندە تۇڭىلە كەكەپ، كوزگە شۇقىعان: «وزدەرى تۇزەلىپ بىتكەن، ەندى ەلدى تۇزەرلىگى قالعان» ناعىز كەرەناۋدىڭ ءدال ءوزى ەكەن، بۇل مىڭباي دەگەنىڭ.
نۇرەكەڭە جاقىن جۇرگەن ادام عوي دەپ ءباسپاسوز حاتشىسى ب. مايلىباەۆقا جازعان حاتىم دا زىمزيا جوعالىپ كەتتى. سونىڭ مارتەبەسى جوعارىلاپتى دەپ ەستىدىم. نە ءۇشىن؟
«ەگەمەننىڭ...» باسشىلارىنىڭ كوركەۋدەلىگى مەنى مۇقاتا المادى. ادىلدىكتى تۋ ەتىپ ۇستاعان رەداكتورلار بارشىلىق قوي. سولاردىڭ ءبىرى بەلگىلى قالامگەر گۇلجانات شوناباي. ول ەشكىمنەن قايمىقپاي «ءۇش قوڭىردا» «بۇلار ابايعا نەگە قارسى؟ نەمەسە ارۋاقتاردى الالاعاندى قاشان قويامىز؟» دەگەن سىن ماقالامدى ەشبىر وزگەرىسسىز تولىق كۇيىندە جەدەل جاريالادى. سونىمەن قاتار، ەلباسىنا ارنالعان جاريا حاتىم دا ىلە-شالا سوندا باسىلدى. بۇدان سوڭ ولار  شىمكەنتتە شىعاتىن «ءتورتىنشى بيلىكتە» جارىق كوردى. ۇلى اباي ارۋاعىن قورلاعان تارازدىق اڭكۇدىك رۋشىلدار كىمدەر ەكەنى وسى ماتەريالداردا بۇلتارتپاس فاكتىلەرمەن باتىل اشەكەرلەندى.
پرەزيدەنتتىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ءا. اسقاردان ۇزاق كۇتتىرىپ كەلگەن حات وزدەرىن جاۋاپتى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرىمىز دەپ كەۋدە كوتەرەتىندەرىنىڭ بەت-بەينەسى قانداي ەكەنىن تولىق ايعاقتايدى. مەن الىبەكتى قازىرگى تالانتتى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى دەپ سانايتىن ەدىم. جاۋىردى جابا توقيدى دەپ كۇتپەگەنمىن. جامبىلدىق كورسوقىر رۋشىلدارعا ءادىلىن ايتار، ىقپال جاسار دەگەن ءۇمىتىم اقتالمادى.
ال ونىڭ «ساراپتاما جاسادىق» دەگەنى جالتارماسى بوس ءسوز. ەگەر اقيقاتتىڭ اۋلىنا ات بۇرعىسى كەلسە سوناۋ كەڭەستىك كەزەڭدە  اباي ەسىمى 60 جىل بويى وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنىڭ ماڭدايشاسىندا نەگە جازىلىپ قويعانىنا نازار اۋدارار ەدى. بۇعان موينى جار بەرمەپتى. دايىن اسقا تىك قاسىق بولۋعا اسىعىپ، جامبىل وبلىسى اكىمياتىنداعىلاردىڭ قيسىنسىز وتىرىگىنە سەنە سالىپتى. قىزدى قىزدىمەن بىلاي دەيدى: «وبلىستىق قازاق دراما تەاترى وزدەرىن بەيرەسمي اباي اتىنداعى قازاق دراما تەاترىمىز دەپ اتاپ، تەاتردىڭ ءمورى مەن بۇرىشتاماسىنا اباي ەسىمىن جازىپ الىپتى». بۇل سويلەمنىڭ دەنى ساۋ ەمەس، ستليستىك قاتەلەر ءورىپ ءجۇر. ماسەلەن، «ءوزىن» دەگەن «وزدەرىن» بولىپ جازىلىپ، اباي ەكى رەت، تەاتر ءۇش رەت قايتالانعان. «بەيرەسمي ابايى كىم؟» جانە «بەيرەسمي تەاتر» دەگەن نە؟
تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋعا بولمايدى. قىلىشىنان قان تامعان كوممۋنيستىك زاماندا تەاتردىڭ ءمورى مەن بۇرىشتاماسىنا اباي ەسىمىن زاڭسىز باتىلى جەتىپ كىم جازدىرا الادى؟
الگى ءدام-تاتۋى جوق كوشىرمەسىن اسقار مىرزا: «...ۇلى اباي ەسىمىنە قاتىستى بۇرا تارتۋشىلىق فاكتىلەرى بار دەگەن ۇيعارىمعا دايەكتى نەگىز تابا المادىق» (استىن سىزعان - س.ا.) دەپ نىعارلاپ اياقتاپتى. مۇنىسى بارىپ تۇرعان وتىرىك، «كورمەس، تۇيەنى دە كورمەس» دەگەن - وسى.
جامبىلدىق جازعىشتار دايىنداپ بەرگەن قويىرتپاقتا ۇكىمەتتىڭ 1995 جىلعى 5-ناۋرىزداعى № 281 قاۋلىسى دەگەن نەگىزگە الىنىپتى. بۇل ءا. قاجىگەلديننىڭ كەزىندە قابىلدانعان قاۋلى ەكەن. ايىپتى سانالىپ، قۋعىندا جۇرگەن ادامنىڭ نۇسقاۋىن بيلىكتەگى مىقتىلار قاشاننان بەرى ورىندايتىن بولعان؟ اباي ەسىمىن تەاترعا جاڭادان بەرۋ جونىندە ءسوز بولىپ وتىرعان جوق قوي. مەملەكەتتىك بۇل شەشىم 1945 جىلى اقىننىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى جۇزەگە اسقان بولاتىن.
قازاق حالقىن ايىقپاس قاسىرەتكە ۇشىراتقان 1937 جىلدىڭ قاندى زوبالاڭىنان كەيىن بۇكىل ەلدە وكىمەت پەن پارتيا سەنىم كورسەتىپ، قۇرمەتتەيتىندەردىڭ قاتارىندا اباي قۇنانباەۆ پەن امانگەلدى يمانوۆ جانە ءتىرى جۇرگەن جامبىل جاباەۆ بولاتىن. مىنە، وسى ارىستاردىڭ ەسىمدەرى وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ۇسىنۋلارىمەن شارۋاشىلىقتارعا، مادەنيەت وشاقتارى مەن وقۋ ورىندارىنا ەشبىر كەدەرگىسىز بەرىلەتىن. سوندىقتان جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا اباي ەسىمى بەرىلمەي قالۋى مۇمكىن ەمەس. قازىر مەنىڭ قولىمدا جامبىل وبلىستىق پارتيا كوميتەتى بيۋروسى ءماجىلىسىنىڭ مۇراعاتتان الىنعان № 215 حاتتاماسىنىڭ كوشىرمەسى بار. ول 1945 جىلى 13 ماۋسىمدا قابىلدانعان.
بۇلتارتپايتىن دالەلدەردىڭ بىرنەشەۋىن كەلتىرۋگە بولادى. 1974 جىلعى قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 4-تومىنداعى 254-بەتتە: «اباي قۇنانباەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي 1945 جىلى جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا ابايدىڭ ەسىمى بەرىلدى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. ال، قسە-نىڭ انىقتامالىق قۇجات سانالاتىنىن ەستە ۇستالىق. وبلىستىق تەاتردىڭ مۇراعاتتا ساقتالۋى بۇيرىق جازىلعان كىتاپشالارىندا دا اباي اتىنداعى قازاق دراما تەاترى دەلىنگەن. مۇنى تاعى قازاق سسر-ى مينيسترلەر سوۆەتى جانىنداعى كوركەمونەر ىستەرى جونىندەگى باسقارمانىڭ تەاتردىڭ جىل سايىنعى رەپەرتۋارىن بەكىتكەن بۇيرىقتارىنان دا كورۋگە بولادى. تەك بۇل ەمەس، فينانس-قارجى قۇجاتتارىندا دا سولاي. بىراق «كرىشاسى» مىقتى رۋشىلدارعا ماڭدايىمەن جەر سۇزە تاعزىم ەتۋدەن ۇيالمايتىن جالتاقبايلار بۇعان يلاناتىن ەمەس. اسىرەسە، مۇنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى م.قۇل-مۇحاممەدكە تىكەلەي قاتىسى بار. ول انشەيىندە بىلگىشسىنىپ ەسىپ سويلەگەندە اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيدى. امال نە، ارۋاقتىڭ ابىرويىن قورعاۋعا كەلگەندە ءۇنى شىقپاي قۇمىعىپ قالادى. اتا-باباسىنىڭ اقسۇيەك دىندارلىعىن دا ۇمىتىپ كەتەدى.
ماقالانى جازار الدىندا وبلىستىق ادىلەت دەپارتامەنتىنەن الىنعان رەسمي قۇجاتتان اباي ەسىمىن تەاتردان الىپ تاستاۋعا قايمىقپاي قاۋلى شىعارعان مىقتى انىقتالادى. ول جامبىل وبلىسى اكىمىنىڭ مىندەتىن جالعان اتقارۋشى ءدىلى، ءدىنى بولەك ا. ساۆچەنكو ەكەن. مۇنداي ماڭىزدى قۇجاتقا وبلىس اكىمى س. ۇمبەتوۆ قول قويۋدان قورىققان. ال، ا. ساۆچەنكو اكىمنىڭ «وققاعارى» دەپ تەككە ايتىلماسا كەرەك. وسىنداي ءدۇدامال قاۋلىلارعا قول قويىپ، اكىمدى داۋ-دامايدان قۇتقارۋ ءبىرىنشى ورىنباساردىڭ «حوببيىنا» اينالعانى ەل-جۇرتقا كوپتەن ءمالىم ەدى. قازىر پارلامەنتتە سەناتور بولىپ شىرەنىپ وتىرعانى وسىنداي «ەلگەزەكتىگىنىڭ» قايتارىمى شىعار. ايتپەسە، ساۆچەنكونىڭ قىزمەت بابىندا «قاتتىنى قايىرىپ، جۇماساقتى جۇمىرعانى» شامالى.   
سونىمەن، ۇلى ابايدىڭ كىم ەكەنىن ونشا حابارى جوق، ەڭ بولماسا ءبىر ولەڭىن تۇشىنىپ وقىپ كورمەگەن، بىراق جەرگىلىكتى رۋشىلدىقتىڭ «الىپپەسىن» جاتتاپ العان «توبەسى تەسىك» سول سابازىڭ الگى قاۋلىعا سويداقداتا قول قويىپتى. «بۇعان ەرتەڭ جاۋاپ بەرەمىن-اۋ» دەگەن ويىنا كىرىپ تە شىقپاعان. روبوت-قۇلتەمىردىڭ ءرولىن اتقارعان سوڭ وعان ءبارىبىر عوي.
ساۋاتسىز جازىلعان سول قاۋلىدا بىلاي دەلىنىپتى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1995 جىلعى 19-ماۋسىمىنداعى «مەملەكەتتىك كاسىپورىن (دۇرىسى: كاسىپورىندار - س.ا.)» تۋرالى №2335 زاڭ كۇشى بار جارلىعىنا سايكەس «اباي اتىنداعى جامبىل وبلىستىق دراما تەاترى» (اباي اتىنداعى وبلىس جوق قوي. دۇرىسى: «جامبىل وبلىسىنىڭ اباي اتىنداعى دراما تەاترى» - س.ا.) كوممۋنالدىق كاسىپورىندى جامبىل وبلىسى اكىمى مادەنيەت باسقارماسىنىڭ «جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترى» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك قازىنالىق كاسىپورنى بولىپ اتى وزگەرتىلسىن» دەپ جازىلىپتى. بۇل وزگەرتۋدىڭ سەبەبى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ال، پرەزيدەنتتىڭ  جارلىعىندا تەاتردان اباي ەسىمىن الىپ تاستاۋ جونىندە نۇسقاۋ بولماعان.
ايتىلعان دالەل-دايەكتەر اباي ارۋاعىن قورلاعانداردىڭ كىنالارىن ايعاقتاپ، ادىلدىكتىڭ ورناۋىنا تولىق مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن. الايدا، بۇل ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارۋعا، شىندىق تۇرعىسىنان زەردەلەۋگە د. مىڭباي دا، ءا. اسقار دا جانە ب. مايلىباەۆ تا قۇلىق تانىتپادى. «سان ايتساڭدا قونبايدى ساناسىزعا» دەگەننىڭ كەرى كەلدى.
سوندىقتان قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى ا. مۋسين مىرزاعا جۇگىنۋگە ۇيعاردىم. ول - ۇلى ابايعا قاتىستى ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدى مارتەبەلى پرەزيدەنتكە جەتكىزەتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىم. امال قانشا، بۇل مىقتى دا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن كەمەڭگەردى جاقتىرمايتىنداردىڭ ءبىرى ەكەن. سازارعان قالپى، ءۇنسىز قالدى.
كەيبىرەۋلەردىڭ ەكى جۇزدىلىگىندە شەك بولمايتىنىنا كوز جەتكىزۋگە تۋرا كەلدى. جاقىندا «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ تۇتاس ەكى بەتىنە: «ابايدى جاستانىپ جاتىپ وقيمىن» دەگەن وتىرىگىمەن س.ۇمبەتوۆ بۇكىل ەلگە جار سالىپ ماقتانىپتى. بۇعان ەندى نە دەۋگە بولادى؟
تەك بۇل ەمەس، جامبىل وبلىسىندا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىن ورىنداماۋ ءۇردىسى كوپتەن بەرى جالعاسىپ كەلەدى. ول كىسىنىڭ ءتىرى جۇرگەن قايراتكەرلەردىڭ ەسىمدەرىن مەكتەپتەرگە، مادەنيەت ورىندارىنا جانە كوشەلەرگە بەرمەۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى تيىم سالعانىنا قاراماستان مۇندا بۇرىنعى-سوڭعى باسشىلار ويىنا كەلگەندەرىن ىستەۋدە. ماسەلەن، استانا تورىندە تايراڭداپ جۇرگەن، كەزىندە بەس تاپالدىڭ ءبىرى اتانعان جازۋشى ءا. تارازيدىڭ ء(اشىموۆتىڭ) ەسىمى جامبىل اۋدانىنداعى بۇرىنعى كۋيبىشەۆ اتىنداعى سوۆحوزداعى ورتا مەكتەپكە زاڭسىز بەرىلگەنىنە تالاي جىل بولدى. ول الماتىدا تۋعان. جامبىل وبلىسى تۋرالى جارتى پاراق قاعاز جازعان ەمەس. سوعان قاراماستان وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ حاتشىسى، ءپرينتسيپسىز ءا.اسىلبەكوۆتىڭ قولپاشتاۋىمەن ونىڭ قانجىعاسىنا وبلىستىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» دەگەن اتاق دا بايلاندى. ال وسى جەردىڭ تۇلەگى، قازاق جۋرناليستيكاسى ساڭلاقتارىنىڭ ءبىرى، كوپ جىل «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولعان جورنالشى-جازۋشى مارقۇم ساپار بايجانوۆقا مۇنداي قۇرمەت بۇيىرمادى. ويتكەنى، ول توبىقتى ەكەن، جاعىپارياسى كەلمەپتى.
كارل ماركس بۇكىل الەمگە ەسىمى بەلگىلى كەمەڭگەر عوي. سول كىسىنىڭ اتىنداعى تارازداعى قازاق ورتا مەكتەبى پاتشا زامانىندا زورلىقشىل بولىس بولعان، ەلدى توناۋ ءۇشىن باۋكەسپە ۇرىلار ۇستاعان شىمىر كەرىمباي دەگەنگە تارتىپ اپەرىلدى. شەشىمدى شىعارعان تاراز قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ ەڭ بولماسا ءبىر جىل جۇمىس ىستەمەگەن ا.ءتۇسىپوۆ دەگەن رۋشىل. ال، رەسپۋبليكانىڭ وقۋ مينيسترلىگى بۇل ايتىلعان زاڭسىزدىقتاردان مۇلدە بەيحابار سياقتى. ويتكەنى، وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باستىعى س.قۇرمانبەكوۆا بۇل ورەسكەلدىكتى ايتپاي جاسىرىپ وتىر. مۇنى از دەسەڭىز، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 65 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا تاعى دا جامبىل اۋدانىندا ەل-جۇرتتىڭ جاعاسىن ۇستاتقان سۇمدىق بولدى. بۇرىنعى «قاراكەمەر» سوۆحوزىنداعى ورتالىق كوشەلەرىنەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى ءاليا مولداعۇلوۆا مەن مانشۇك مامەتوۆانىڭ ەسىمدەرى ءبىر جولاتا وشىرىلگەن. ولار ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ قىزدارى بولعاندىقتان دارىپتەلۋگە لايىق ەمەس دەپ تابىلعان. وسىنداعى دوكەيلەر بۇل كوشەلەرگە وزدەرىنىڭ تۋىستارىنىڭ اتى-جوندەرىن جازىپ، ءبىر اپتا دىردۋلاتىپ تويلاپتى.
ابايدىڭ ارۋاعىن تالكەككە سالعان رۋشىلداردىڭ بەتىمەن كەتكەنى سونشالىق، ەندى جامبىل اۋليەگە اۋىز سالدى. جازعىشپىن دەپ وڭمەڭدەپ اكىمقارالاردىڭ كوزىنە ءتۇسۋدى جانە سولاردىڭ سارقىتىن ءىشۋدى وزىنە ۇلكەن مارتەبە سانايتىن ارعىنباي بەكبوسىن استانالىق تەلەديدار ارناسىنان جامبىلدىڭ ەسىمىن ءبىزدىڭ وبلىستىڭ جامبىل اۋدانىنان الاستاۋ كەرەك دەپ ويباي سالعانى بەلگىلى. مۇنى ەستىگەن ش. مۇرتازا: «مىنا ەسىرىك جاكەڭنىڭ ساقالىنان ساداقا كەتسىن. ءبىرى كەم قۋ دۇنيە-اي!» - دەپ تەبىرەنىپتى دەيدى جۇرت.
ال، وبلىستىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان شوپكە تىشارلار وزدەرىن سىناعانىم ءۇشىن جىنىن قۇسقان جالاقور بەكبوسىندى ماعان ايداپ سالىپ، مەنى مۇقاتپاقشى بولدى. بۇدان وتكەن ارسىزدىق بار ما؟ جامبىل كىم؟ بەكبوسىن كىم؟ سونى اجىراتۋعا كوزدەرىن ماي باسقانداردىڭ ورەسى جەتپەگەنى ۇلكەن قاسىرەت قوي. بۇلار كىمگە ءجون-جوبا كورسەتە الادى.
شۋ اۋدانىنىڭ مادەنيەت ءۇيى 65 جىلدان بەرى ۇلى جىراۋدىڭ ەسىمىن يەلەنگەن بولاتىن. وبلىستاعى «كوكەلەرىنەن» ۇلگى العان شۋلىق رۋشىلدار قۇجاتى جوق ەكەن-ءمىس دەگەندى جەلەۋ ەتىپ جاكەڭنىڭ اتىن ءوشىرىپ، سونىڭ ەسكەرتكىشىن دە جەرمەن جەكسەن ەتىپتى. ەل نامىسىن جىرعا قوسىپ ناسيحاتتاپ جۇرگەن ارقالى اقىن اياز بەتباەۆ باستاعان شۋلىقتاردىڭ سوزىنە دە ەشكىم قۇلاق اسار ەمەس. تارازدا «جامبىل» ادەبي جورنالىن شىعاراتىن، ءوزىن كلاسسيكتەردىڭ قاتارىنان كورۋگە دامەلى جازۋشى ن. ءداۋتايۇلى دا بۇعان اراشا تۇسپەي بۇعىپ قالدى. ال، اۋدان اكىمى ق. جاباعيەۆ ەشتەڭە بولماعانداي قىڭق ەتەر ەمەس. جامبىلدىڭ «شارۋاسىن» بىتىرگەن، ەندى ءماجىلىس دەپۋتاتى بولۋعا جانتالاسىپ باقتى...                 
مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە تيىم سالۋعا وبلىس اكىمى ق.بوزىمباەۆتىڭ موينى جار بەرەر ەمەس. ول ءوزىن دارىپتەتۋدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەنى سونشالىق، وبلىستىق «اق جول» گازەتى سونىڭ سۋرەتىن ءنومىر سايىن جاريالايدى. ال، «قازاقستان-تاراز» تەلەارناسى اكىمنىڭ قىزمەت بابىمەن ارالاپ ءجۇرمىن دەگەن سەرۋەنىن ۇزبەي ناسيحاتتاۋدى ادەتكە اينالدىرعان. اباي ەسىمىن تەاترعا قايتارامىن دەپ بۇدان ەكى جىل بۇرىن بەرگەن ۋادەسىن ول سابازىڭ ەندى قاپەرىنە الار ەمەس. ءجون بىلەدى، باسالقالىق ايتادى دەگەن م.تولەپبەرگەن دە اباي ارۋاعىنا اراشاشى بولا المادى. سونىڭ ءپاتۋاسىز جيىنداردان جانە ءوزىنىڭ سىبايلاستارىنا مايلى شەلپەك ۇستاتۋدان قولى بوسامايدى.
قازاقتىڭ ىنتىماعىنا ىرىتكى سالاتىن سوراقىلىقتار جامبىل وبلىسىندا تولاستار ەمەس. مۇنى كورەتىن كوز سوقىر، ەستيتىن قۇلاق ساڭىراۋ بولعالى قاشان.
ەندى كىمگە ايتامىز؟ قۇدىرەتى كۇشتى ءبىر اللا ءبارىن كورىپ تۇر. يە، راببىم، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ بۇكىل الەمگە پاش ەتكەن ادال قۇلىڭ اباي ارۋاعىنا ءوزىڭ جار بولا گور. سوعان قيانات جاساپ وتىرعان قارانيەتتى كۇناھارلاردى بۇ دۇنيەدە ار ازابىمەن، و دۇنيەدە كور ازابىمەن جازالاپ، سازايىن تارتقىزعايسىڭ. اللاھۋ اكبار!

ساعات ارىنۇلى،
تاۋەلسىز جورنالشى
تاراز قالاسى
«اباي-اقپارات»