مۇسا پايعامبار مىسىرلىق پا؟

مۇسا پايعامبار مىسىرلىق پا؟

تاريح پاراقتارى كيەلi كiتاپتا «ءتاڭiرiنiڭ تاڭداۋى تۇسكەن حالىق» رەتiندە اتالاتىن ەۆرەي ۇلتىنا جاسالعان تالاي-تالاي قىساستىقتاردى بiلەدi. «ءتاۋراتتان» بەلگiلi مىسىر مەن بابىل قۇلدىعى، ريم شاپقىنشىلىعى، حIح عاسىرداعى اتىشۋلى «درەيفۋس iسi»، رەسەيدەگi «قارا جۇزiكتەر»، فاشيستiك گەرمانيا جانە قانقۇيلى حولوكوست، بۇل تiزiم وسىلاي سوزىلىپ كەتە بەرەدi. تiپتi دۇنيەلەرiنەن جىلىلىقتىڭ لەبi ەسەتiن ءجۇزi جايدارى اقساقال ۆالتەر سكوتتىڭ ءوزi دە بۇل تاقىرىپتى اينالىپ وتە الماپتى. ونىڭ ايگiلi «ايۆەنو» رومانىندا دا ورتا عاسىرلاردا انگويانى وتارلاعان نورمان سەرiلەرiنiڭ ەۆرەي كوپەسi مەن ونىڭ قىزىنا جاساعان قياناتتارى تۋرالى بiرقىدىرۋ اڭگiمە بولاتىنى بار.
ءيا، ەۆرەي تاريحىن تاۋقىمەت پەن ازاپ، قايعى-نالا مەن كوز جاسىنان قۇرالعان دەۋگە بولادى. بiراق ەۆرەيلەر تەك وزگەلەردiڭ تاراپىنان عانا قيانات كوردi مە ەكەن/ ءوز حالقىنىڭ ۇلى تاريحىن تۇتقىنداردىڭ iشiندە ەۆرەي پەرزەنتتەرi دە بولمادى دەپ ايتا الامىز با؟ جوق، ايتا المايدى ەكەنبiز. تاريح بەتتەرi ونداي وقيعانى دا بiلەتiن بولىپ شىقتى. جانە بۇل وقيعانى ەۆرەي تاريحى مەن دۇنيە تانىمىنا جاسالعان ەڭ اۋىر سوققى دەۋگە بولاتىنداي.
«ءتان جاراسى جازىلار، جان جاراسى جازىلا ما؟» بۇل ءسوزدi اڭسارىنا قولى جەتپەگەن كەز كەلگەن ءماجنۇن مۇڭلىقتىڭ ايتاتىنى ءمالiم. بiراق ماسەلو تەك ماحابباتتا ەمەس، سەنiڭ ۇلتىڭنىڭ تاريحىندا، سان عاسىرلار ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا قىلىپ ايالاپ ۇستاعان بابا دiنiندە، سول دiنمەن ەگiز قوزىداي بولىپ بiرگە بiتە قايناسىپ كەتكەن دiلiندە بولسا شە؟ جانە سول تاريحىڭنىڭ، دiنiڭ مەن دiلiڭنiڭ نەگiزiن الدەكiم، الدەكiم ەمەس-اۋ، ءوز قانداسىڭ كۇيرەتە جوققا شىعارىپ جاتسا نە بولماق؟ جانە ول باۋىرىڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، بەدەلiن الەم مويىنداعان، قايسىبiرەۋلەر حح عاسىردىڭ پايعامبارى دەپ ۇلىقتاۋدان دا تايىنبايتىن ۇلى عالىم بولسا؟
مiنە، گيتلەر قىرعىنىنان ءسال بۇرىن، ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستىڭ قارساڭىندا ەۆرەي ۇلتىنا جاسالعان سوققى دەپ ءدال وسىنداي مازمۇنعا يە ەدi. سىزات-جاراقات الدىمەن تانگە ەمەس، جانعا، بالكiم جۇرەككە ءتۇستi. جانە بۇل سوققىنى جاساعان وزگە ەمەس، ەۆرەيدiڭ ءوزi, ادامتانۋداعى ەڭ سوڭعى جەتiستiك - پسيحواناليزدiڭ اتاسى سانالاتىن ۇلى عالىم زيگمۋند فرەيد بولاتىن.
سوندا ادام جانىنىڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىنا ءۇڭiلۋدiڭ حاس شەبەرi ەسەپتەلەتiن زيگمۋند فرەيد «نە ءبۇلدiردi» دەيسiز عوي؟ ءبارiن ءبۇلدiردi.
ول ەڭ الدىمەن «بiز قۇدايدىڭ قالاۋى تۇسكەن حالىقپىز» دەگەن سان عاسىرلاردان بەرi كەلە جاتقان جارالى جانعا شيپا iسپەتتi ەۆرەيلiك تۇسiنiكتiڭ بىت-شىتىن شىعاردى. ءيا، ءيا، مۇسا پايعامباردى «ەۆرەي قاۋىمىنان ەمەس، پەرعاۋىننىڭ تاربيەسiن كورگەن تەگi جات مىسىرلىق» ەدi دەدi. قازاقتىڭ بiرتۋار اقىنى جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆتiڭ «كەيبiر ەلدiڭ قۇدايى دا كوشiرمە» دەپ كەلەتiن جىر جولدارىنىڭ راسىمەن دە اقيقاتتىعىن دالەلدەدi. ارينە، ادامزات تاريحىنداعى، ەڭ العاشقى مونوتەيستiك (بiرقۇدايشىلىق) دiن بولىپ سانالاتىن ەۆرەي يۋدايزمiنiڭ ابىروي-اتاعىنا نۇقسان كەلتiرە وتى¬رىپ، فرەيدتiڭ تۇسiندiرۋiندە ەۆرەي يۋدايزمi كونە مىسىر (ەگيپەت) پەرعاۋىنى ۇستانعان، مەملەكەتتiك دiن رەتiندە ەندiرمەك بولىپ تالپىنعان سەنiمنiڭ جاڭالانعان، ەۆرەي توپىراعىندا دامىتىلعان پلاگيات نۇسقاسى عانا بولىپ شىقتى.
فرەيدتiڭ وسيەتi iسپەتتi ەڭ سوڭعى «مۇسا پايعامبار جانە بiرقۇدايشىلىق» اتتى ەڭبەگi (1939 جىلى جەكە كiتاپ بولىپ شىققان) وسىنداي وقىرمانىن ەستەن تاندىرار مالiمدەمەلەرگە تولى ەدi.
بۇل ەڭبەگiندە پسيحواناليتيك فرەيد ەڭ الدىمەن تاريح¬شى ءھام تiل مامانى رەتiندە تانىلدى. دالiرەگi, ونى «ءوز ويىنان ەشتەڭە دە شىعارعان جوق، وزiنە دەيiن دە ءارتۇرلi عالىمداردى مازالاپ كەلگەن مۇسا پايعامبار ءومiرiن قاتىستى كۇدiكتi جاتتاردىڭ قاراڭعى تۇكپiرلەرiنە جارىق تۇسiرۋگە عانا تالپىندى» دەگەن دۇرىس بولار. سونىمەن، مۇسا پايعامباردىڭ ەشقانداي دا ەۆرەي ەمەس، تولىققاندى مىسىرلىق ەكەنiن دالەلدەۋ ءۇشiن فرەيد قانداي دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە جۇگiندi دەيسiز عوي؟ بۇل ءۇشiن فرەيدتiڭ ءوز ەڭبەگiنە ۇڭiلگەن ءجون: «ەڭ الدىمەن بiزدi مۇسا پايعامباردىڭ تۇلعاسىندا قىزىقتىراتىن نارسە - ونىڭ يۆريت تiلiندە موشە دەپ دىبىستالاتىن ەسiمi. ەندi «بۇل ەسiم قايدان شىققان، نە ماعىنا بiلدiرەدi?» دەگەن ساۋالدار قويايىق. وزiمiزگە بەلگiلi بولعانىنداي، بۇل ساۋالدارعا شىعۋدىڭ («ءتاۋراتتىڭ» ءبولiمi) ەكiنشi تاراۋىندا جاۋاپ بەرiلەدi. وندا مىسىر پەرعاۋىنىنىڭ قىزى ءسابيدi نiل وزەنiنiڭ سۋىنا تۇنشىعىپ ولۋدەن قۇتقارىپ تۇرىپ، «سۋدان الىنعان»، ياعني، ەسiمi موشە بولسىن دەگەنi تۋرالى ايتىلادى.
دەگەنمەن بۇل تۇسiندiرمە جەتكiلiكسiز. ويتكەنi, يۋدەي سوزدiك قورىندا بۇل ءسوزدiڭ «تارتقىلاۋشى، دەپ تۇسiنiلەتiن باسقالاي دا نۇسقاسى بار. ءوزارا كiرiكپەيتiن بۇل ەكi تۇسiندiرمەگە بiز ءوز تاراپىمىزدان ەكi بiردەي داۋلى پiكiر ايتا الامىز: الدىمەن، مىسىر پەرعاۋىنىنىڭ قىزى، ارينە. نiل ەكەندiگi كۇماندi سۋدان قۇتقارىپ العان سابيگە ءوز انا تiلiندەگi اتتاردى بىلاي قويىپ، يۋدەي ەسiمiن قويۋى تiپتi دە قيسىنعا كەلمەيدi.
ەكiنشiدەن، بiرازدان بەرi ماماندار تاراپىنان «مۇسا» ەسiمiنiڭ شىعۋ توركiنi مىسىرلىق بولۋى مۇمكiن دەگەن پiكiرلەر ايتىلىپ ءجۇر. وسىنداي پiكiرلەردiڭ جيىنتىق نۇسقاسى رەتiندە «ەگيپەت تاريحى» (1906) دەپ اتالاتىن كلاسسيكالىق ەڭبەكتiڭ اۆتورى بريستەدتiڭ جاقىندا عانا شىققان «ۇياتتىڭ ويانۋى» (1934) كiتابىنان مىنا ءۇزiندiنi كەلتiرگiم كەلەدi: «ونىڭ، مۇسانىڭ ەسiمi مىسىرلىق ەكەنiن اتاپ وتكەن ءلازiم. بۇل مىسىردىڭ «موس»، ياعني، «بالا» دەگەن ءسوزi. «امەن-موس»، ياعني، «اموننىڭ بالاسى» نەمەسە «پتاح-موس»، ياعني، «پتاحتىڭ بالاسى» دەگەن نۇسقالاردىڭ ءتۇرi...
كەيiننەن موس («بالا») دەگەن ەكiنشi ءتۇبiرi عانا قالىپ، ايتۋعا بiرشاما جەڭiلدەندiرiلگەن. مۇسانىڭ اكەسiنiڭ بالا¬¬سى¬نىڭ ەسiمiنiڭ الدىنا امون نەمەسە پتاح سەكiلدi قۇداي¬لاردىڭ بiرiنiڭ ەسiمiن قويعانىنا ەشقانداي كۇمانiم جوق...» (زيگمۋند فرەيد، «مويسەي ي مونوتەيزم»، ينتەرنەتتiك نۇسقاسى، 1-2 بەتتەر).
وسىلايشا، زەرتتەۋiن الدىمەن مۇسا پايعامباردىڭ ەسiمiن ەجiكتەۋدەن باستاعان فرەيد مۇنىمەن توقتالىپ قالمايدى. مۇسانىڭ ومiردە شىن بولعان تاريحي تۇلعا ەكەنiن، ونىڭ مىسىر پەرعاۋىنى امەنحوتەپ ءIۇ سارايىندا تاربيەلەنگەن بەلگiسiز ەگيپەت اقسۇيەگiنiڭ بالاسى بولۋى مۇمكiندiگiن تiلگە تيەك ەتەدi. تiپتi قارادۇرسiندەۋ بولسا دا العاشقى مونوتەيستiك دiننiڭ نەگiزiن قالاۋشى ەسەپتەلەتiن وسى پەرعاۋىننىڭ تiكەلەي شاكiرتi, iزباسارى ەدi دەپ تە سالادى.
قىسقاسى، فرەيد ءوز ەڭبەگiندە ەۆرەي يۋدايزمiنiڭ اياعىن اسپاننان بiر-اق كەلتiرگەن-دi.

ەۆرەيدەن ەۆرەيشە قورعانۋ

قازاقتا ءازiل-شىنى ارالاس «قوجاعا قوجا عانا قوجاڭدايدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوزدi وسى ارادا ءوڭiن ءسال وزگەرتiپ، ەۆرەي اعايىنعا دا بايلانىستىرىپ ايتۋعا بولاتىن سەكiلدi. ارينە، الەم مويىنداعان فرەيدكە تاعى دا الەم مويىنداعان ەۆرەي بالاسىنىڭ عانا شاماسى كەلمەك. سولاي بولىپ شىقتى دا. ەندi ەۆرەي بالاسى ەۆرەي وسپادارلىعىنان ءوز حالقىنىڭ نامىسىن قالاي قورعاعاندىعىنا قىسقاشا توقتالا كەتەيiك.
بiردە قولىما جايما بازاردان امەريكالىق ەۆرەي تاريحشىسى يممانۋيل ۆەليكوۆسكيدiڭ «ەديپ جانە ەحناتون» ءھام «تۇنەك قويناۋىنداعى عاسىرلار» اتتى ەكi ەڭبەگi ءتۇستi. كiتاپ ساتۋشى بۇل كiتاپتاردى «ەۆرەي حالقىنىڭ دەرتiنە شيپا بولىپ كەلگەن بالزامى» دەپ ءتۇسiندiردi. تاريحشى بi¬رiنشi ەڭبەگiندە ەديپ پاتشا تۋرالى ءافسانانىڭ (فرەيد پسيحواناليزمiنiڭ باستى جاڭالىعى بولىپ سانالاتىن «ەديپ كومپلەكسiنiڭ» باستى كەيiپكەرi) تاريحي ءتۇپ نەگiزiن iزدەي وتىرىپ، اڭىزدىڭ اقيقات سۇلبا وزەگiن جاساۋعا تالپىنادى. تاريحشى بiرiنشi كەزەكتە ەديپ پاتشالىق قۇرعان قالانىڭ گرەكياداعى فيۆى ەمەس، ەگيپەت فيۆىسى ەكەندiگiن دالەلدەيدi. ويتكەنi, اڭىزداعى ەديپكە جۇمباق جاسىراتىن سفينكس ەسكەرتكiشi وسى توڭiرەككە ورنالاسقان (قاناتى سىنىپ، مۇرنى مۇجiلگەن بۇل تاريحي جادiگەردi مىسىر پيراميدالارىنىڭ ماڭىنان ءالi كۇنگە تاماشالاۋعا بولادى). ياعني، ءافسانا تۋدىرۋشىلاردىڭ قيالىنا قانات بiتiرگەن قۇبىجىقتىڭ تۇپنۇسقاسى وسى سفينكس ەسكەرتكiشi بولۋعا تيiس. دەمەك، ەديپ جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ كەزدەستiرگەن قالانىڭ شىن اتى دا افساناداعىداي جەتi قاقپالى فيۆى ەمەس، تاريح¬تان بەلگiلi نiل جاعاسىنداعى نو-امون («اموننىڭ رەزيدەنتسياسى») شاھارى بولىپ شىعادى. بۇدان كەيiن عالىم «ەديپتiڭ ءوزi دە مىسىر پەرعاۋىندارىنىڭ بiرi بولۋى كەرەك» دەگەن ويدى نەگiزگە الا وتىرىپ، iزدەنiس جاسايدى. تاريحي دەرەكتەردi ءافسانا جەلiسiمەن ساباقتاستىرا دامىتۋ ارقىلى ەديپتiڭ پروتوتيپi مىسىر پەرعاۋىنى امەنحوتەپ ءIۇ (ەحناتون پەرعاۋىن - فرەيدتە مۇسا پايعامباردىڭ ۇستازى سانا¬لاتىن مىسىر بيلەۋشiسi - ءا.ب.) بولۋى كەرەك دەگەن شە¬شiمگە كەلەدi.
ي.ۆەليكوۆسكي افساناداعى ەديپ پەن تاريحتاعى ەحناتوندى ۇقساستىراتىن بiرنەشە دەرەكتەر مەن دايەكتەمەلەردi دە العا تارتادى. ول ۇقساستىقتار مىناداي:
1. ەحناتون (امەنحوتەپ ءIۇ) تۋرالى اكەسi امەنحوتەپ III تۇسىنداعى جازبالاردا ەشقانداي دەرەك جوق. ونىڭ كەسكiنi بۇل كەزدەگi بارەلفتەردە دە كەزدەسپەيدi. ال باعزى مىسىر سۋرەتشiلەرiنiڭ، بالكiم، سارايدىڭ جازىلماعان زاڭى بويىنشا، پاتشا وتباسى بارەلفتەردە ادەتتە تولىق كەسكiندەلەتiن بولعان. ياعني، ەحناتون تاققا وتىرعانعا دەيiن سىرتتا بولدى، ساراي سۋرەتشiلەرiنiڭ كوزiنە تۇسكەن جوق. اكەسi ءولiپ، تاققا مۇراگەر رەتiندە ەلگە قايتا ورالعاندا، شەشەسi تي پاتشايىم بيلiك جۇرگiزiپ جاتقان-دى.
ەديپ تۋرالى اڭىزدا دا وسى جەلi. بiراق ناقتى تاريحتان گورi اقىن بايانداۋشىنىڭ كوركەم قيالىن اڭعاراتىن افسانالىق بوياۋ باسىمداۋ. اكەسi لاي كورiپكەلگەن بولاشاق ۇلى¬نىڭ (ەديپ) ءوزiن ولتiرەتiنiن، تۋعان شەشەسiنە ۇيلەنiپ، بالا سۇيەتiنiن بiلەدi. ءوز ومiرiنە قاۋiپتەنگەن پاتشا قولىندا جاڭا تۋىلعان شارانا نارەستەنi قىزمەتكەرلەرiنiڭ بiرiنە دالاعا اپارىپ تاستاۋعا بۇيىرادى. جانە بiر قىزىعى، الدەبiر ءسات¬تiلiكتەرمەن ءسابي امان قالىپ، كورشiلەس پاتشالاردىڭ بiرi¬نiڭ قولىندا تاربيەلەنiپ، ەر جەتەدi. كەيiنiرەك تاعدىردىڭ ايداۋىمەن ءوز قالاسىنا قايتا ورالعاندا، يەسiز تاقتىڭ ۇستiنەن تۇسەتiنi جانە بار. سوسىن، باياعى كورiپكەل ايتقانداي، تاققا وتىرىپ، شەشەسiمەن نەكەسiن قيدىرادى.
2. تاققا وتىرعان ەحناتوننىڭ العاشقى جۇمىسى تاريحي ەسكەرتكiشتەر مەن شەجiرە جازبالاردان ءوز اكەسiنiڭ ەسiمiن ءوشiرتۋ بولادى. عالىم مۇنى «اكە مەيiرiمiن كورمەگەن، قايتا ونىڭ تاراپىنان قۋدالاۋعا تۇسكەن بالانىڭ ەكiنiڭ بiرiنە ۇعىنىقتى قاراپايىم iشكi رەنiشi ەدi» دەپ تۇسiندiرگiسi كەلەدi (بۇل ەڭبەكتiڭ فرەيد پسيحواناليزمiنiڭ نەگiزگi تۇجىرىمدارىن جوققا شىعارۋ ءۇشiن جازىلعانىن ۇمىتپاعان ءجون - ءا.ب.).
افساناداعى ەديپ بولسا، اكەسiنiڭ ەسiمiن تاريحي جازبلاردان وشiرتكiزۋمەن اۋەستەنبەيدi. بار بولعانى، ونى اكەسi ەكە¬نiن بiلمەي ءولتiرiپ قويادى. بiراق عالىمنىڭ پiكiرiنشە، افساناداعى اكەنi ءولتiرۋ مەن ومiردەگi ونىڭ ەسiمiن تاريحي دەرەك كوزدەرiنەن وشiرتكiزۋ ءوزارا موتيۆتەرi ۇقساس ارەكەتتەر بولىپ تابىلماق.
افساناداعى ەديپ ءوز توسەكتەسiنiڭ تۋعان شەشەسi ەكەنiن كەيiنiرەك كورiپكەلدەن بiلگەن كەزدە، بiلمەي جاساعان كۇناسi ءۇشiن ءوزiن وتقا دا، سۋعا دا لاقتىرادى. دالا كەزiپ، قاڭعىرىپ كەتەدi. اكە الدىنداعى كۇنادان ءوزiن-ءوزi قارابەت سەزiنiپ، جۇرت بەتiنە قاراي المايتىنداي حالگە تۇسەدi. ۆەليكوۆسكيدiڭ پiكiرiنشە، تاريحتاعى ەحناتون دا (ال ول افساناداعى ەديپتiڭ پروتوتيپi عوي - ءا.ب.) اكە ەسiمiنە، اكە رۋحىنا، تiپتi ول سەنگەن دiنگە «قيانات» جاساعانى ءۇشiن جەرگiلiكتi تۇرعىندار تاراپىنان مورالدىق تۇرعىدان ازعىنداعان كۇناھار جان رەتiندە جەككورۋشiلiك سەزiمدەرiن تۋدىرعان بولۋى ابدەن مۇمكiن. ال ءافسانا كەيiپكەرiنiڭ كۇناسiن سەزiنiپ، دالا كەتۋiن كەيiنiرەكتە ناقتى تاريحي وقيعادان ۇرپاققا ايتار تاعىلىمى بار اڭىز تۋدىرۋشى اقىن قيالىنىڭ جەمiسi دەپ تانۋعا بو¬لادى.
ۆەليكوۆسكي، سونداي-اق، اڭىزداعى ەديپكە دە، تاريحتاعى ەحناتونعا دا ءتان دەنە كەمiستiكتەرiن دە العا تارتادى.
3. ەديپ تە، ەحناتون دا ومiرلەرiنiڭ سوڭعى جاعىندا ساراي ماڭىن¬داعىلار مەن دiن وكiلدەرi تاراپىنان قۋعىنعا ۇشىرايدى. ۆەليكوۆسكيدiڭ تۇجىرىمداۋىنشا، تاريحي ەحناتون مەن افسانالىق ەديپ اراسىنداعى سوڭعى ۇقساستىق وسى. بiرi ءافسانادا، بiرi تاريحتا iز قالدىرعان ولاردىڭ شىن مانiندە بiر ادام ەكەندiگiنە وسى دالەلدەر دە جەتiپ ارتىلادى.
ۆەليكوۆسكي اڭگiمە بولعان وسى ەڭبەگiنiڭ سوڭىندا «فرەيد ەحناتون iس-ارەكەتiنەن ءوزiنiڭ ايڭiگi جاڭالىعى «ەديپ كومپلەكسiنە» نەگiز بولعان بەيسانا iشكi قوزعاۋشى كۇشتەردi اڭعارمادى، قايتا كۇناھار ەحناتوندى ەۆرەيلەردiڭ ەل كوسەمi بولعان مۇسا پايعامباردىڭ ۇستازى رەتiندە ۇلىقتايمىن دەپ ابدەن الجاستى» دەپ كiنالايدى. ءيا، وسىلايشا ەۆرەي ۆەليكوۆسكيدi ەۆرەيدiڭ قوراسىنا تاس اتقىسى كەلگەن تاعى بiر ەۆرەي بالاسى فرەيدتiڭ عالىم رەتiندەگi بەدەل-ابىرويىن ونى ماقتاپ وتىرىپ-اق تاس-تالقان ەتتi دەۋگە ابدەن بولاتىنداي.
بiراق ولاي بولماسا شە؟ مىسالى، فرەيد ءوزiنiڭ قورىتىندى iسپەتتi سوڭعى ەڭبەگiندە تاريحتا شىنىمەن بولعان وقيعالارعا شىندىقتىڭ ساۋلەسiن تۇسiرگەن، ودان تالاي عاسىرلار بويى ەۆرەي حالقى اڭعارعىسى كەلمەي كەلگەن اقيقاتتىڭ سۇلباسىن تانىعان بولسا شە؟ ارينە، بۇل جەردە كiمنiڭ اق، كiمنiڭ قارا ەكەندiگiن انىقتاۋ ءۇشiن ەكi عالىمنىڭ دا باستى كەيiپكەرلەرi iسپەتتەس پەرعاۋىن امەنحوتەپ ءIۇ-نiڭ ءوزiنiڭ ومiرiنە ءۇڭiلiپ كورۋدەن باسقا جول جوق.

«تاۋراتتاعى» كوشiرمەلەر. بۇل قالاي؟

ءيا، امەنحوتەپ ءIۇ تاريحتا راسىمەن دە بولعان ادام. اكە ورنىنا تاققا وتىرعان ول جاڭا دiندi دارiپتەدi. ەسiمiن وزگەرتiپ، ءوزiن ەحناتون (كۋنيتون) دەپ اتادى. پەرعاۋىننىڭ رەزيدەنتسياسىن نiلدiڭ كەلەسi بەتiنە، جاڭا قالا احمەت-اتونعا كوشiرتتi. مiنە، وسى ەحناتوننىڭ دارiپتەگەن جاڭا دiنiن كوپتەگەن عالىمدار مونوتەيزمنiڭ (بiر قۇدايعا سىيىنۋشىلىق) العاشقى ۇلگiسi دەپ ەسەپتەيدi. ەحناتوننىڭ جالعىز قۇداي رەتiندە كۇندi دارiپتەگەنi جانە بۇل دiننiڭ باستى سيمۆولى شاشاقتى كۇن شەڭبەرi بولعانى بەلگiلi. (ال مۇنداي شاشاقتى كۇن شەڭبەرلەرiن بiزدiڭ ۇلى دالانىڭ قاي-قاي بۇرىشىنان دا كەزدەستiرە الاتىنىڭىزعا ەش كۇمان جوق - ءا.ب.).
ەحناتوننىڭ جاڭا دiنi قالىڭ بۇقارادان قولداۋ كورسە دە، ساراي ماڭىنداعىلار مەن بايىرعى دiن بيلiك توڭiرە¬گiن¬دەگiلەر ۇيىمداستىرعان بۇلiك ناتيجەسiندە تاقتان تايدىرىلىپ، دiنبۇزار رەتiندە قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرادى.
بiزگە ەحناتوننان قالعان بiرشاما كۇن تاڭiرiگە ماداق اي¬تىلاتىن جىرلاردىڭ ماتiندەرi بەلگiلi. ولاردىڭ بiرiندە مى¬ناداي جىر جولدارى بار:
جەردi سەنiڭ نۇرىڭ وراپ جاتىر...
سەن ءوز ماحابباتىڭمەن ادامدارعا ءومiر سىيلايسىڭ.
ءوزiڭ تىم الىستاسىڭ، بiراق نۇرىڭ جەردە...
سەن جەرگە نۇرىڭدى توككەندە،
اعاشتار بۇرشiك جارىپ،
ءشوپ كوگەرەدi.
قۇستار ساعان ماداق ايتىپ، قاناتىن قاعادى...
ايەل جاتىرىندا بالانى،
ەركەك بەلiندە ۇرىقتى جاراتاتىن دا سەنسiڭ،
و، كۇنديداردى قۇداي...
باسقاسىنا كۇمان بولسا دا، ەحناتوننىڭ ادامزات بالاسى بiلەتiن ەڭ العاشقى ۇلى اقىنداردىڭ بiرi ەكەنiنە ەش شاك كەلتiرۋگە بولمايدى. ەحناتون جىرلارى مەن «تاۋراتتاعى» قايسىبiر پسالومداردىڭ ءماتiنiن سالىستىرا كەلiپ، بايىرعى ادەبيەت ماماندارى دا وسىنداي پiكiرگە ۇيدى. ەڭ الدىمەن ولاردى تاڭقالدىراتىنى - پەرعاۋىن اقىن قيالىنا تيەسiلi جىر جولدارىنىڭ تiكەلەي «تاۋراتتاعى» ەۆرەي پايعامبارىنىڭ اۋزىنان شىققانداي اسەر قالدىراتىندىعى. ءوزارا ۇقساستىقتار مەنمۇندالاپ، كوزگە ۇرىپ تۇرادى. «مۇنداي سايكەستiكتەردi بايقاعاندا، ەرiكسiز ەكi تۋىندىنىڭ اراسىندا قانداي دا بiر تىعىز بايلانىس بولۋى كەرەك دەگەن ويعا قالاسىڭ. ەحناتون گيمنi مەن يۋدەي پسالومىنىڭ ورتاق سيريالىق تۇپنۇسقاسى بولمادى ما ەكەن دەگەن ساۋال بوي كوتەرەدi. 103-پسالوم تiكەلەي پەرعاۋىن ولەڭiنiڭ اسەرiمەن جازىلعان بولۋى مۇمكiن ەكەندiگiن دە جوققا شىعارا المايسىڭ. ارينە، ەكi پايىمدامانى دا ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋعا بولمايدى. بiراق ەحناتوننىڭ قايتالانباس جوعارى اقىندىق قۋاتىن ەسكەرسەك، دۇرىسى پەرعاۋىن اقىن ولەڭiنiڭ ءماتiنi پسالوم اۆتورىنىڭ قيالىن قوزعاۋشى ۇلگi بولعان دەۋگە ابدەن بولاتىنداي» (ارتۋر ۆەيگالل، «ەحناتون»، موسكۆا، «تسەنتروپوليگراف»، 2004 ج.، 148 ب).
ال ەندi وسىنداي جەكەلەگەن ولەڭ جولدارى ۇرلانىپ بولسا دا «ءتاۋرات» بەتتەرiنە كiرiپ كەتكەن پەرعاۋىن اقىندى دiني رەفورماتور بولۋعا، مۇسا سەكiلدi پايعامباردىڭ ۇستازى رەتiندە دارiپتەلۋگە لايىق ەمەس ەدi دەپ ايتا الاسىز با؟ ارينە، ايتا المايسىز. دەمەك، فرەيدتiڭ، ەۆرەي پەرزەنتiنiڭ، ءوز حالقىنىڭ تاريحىن تەرiستەگەندەي، ونىڭ «قۇدايدىڭ قالاۋى تۇسكەن حالىق» ەكەندiگiنە كۇماندانعانداي بولىپ وتىرىپ ايتقان جورامالىندا دا بiر شىندىقتىڭ ۇشقىنى جاتقان بولعاندىعى عوي.
فرەيد ءوز ەڭبەگiندە («مۇسا پايعامبار جانە بiر قۇدايشىلىق») «مىسىر پەرعاۋىنىنىڭ جاڭا دiندi قالىپتاستىرۋداعى ارەكەتتەرi ساتسiزدiككە ۇشىراعاننان كەيiن، ونىڭ جولىن قۋشىلاردىڭ بiرازى قۇلدىقتان بوسانعان ەۆرەيلەرمەن بiرگە جاڭا وتانعا اتتاندى، ولاردى دا، ەۆرەيلەردi دە پەرعاۋىننىڭ شاكiرتi, ءتۇبi مىسىرلىق مۇسا پايعامبار باسقاردى، مونوتەيزمدi ەۆرەيلەردiڭ اراسىندا العاش جان-تانiمەن دارiپتەگەن پەرعاۋىن اقىننىڭ وسى iزباسارى ەدi» دەگەن جورامال جاسايدى. بۇدان كەيiن «ءوز ەلiندە پايعامبارلار بولمايدى» دەگەن ۇلى ءسوزدiڭ اقيقاتتىعىنا قالاي يلانباسسىز!
ەحناتوننىڭ ەسiمi ءوز وتانىندا قارعىسقا ۇشىرادى، ەسەسiنە ەۆرەيلەردiڭ باعى جاندى، ولار «ءتاڭiرiنiڭ تاڭداۋى تۇسكەن حالىق» دەگەن ابىروي-اتاققا يە بولدى.
مiنە، وسى وقيعالاردىڭ كونە مىسىرلىق باياندالۋ نۇسقاسىنان حاباردار بولعان كونە گرەك اقىندارى پەرعاۋىن اقىندى افسانالىق قاھارمان دەڭگەيiنە كوتەرiپ جiبەردi. بiراق بۇل ءافسانادا ونىڭ جان-دۇنيەسiنە، iس-ارەكەتتەرiنە قوزعاۋ بەرگەن نەگiزگi كۇش، ياعني، وقيعالاردىڭ دiني استارى ۇمىت قالدىرىلدى. بۇل ءۇشiن بايىرعى ەللادالىقتاردى كiنالاۋعا دا بولماس. زەۆسi, اپوللونى مەن افيناسى بار حالىققا مىسىردىڭ پەرعاۋىن اقىنى تابىنعىسى كەلگەن كۇن ءتاڭiرi نەگە كەرەك بولماق؟ ەلليندەر تۇگiلi مىسىرلىقتاردىڭ ءوزi دە ودان باس تارتتى ەمەس پە! «ءوز ەلiندە پايعامبارلار بولمايدى». تاعى دا سول قاناتتى ءسوز الدان شىعادى. تەك مۇسا ەمەس، ەحناتوننىڭ تاعدىرىن دا وسى ءسوزدiڭ اياسىنا سىيعىزىپ جiبەرۋگە بولاتىنداي. بiراق ادامزات بالاسى ءوزiڭiز ۇلى پەرزەنتتەرiنەن باس تارتسا دا، تاريحتان باس تارتا المايدى. جاساندى ەمەس، شىنايى تا-ريحتان. ءوز حالقىن ءسۇيiپ تۇرىپ، ونىڭ شامىنا تيەتiن ءوزi ءتۇي¬¬سiنگەن اقيقات تاريحتان بۇگiنگi زاماننىڭ ۇلى پەرزەنتi زيگمۋند فرەيد تە تەرiس اينالىپ كەتە المادى. ويتكەنi رۋح تاريحىنا باقاي ەسەپ پەن كوڭiل جىقپاستىق جۇرمەيتiنiن ەۆرەي حالقىنىڭ وسى بiر ۇلى پەرزەنتi جاقسى بiلەتiن.

ءتۇيiن

ەديپ تۋرالى گرەك ءافساناسىندا دا، ەحناتون جايلى كونە مىسىر تاريحي دەرەكتەرiندە دە كەيiپكەردiڭ جات ەلدە، وزگە پاتشالىقتا تاربيەلەنگەنi تۋرالى ايتىلادى. ەگەر «افساناداعى ەديپ پەن تاريحتاعى ەحناتون بiر ادام ەدi» دەگەن يممانۋيل ۆەليكوۆسكيدiڭ قيسىنىنا سەنەتiن بولساق، وندا گرەك ءافساناسى مەن فرەيدتiڭ ەڭبەگiندەگi باستى قاھارماننىڭ با¬ل¬الىق شاعى وتكەن بۇل ەلدiڭ قاي ەل ەكەندiگiن انىقتاۋ دا ەكi ەۆرەي وقىمىستىسى وزiنشە ءتۇسiندiرiپ وتىرعان وقيعا¬¬لار¬دىڭ شىندىققا ۇمتىلعان شىرايىنا قوسىمشا ايقىنداۋشى رەڭكتەر بەرە تۇسەتiندەي. سەبەبi, بالا ەحناتوننىڭ (ەديپ دەۋگە دە بولادى) دۇنيەتانىمى، ومiرگە كوزقاراسى، اقى¬ندىق دارىنى وسى ءوزi تاربيەلەنگەن ەلدە قالىپتاسقانىن كiم جوققا شىعارا الماي. تiپتi ەحناتوننىڭ كەيiن ءوزiنiڭ مىسىرعا الىپ بارعان دiنiنiڭ نەگiزiن وسى ەلدەن، ءوسiپ، ەرجەتكەن ورتاسىنان قابىلداعان بولۋى دا ابدەن مۇمكiن عوي. تاريح مۇنداي بولجامدى دا جوققا شىعارمايدى.
سونىمەن، بولاشاق پەرعاۋىن اقىننىڭ بالالىق شاعى وتكەن ەل باعزى زامان كارتاسىندا iز قالدىرعان قاي ەل بولۋى مۇمكiن؟
ۆەليكوۆسكي بۇل ەلدi ميتتانيا (بۇگiنگi يراننىڭ تەرريتورياسىندا بولعان باعزى اريلەر مەملەكەتi) ەدi دەيدi. جانە ەحناتوننىڭ ناعاشى جۇرتى بولعان بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايدى. اريلەردiڭ باعزى زاماندا بۇگiنگi قازاق دالاسىنان كەتكەنiن، ولاردىڭ راسىمەن-اق كۇنگە تابىنعانىن ەسكەرسەك (تاعى دا ايتامىز، قازاق دالاسىنىڭ قاي بۇرىشىنان دا شاشاقتى كۇن بەينەسi بەدەرلەنگەن باعزى زامان سۋرەتتەرiن كەزدەستiرۋگە بولادى - ءا.ب.), وندا بولاشاق پەرعاۋىن اقىننىڭ اريلەر اراسىندا بولىپ، ولاردان جاڭا دiندi قابىلداپ، كەيiن ءوز ەلiنە اپارۋى مۇمكiن دەگەن جورامال ابدەن-اق شىندىققا جاناساتىنداي. وقيعالاردىڭ وسىلايشا ورiستەۋi راستىعىنا فرەيد تە قوسىلادى: «بiز مۇسا ۋاعىزداعان ۇلى دiني يدەيا ونىڭ وزiنiكi بولعان جوق، ەحناتوننان الىندى» دەپ ەسەپتەيمiز. ال دiننiڭ نەگiزiن قالاۋشى رەتiندە ۇلى¬لىعىنا ەشقانداي دا كۇمان جوق ەحناتون ونى ازيا¬نىڭ الىس تۇكپiرلەرi نەمەسە جاقىن ماڭدارىنان جەتكەن ەمەۋرiندەردەن اناسىنىڭ ارالاسۋى ارقىلى اڭعاردى (ەحناتوننىڭ اناسى جات جەرلiك ەدi دەگەن پiكiر بار. قازiر جوققا شىعارىلدى دەگەنمەن بiز وسى بولجامنىڭ راستىعىنا قوسىلامىز) نەمەسە باسقا جولدار ارقىلى قابىلدادى» (ز.فرەيد، «مويسەي ي مونوتەيزم»، ينتەرنەتتiك نۇسقاسى).
ءيا، وسىلاي، ەحناتون بايىرعى قازاق دالاسىنان بارعان ناعاشىلارىنىڭ دiنiنە جيەندiك جاسادى. ونى قارى قاراتا دامىتىپ، ەڭ العاشقى مونوتەيستiك دiن دەڭگەيiن كوتەردi. بiراق ءوز ەلiندە قولداۋ تاپپادى. ەحناتوننىڭ باسىنان باق تايعاسىن ادال شاكiرتi مۇسا جانە باسقا دا iزباسارلارى بۇل دiننiڭ ەۆرەيلەر اراسىندا تاراپ، مونوتەيزمنiڭ ساقتالىپ قالۋىنا ەڭبەك سiڭiردi.
مونوتەيزمنiڭ بiزگە بەيمالiم بولىپ كەلگەن العاشقى ساپارى وسىلايشا قازاق دالاسىنان باستالىپ ەدi. كiم بiلەدi, بالكiم ماعجان اقىننىڭ:
قايعىلانبا، سوقىر سورلى، شەكپە زار،
مەن - كۇن ۇلى، كوزiمدە كۇن نۇرى بار.
مەن كەلەمiن، مەن كەلەمiن، مەن كەلەم
كۇننەن تۋعان، گۋننەن تۋعان پايعامبار،-
دەپ كەلەتiن جىر جولدارىندا پەرعاۋىن ەحناتون اقىننىڭ الىس عاسىرلاردان بۇگiنگە جەتكەن وي-ارمانىنىڭ جاڭعىرىعى جاتقان دا بولار-اۋ!
ءيا، بiر قۇدايعا سەنۋشiلiككە باستايتىن جول ەڭ العاش قازاق دالاسىنان باستاۋ العان.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"