وتكەندە ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ الەمدىك قارجىلىق داعدارىستى بۇرناعى جىلدارداعىداي اينالىپ وتپەيتىنىمىزدى ايتقان ەدى. تومەن كاسىپكەر قۇرمانعالي اشانۇلىنىڭ 2008-ءنشى جىلعى داعدارىس كەزىندە ءوز كاسىبىن قيىندىقتان قالاي قۇتقارىپ، داعدارىسقا قالاي توتەپ بەرگەنى جونىندەگى ماتەريالىن بەرىپ وتىرمىز. اركىم وزىنە كەرەگىن الار دەگەن ويدامىز.
«اباي-اقپارات»

وتكەندە ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ الەمدىك قارجىلىق داعدارىستى بۇرناعى جىلدارداعىداي اينالىپ وتپەيتىنىمىزدى ايتقان ەدى. تومەن كاسىپكەر قۇرمانعالي اشانۇلىنىڭ 2008-ءنشى جىلعى داعدارىس كەزىندە ءوز كاسىبىن قيىندىقتان قالاي قۇتقارىپ، داعدارىسقا قالاي توتەپ بەرگەنى جونىندەگى ماتەريالىن بەرىپ وتىرمىز. اركىم وزىنە كەرەگىن الار دەگەن ويدامىز.
«اباي-اقپارات»

2008 جىلعى الەمدىك داعدارىس بۇكىل الەمدى شارپىدى. وسى داعدارىستان مەملەكەتتەر ءالى دە ەسىن جيا الماي، مەملەكەتتەردىڭ قارىزى ءىجو-ءنىڭ كولەمىنە تەڭەسۋدە. ءتىپتى، ەكونوميكاسى جاقسى دامىعان ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ قارجى ينستيتۋتتارى كۇيزەلىستەن قۇتىلا الماي وتىر. قانشاما ادامدار جۇمىستان قىسقارتىلىپ، جۇمىسسىز قالۋدا. ەۋروپا مەملەكەتتەرى ءوز حالقىنا ۇنەمدەپ ءومىر سۇرىڭدەر دەپ، امالسىزدان بيۋدجەتتىك شىعىسىن كەسىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولۋدا. مەملەكەتتەردىڭ ءىجو قىسقارۋدا. بۇدان ۇققانىمىز، جاھاندىق قارجى داعدارىسى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە قايتالانىپ تۇرادى. سوندىقتان مەن جاقسى كورەتىن دوستارىمنىڭ جەكە كاسىپپەن اينالىساتىن تۋعان-تۋىستارى، دوستارى، تانىستارى بار بولۋ كەرەك. ول ءومىردىڭ زاڭى. مەنىڭشە، ولار قارجىلىق داعدارىستان زارداپ شەكپەۋى كەرەك. قارجى داعدارىسىنىڭ الدىن-الۋ شارالارىن ساۋاتتى ءساتتى جۇرگىزسە، داعدارىسقا قارسى تۇرا الادى. جەكە كاسىبى بانكروتقا ۇشىرامايدى. ءوزىم شاعىن كاسىپپەن اينالىسىپ، 2007-2008 جىلدارى قارجىلىق داعدارىستى باسىمنان وتكىزدىم. قارجى داعدارىسى كەزىندە مەندە قورقىپ، ۇرەيلەنىپ ءجۇردىم. وسىنشا ماڭداي تەرمەن كۇندىز-ءتۇنى ۇيىقتاماي اشقان كاسىبىم جابىلىپ قالا ما دەپ قورىقتىم. بىراق مەن قارجىلىق داعدارىستى جەڭىپ شىقتىم. اللاعا شۇكىر، كاسىبىم قازىر جۇمىس ىستەپ جاتىر. كاسىپكەرلەر وسى مەنىڭ باسىمنان وتكەن قيىندىقتى تۇسىنسە، ءوزىنىڭ قاجەتىنە جاراتار دەپ ويلايمىن.
جەكە كاسىپكەر قۇرمانعالي اشانۇلى

الەمدىك قارجى داعدارىسى قازاقستان مەملەكەتىنە اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. قازاق ەلىن الەمنەن ءبولىپ-جارۋعا بولمايدى. كەشەگى ساناق بويىنشا، ەلىمىزدە حالىقتىڭ سانى - 16 ميلليون 400 مىڭنان اسىپتى. التىن-ۆاليۋتا قورىمىز - 50 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرادى. ۇكىمەت قارجىلىق داعدارىستى تەجەۋگە توقتاتۋعا ءىجو-ءنىڭ 14 پايىزىن قۇرايتىن 18 ميلليارد اقش دوللارىن ءبولدى. ەڭ باستىسى، نارىقتىق جۇيە ەكونوميكامىزدا تولىق قالىپتاسىپ، كاسىپكەرلەر جۇمىس ىستەۋدىڭ تاجىريبەسىن جيناقتاۋدا. بيۋدجەتتەن بولىنەتىن شىعىندار الەۋمەتتىك سالالارعا قىسقارماي، ال كەرىسىنشە، مەملەكەتتىك ورگاندار وزدەرىنىڭ شىعىندارىن ازايتۋدا. بابالارىمىز «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەمەكشى، داعدارىستار تاريحتا بولىپ تۇرادى. ونى ءبىلىپ، وقىپ وسى ۋاقىتتا وتاندىق كاسىپكەرلەر باستارىنان قيىنشىلىقتى وتكىزىپ جاتىر. ءومىر قيىندىقسىز بولمايدى، ونى جەڭە ءبىلۋ كەرەك.
1. قارجى داعدارىسى كەزىندە مىڭداعان ادام جۇمىسسىز قالىپ، قىسقارادى. (ولاردى جۇمىسپەن قامتۋ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قۇزىرىندا. مەن بۇل پروبلەماعا توقتالماي-اق قويايىن. اركىم ءوز ىسىمەن اينالىسۋى ءتيىس).
2. كوپتەگەن شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندار بانكروتقا ۇشىراپ، جالعا الىپ وتىرعان وفيستەرىن وتكىزىپ، قالانىڭ شەت ايماقتارىنا كوشۋدە.
كاسىپكەرلەر ۇسىنىس پەن سۇرانىستىڭ ازايۋىنا بايلانىستى قارجىلىق تاپشىلىققا تىرەلىپ، جەرگىلىكتى سالىق بولىمىنە بارىپ جاعدايىن ايتىپ،  جۇمىس تولىق ءجۇرىپ كەتكەنشە دەمالىس الۋعا ءماجبۇر بولۋدا. مىسالى، الماتى قالاسىندا 2008 جىلدىڭ سوڭعى ەكى ايىندا 595 سالىق تولەۋشى 7 ميلليارد تەڭگە سالىق تولەمەپتى. الكوگول ونىمدەرى 40 پايىزعا كەمىپتى. قوناقۇي، مەيرامحانا، شاشتاراز، حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن باسقا دا ورىنداردىڭ كليەنتتەرى بۇرىنعىداي ەمەس، وتە از نەمەسە سيرەك باراتىن بولىپتى. مىسالى، اۆتوموبيل جوندەيتىن ۆ. شەبەردىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇرىن كاسىپكەرلەر كەلىپ ءوز اۆتوموبيلدەرىنىڭ  اقاۋىن بىردەن سوزگە قاراماي جوندەتەتىن. ال قازىر ولاردىڭ بارلىعى كەلىپ، اۆتوموبيلدەردىڭ اقاۋىن زەرتتەتكىزىپ، قانشا ايعا دەيىن شىدايتىنىن بىلگەن سوڭ كوبىسى جوندەتپەي كەتىپ قالادى. تسەحتا بىرىگىپ جۇمىس ىستەيتىن س. مەن سالىق بولىمىنە بارىپ: پەش دانەكەرلەيتىن 5 شەبەردى تاۋارعا سۇرانىستىڭ جوقتىعىنان ۋاقىتشا دەمالىسقا جىبەرىپ وتىرمىز. ءوزىڭىز بىلەسىز، شەبەر دانەكەرلەۋشىلەر تابۋ قيىن، ولاردىڭ 20 جىلدىق تاجىريبەسى بار دەپ جاعدايىمىزدى ايتىپ ەدىك، سالىق ءبولىمىنىڭ باستىعى ءتۇسىنىپ، بىزدەرگە جۇمىس جۇرگەنشە ۋاقىتشا دەمالىس بەردى. تۇسىنگەن ادامعا پەشتىڭ ارتىندا حالىق تۇر، قاقاعان قىس تۇر...ەگەر قىستا پەش جارىلىپ كەتسە، س. ەكەۋمىز جاۋاپ بەرەمىز. دانا حالقىمىزدىڭ «سابىر ءتۇبى سارى التىن» دەگەنىندەي قارجى داعدارىسى كەزىندە كاسىپكەرلەرگە ءتوزىم مەن سابىرلىلىق كەرەك. بۇرىن جۇمىسىن وڭدى-سولدى ءجۇرىپ، كۇندەلىكتى مول اقشا تاۋىپ وتىرىپ، الام دەگەن زاتىڭدى ساتىپ الۋعا اقشاڭ جەتىپ، ءبىر ۋاقىتتا داعدارىستىڭ كەسىرىنەن جۇمىسىڭ جۇرمەي قالسا، كاسىپكەردىڭ جان دۇنيەسىنە بىردەن اسەر ەتەدى. ونى كاسىپپەن اينالىسقاندىقتان باسقا دا، كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسكەندە ءبىر-بىرىمىزگە ايتىپ، ويىمىزدى بولىسەمىز. تاۋارىڭ بۇرىنعىداي وتپەي، جۇمىسىن العا جىلجىماي، قارجىلىق قيىندىقتار تۋىنداپ، جۇمىسشىلارىڭدى ۋاقىتشا دەمالىسقا جىبەرۋ، كاسىپكەرگە وڭايعا تيمەيتىنىن سەزەتىن شىعارسىزدار. ماسەلەن، وسى كەزدە كاسىپكەردىڭ ۇيقىسى بۇزىلىپ، «نە بولار ەكەن؟» دەگەن كۇدىك، ۇرەي، قۇلازۋ سەزىمىنە بوي الدىرادى. بۇرىنعىداي بەلسەندىلىك ازايىپ، تانىستارعا بارۋعا، كەزدەسۋگە قۇلقىڭ سوقپاي، وزىڭمەن ءوزىڭ وتىرعاندى قالايسىڭ. كەيدە ءارتۇرلى شىعىندارعا تولەم تولەگەندە جۇيكەڭە كۇشتى اسەر ەتىپ قالاتىن ۋاقىتتار ءجيى-ءجيى بولىپ تۇرادى. الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءوسىمى تومەندەۋدە. قازاقستان ءىجو بيىل باقانداي 3,2 پايىزعا قىسقاردى. ۇكىمەت بيۋدجەتتىڭ شىعىس مولشەرىن 321 ميلليارد تەڭگەگە قىسقارتتى. وسى مەن كەيبىر جازعىشتار مەن عالىمدارعا تۇسىنبەيمىن. ولار ءوز ەڭبەكتەرىندە شەتەلدىك عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن قولدانىپ، مىسالعا كەلتىرەدى. قازىر بىزدە دە داعدارىس ءجۇرىپ جاتقان جوق پا؟ الماتى قالاسىندا 62169 شاعىن جانە ورتا كاسىپورىن تىركەلىپتى. قارجىلىق داعدارىستى ءوزىمىزدىڭ وتاندىق كاسىپكەرلەر باسىنان وتكىزىپ جاتىر ەمەس پە؟ سوندا دەيمىن-اۋ، جوعارىدا اتالعاندار قاسىندا تۇرعانداردان سۇراماي، نەگە شەتەلدىكتەرگە ءۇيىر؟ ءبىزدىڭ ءوز قازاقستاندىق مەنتاليتەمىز بار ەمەس پە؟ نەگە ولار قازاقستان كاسىپكەرلەرىنىڭ جىرىن جىرلامادى؟ بيۋدجەتكە سالىق تولەپ وتىرعان قازاق كاسىپكەرلەرى ەمەس پە؟
ەندى وزىنەن-ءوزى سۇراق تۋادى. قارجى داعدارىسى كەزىندە  كاسىپكەر ءوزىن-ءوزى قالاي ۇستاپ، نە ىستەۋى كەرەك؟
1. كاسىپكەر  ۋاقىتشا قيىندىق كەزىندە ومىردەن ءۇمىتىن ۇزبەي، وزىنە نىق سەنىمدى بولىپ، جان-جاققا قاراپ، كىمنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن، ولاردىڭ جىبەرگەن قاتەسىن، ىستەپ جاتقان بىلىقتارىنا ساراپتاما جاساپ، سالىستىرىپ وتىرعانى جاقسى.
تاپقان تابىسى ماڭداي تەرمەن، كۇنى-ءتۇنى جۇمىس ىستەپ، ادال ەڭبەكپەن كەلگەنىن ءجيى-ءجيى ەسكە ءتۇسىرۋى كەرەك. سول كەزدە قورقىنىش پەن ۇرەي سەيىلىپ، كوڭىلىڭىز ءبىر كوتەرىلىپ، قالىپتى جاعدايعا ءتۇسىپ، سىزدەن باقىتتى ادام جوق ەكەنىن سەزىنەسىز...ءبىر كۇش پايدا بولىپ، جۇمىسىڭىزعا قۇلشىنا كىرىسەسىز. اللانىڭ نۇرىنان كەيىن كۇن شىعاتىنى انىق. داۋىلدان كەيىن مامىراجاي ورنايدى.
2. كورشى كاسىپكەرلەرمەن كۇندە كەزدەسىپ، وي ءبولىسىپ، شەر تارقاتقانىڭىز وتە دۇرىس ءارى پايدالى. ءسىزدى كاسىپكەرلەر عانا تۇسىنەدى. سەبەبى ول دا ۋاقىتشا قيىندىقتى ءوز باسىنان وتكىزىپ جاتىر. باسقا سالاداعىلار ءسىزدىڭ جاي-كۇيىڭىزدى تۇسىنبەيدى، ولارمەن قىسقاشا سويلەسكەن دۇرىس.
3. ۇيدەگى بالا-شاعاعا قارجى داعدارىسىنىڭ ۋاقىتشا ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ ايتقان ءجون. ولار جۇمسايتىن شىعىندارىن ۇنەمدەسە، ۇتپاساڭىز، ۇتىلمايسىز. كەيىن ءارى قاراي ۇنەمدەپ ءومىر سۇرۋگە قالىپتاسادى.
4. قارجى داعدارىسىنا كاسىپكەر كىنالى ەمەس ەكەنىن ەسىنە ۇستاپ، جەرگىلىكتى سالىق بولىمىنە بارىپ، ۋاقىتتى سوزباي، ءجۇرىپ الماي، تەزىرەك دەمالىس الساڭىز، ۇتاسىز. سەبەبى ءبىر ءىستى ءبىتىرىپ، كوڭىلىڭىز ورنىنا ءتۇسىپ، كاسىبىڭىزدى ءارى قاراي دامىتۋعا كىرىسەسىز. جۇمىس جاقسى ءجۇرىپ كەتسە، سالىق بولىمىنە بارىپ ەسكەرتەسىز.
5. قارجى داعدارىسى كەزىندە كاسىپكەر وتە ساق ءجۇرۋى كەرەك. وسى كەزدە ۇرلىق-قارلىق، الاياقتار كوبەيەدى. ءوز باسىمدا بولعان وقيعانى ايتىپ كەتسەم، كاسىپكەرلەرگە ساباق بولادى. مىسالى، بانكتىڭ الدىندا تۇرعان ماشينانىڭ دوڭگەلەگىن تەسىپ، الاياقتار سوڭىمنان ەرىپ «مەن جوندەپ بەرەيىن» دەپ، سوزگە اينالدىرىپ ماشينانىڭ ىشىندەگى  باعالى زاتتارىمدى ۇرلاپ الىپ، ءبىراز ابىگەرگە سالعانى بار. وسىلاردان كاسىپكەردىڭ ساق بولعانى دۇرىس.
6. ءار كەزدە بويىڭىزدى تىك ۇستاپ، ەڭسەڭىزدى كوتەرىپ ءجۇرىڭىز. قيىندىقپەن كۇرەسە ءبىلۋ قاجەت. ەگەر كاسىپكەر ۋاقىتشا قيىندىقتا ءومىردىڭ جۇگىن كوتەرە الماسا، كاسىبى بانكروتقا ۇشىراپ، كاسىپتى ۇستاپ تۇرا الماي، ەڭبەگى زايا بولىپ، كەيىن وكىنەدى.
شىعىستىڭ عۇلاماسى ءحافيزدىڭ ايتقانى قيىنشىلىق كەزدە كاسىپكەرلەرگە وي سالادى: شىدامدىلىق پەن باقىت ماڭگىلىك دوس. ەگەر سەندە توزىمدىلىك بولسا، باقىتتىڭ ءوزى سەنى ىزدەپ تابادى.
الەمدىك قارجى داعدارىسىنا يسلام تاعىلىمى نە دەيدى؟ سوعان قىسقاشا توقتالساق، كاسىپكەرلەرگە ارتىق بولماس. يسلام قيىندىق بولاتىن كەزدەردە كاسىپكەرلەردى سابىرلىلىق پەن توزىمدىلىككە شاقىرادى.
قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ باقارا سۇرەسىنىڭ 155-ءشى اياتىندا: كەيدە ءبىر قورقىنىش - ۇرەي ءتوندىرۋ، تارشىلىق جاساۋ، مال-جاندارىڭا كەمشىلىك كەلتىرۋ، ونىمدەرىڭدى ازايتۋ ارقىلى ءبىز سەندەردى سىنعا الامىز.
وسىنداي تاۋقىمەت كەلگەن شاقتا:
«ءبىز اللانىڭ پەندەسىمىز جانە ونىڭ الدىنا قايتا بارامىز» دەپتى.
سابىر ساقتاۋشىلاردى (ەي، مۇحاممەد),
سەن قۋاندىر، - دەگەن ەكەن.
قارجىلىق داعدارىس - كاسىپكەرلەرگە وسى ومىردە سىن. اللا ادام بالاسىنا بايلىقتى مول بەرىپ سىناسا، ەندى بىردە بايلىقتى الىپ، تاعى سىنايدى. كاسىپكەر قيىندىق كەزىندە سابىرلىلىق كورسەتە بىلسە، ونىڭ باعى جانادى. ال كاسىپكەر وسى كەزدە سابىرلىلىق پەن توزىمدىلىك كورسەتە الماسا، ونىڭ ءىسى جۇرمەي، بانكروتقا ۇشىراپ، كاسىبىنەن ايىرىلادى. كىم سابىر ساقتاسا، سول كاسىپكەر ۋاقىتشا قيىندىقتاردان امان-ەسەن وتەتىنىن نىق سەنىممەن ايتا الامىز.  بۇل - قۇران-كارىمنىڭ ءسوزى..
«اباي-اقپارات»