قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا دا وتىز جىل تاياپ كەلەدى. دۇنيەنىڭ ۇزاق تاريحى جونىنەن العاندا، ارينە بۇل كوپ ۋاقىت ەمەس. بىراق، جاڭادان تاۋەلسىزدىك العان شاعىن ەل ءۇشىن ەتەك جەڭىن قىمتاۋعا ابدەن جەتەرلىك مەرزىم. 

مىنە، قىرعىز اعايىندار تاۋەلسىزدىكتەن بەرى بەس بىردەي پرەزيدەنتىن الماستىردى. ونىڭ ۇشەۋى رەۆوليۋتسيا جولىمەن زورلىقتى تۇردە اۋدارىلدى، ەكەۋى زاڭدى تۇردە ورنىنان بوسادى. سونىمەن قىرعىز رەسپۋبليكاسى الەمدە ساياسي جۇيەسى تۇراقسىز مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇل جاعدايدىڭ توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلعان ءبىزدىڭ – قازاق باۋىرلاسىنىڭ دا قابىرعاسىن قايىستىرىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. «قىرعىزدا توڭكەرىس نەگە قايتالاي بەرەدى؟ قىرعىز ەندى قايدا بارادى؟» دەگەن سۇراق، باۋىرلاسىنا بۇيرەگى بۇلىك ەتكەن كەز كەلگەن ازاماتتى تولعاندىرۋدا.

ناپولەون بونوپارت 1799 جىلى 9 قاراشادا اسكەري توڭكەرىس جاساپ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن، سەناتتىڭ «كونستيتۋتسياعا قايشى كەلدىڭ» دەگەن ايىبىنا جاۋاپ رەتىندە، قاراشانىڭ 18-كۇنىندە: «كونستيتۋتسيانى سەندەر الدىمەن وزدەرىڭ قۇرتتىڭدار، وعان 18 قىركۇيەكتەگى توڭكەرىستە قايشى كەلدىڭدەر، 22 شىلدەدەگى «جارلىققا دا» قايشىلىق جاسادىڭدار، جانە 30 تامىزداعى توڭكەرىستە دە ونى اياق استى ەتتىڭدەر! بۇل كونستيتۋتسيا ەندى ەلدىڭ قۇرمەتىنە لايىق ەمەس!» دەپ سەناتتىڭ اۋزىن جاۋىپ، كونستيتۋتسيانى قايتا جاساپ، ۇلى يمپەريا نەگىزىن قالاعان ەكەن. سول ناپولەون ايتپاقشى، قىرعىز اعايىنداردىڭ «كونستيتۋتسياسى» دا قازىر بيلىكتىڭ دە، حالىقتىڭ دا، قۇرمەتىنە يە بولۋدان قالعان. ول كلانداردىڭ قول شوقپارىنا اينالعان. سوندىقتان، مەن قىرعىزستاندا توڭكەرىستىڭ قايتالاي بەرۋىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى سەبەبىن، قىرعىزستان «كونستيتۋتسياسى» («باش ميزامى») مەملەكەتتىڭ ءىس جۇزىندىك جاعدايىنا نەگىزدەلىپ جازىلماعان دەپ قارايمىن.

«كونستيتۋتسيا» - ول مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىن ايقىندايتىن، مەملەكەتتىڭ تاعانى; ول- مەملەكەتتىڭ بۇكىل زاڭدارىنىڭ اتاسى. مەملەكەتتىڭ قانداي مەملەكەت بولۋى «كونستيتۋتسيادا» ايقىندالادى. ياعني مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتتىك بيلىكتە ياكي پارلامەنتتىك بيلىكتە نە بولماسا ارالاس بيلىكتە بولۋى بارلىعى كونستيتۋتسيادا كورسەتىلەدى. سول ارقىلى بيلەۋشى مەملەكەتكە بيلىك جۇرگىزەتىن  قۇزىرەتكە يە بولادى. بيلەۋشىنىڭ كۇشىنىڭ كۇشتى بولۋ مەن ءالسىز بولۋى، ونىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىنىڭ كولەمىنە بايلانىستى. قىرعىز ەلىنىڭ بيلەۋشى ساياسي پارتياسىنىڭ جىلىجايدا وسكەن مايساداي ءالسىز، قۇرامىنىڭ تۇراقسىز بولۋى، ونىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان. بيلەۋشى ساياسي پارتيانىڭ ءالسىز بولۋى كلاندار توڭكەرىسىنىڭ وڭاي جەڭىسكە جەتۋىنە مۇمكىندىك تۋدىرادى.

ەكىنشى، سىرتقى سەبەپ. ياعني جەڭىلگەن دەرجاۆا رەسەيدىڭ  دەرجاۆالىق ديپلوماتيالىق ينستينكتىنىڭ  الىدە وشپەي، بىقسىپ جانۋى. 

رەسەي -  گەوساياسيدا ايقىن جەڭىلگەن ەل. 1991 جىلى قىرعي قاباق سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرى-رەسەي، شىعىس ەۋروپاداعى، كاۆكازداعى جانە ورتالىق ازياداعى كوپتەگەن تەرريتوريالارى مەن ىقپال كولەمىنەن ايىرىلدى، حالقىنىڭ جارتىسىن جوعالتتى. سوندىقتان بۇگىنگى رەسەي ءمانى جاعىنان العاندا سوعىستا جەڭىلگەن دەرجاۆا. جەڭىلگەن دەرجاۆادا ەكى ءتۇرلى كوڭىل كۇي بولادى. ءبىرىنشى، جەڭىلگەن دەرجاۆا، بۇرىنعى ۇلى دەرجاۆالىق داڭقىن تەزدەن قالپىنا كەلتىرۋگە اسىق بولادى، مەيلى قانداي جەڭىلىسكە ۇشىراسا دا، ءوزىنىڭ نامىسىن بەرمەيتىن بورىلىك قاسيەتىن ساقتاپ، قانشا ارىق بولسا دا، جاباعى ءجۇنىن قامپىيتقانىن ەشقاشان قويمايدى.  «جەڭىلگەن دەرجاۆانىڭ» كوڭىل كۇيىن فرانتسۋز پرەمەر-ءمينيسترى تەر، فرانتسيا، پرۋسسيامەن سوعىستا جەڭىلگەننەن كەيىن: «جەڭىلگەن دەرجاۆانىڭ  جەڭىستىڭ ماقتانىشىن اڭساۋى، قۇددى اش قالعان ادامنىڭ تاماقتى اڭساعانىنداي» دەپ سۋرەتتەگەن بولاتىن.  دەمەك، قازىرگى رەسەيدىڭ اسكەري اۆانتيۋرالىق ديپلوماتياسىنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى - بۇل تەك قانا ءىس جۇزىندىك مۇددە  قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان ەمەس، قايتا جەڭىلگەن دەرجاۆانىڭ ينستينكتى رۋحاني سۇرانىسىنان تۋىنداعان. 

جەڭىلگەن دەرجاۆانىڭ ەكىنشى ەرەكشەلىگى كەكشىل بولادى. جەڭىلگەن دەرجاۆا بۇرىن ءوزى بيلەگەن  جەرلەرىن قايتارىپ الۋدى ەش قاشان ەسىنەن شىعارمايدى. كەرەك بولسا، الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان يمپەريا كەزىندەگى جەرلەرىن تارتىپ الۋدى اڭسايدى. قىتاي باسشىسى شي ءجينپيڭنىڭ 2012-جىلى تاققا شىققاننان كەيىن، «ەندى ءبىز حان مەن تاڭنىڭ گۇلدەنگەن داۋىرىنە قايتا ورالامىز»  دەۋى دە سول دەرجاۆالىق كەكتىڭ وشپەگەندىگىنىڭ بەلگىسى (قىتايدىڭ «حان» يمپەرياسى وسىدان 2000 جىل بۇرىن داۋرەندەگەن يمپەريا بولسا،  «تاڭ» يمپەرياسى وسىدان 1400 جىل بۇرىن داۋرەندەگەن). ال رەسەي بۇرىنعى دەرجاۆالىق كەگىن قايتارۋ ءۇشىن، قازىرگە دەيىن توقتاۋسىز ارەكەت ەتۋدە. بۇگىنگى كۇنى رەسەي، گرۋزيا مەن ۋكرايننىڭ 30% جەرىن تارتىپ الدى جانە ازەربايجان-ارمەنيا سوعىسىنا دەلدال بولىپ، كاۆكازداعى ىقپالىنان ايىرىلىپ قالماۋعا جان تالاسۋدا. سوندىقتان قىرعىزدا ارت-ارتىنان توڭكەرىس بولۋدىڭ سەبەبىن، رەسەي فاكتورىنان بولە قاراۋعا بولمايدى. ەگەر ورتالىق ازيا مۇلدەم تۇراقتانىپ، بىرلەسكەن ەكونوميكالىق تۇلعا بولىپ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن» مامىراجاي كۇن كەشسە، وندا رەسەيدىڭ ورتالىق ازيادا اسكەر تۇرعىزىپ، ءوز ىقپال كۇشىن ساقتاپ تۇرۋعا ەشقانداي سەبەپ قالمايدى. سول ءۇشىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتالىق ازيادا ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ءوز شەكاراسىنان الىس قىرعىز سياقتى ءبىر مەملەكەتتىڭ تۇراقسىزدىعى اۋاداي قاجەت. 

رەۆوليۋتسياعا الىپ كەلىپ وتىرعان ءۇشىنشى فاكتور، قىرعىز بيلىگىنىڭ جەمقورلىعى مەن حالىقتىڭ كەدەيلىگى. مەن حالىقتىڭ كەدەيلىگى مەن جەمقورلىق فاكتورىن ءۇشىنشى ورىنعا قويىپ وتىرعانىمنىڭ سەبەبى: ەگەر «كونستيتۋتسيا» تەك بيلىكتى قورعاپ تۇرۋعا عانا يكەمدەلىپ جاسالسا، حالىق قانشالىق كەدەي بولسا دا، رەۆوليۋتسيا بولۋدىڭ ىقتيمالدىعى سونشالىق از بولادى.  وعان دالەل، الەمدە قىرعىزستاننان كەدەي، دەموكراتيادان اۋلاق، بىراق توڭكەرىس بولمايتىن سولتۇستىك كورەيا سەكىلدى  ەلدەر جەتەرلىك. توڭكەرىس كەدەيلىكتەن ەمەس، تەڭسىزدىكتەن تۋىندايدى. جەمقورلىق اسقىنعان كەزدە، ول تەڭسىزدىككە الىپ كەلەدى. ءدال وسىنداي ءساتتى بيلىككە قارسى كلاندار، ۇتىمدى پايدالانسا توڭكەرىس ءساتتى بولادى. قىرعىزستانداعى جاعداي وسىعان ساي كەلەدى.   سوندىقتان، كەز كەلگەن بيلىك ءوز ۇستەمدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن، تەڭسىزدىكتى جويىپ، ادىلدىكتى ساقتاۋى قاجەت. ولاي بولماعاندا بيلىكتىڭ توڭكەرىسپەن اۋدارىلۋى تەك ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە عانا. 

ەندى قىرعىزدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ قاي باعىتقا قاراي داميتىندىعىن شولىپ وتەيىك.

«اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ۇرتتايدى» دەمەكشى، قىرعىز تۋعاندارىمىزدىڭ رەۆوليۋتسيادان اۋزى ابدەن كۇيدى. ەكى رەتكى رەۆوليۋتسيا مەملەكەت پەن حالىقتىڭ اۋزىنان اق ماي اعىزباعاننان كەيىن،  ولار ءۇشىنشى رەۆوليۋتسيانى «رەۆوليۋتسيا» دەپ اتاۋدان قاشقاقتاپ وتىرعان ءجايى بار. «ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق!»، بۇل دا رەۆوليۋتسيا بولدى. زاڭدى پرەزيدەنتتىڭ ورداسىن ويرانداپ، تىعىرىققا تىرەپ، تاعىنان تايدىرۋ – رەۆوليۋتسيا ەمەي، نەمەنە؟! 

ال، ءبىز قىرعىزدىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەرى مەن ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ اڭىسىن اڭداساق، ءۇشىنشى رەۆوليۋتسيا  ناتيجەسىنىڭ ۇمىتىنەن گورى، كۇدىگى باسىمداۋ كورىندى. ارينە، كۇدىكتەنەتىن ءجونى بار، قىرعىزدىڭ ساياسي قايراتكەرى دەپۋتات ومۇربەك تەكەباەۆتىڭ «قىرعىز ەەسپۋبليكاسىنىڭ  تاريحىندا ءبىر ادامنىڭ قولىنا بيلىك وسىنشالىق شوعىرلانعان ەمەس!» دەگەنىندەي،  سادىر جاپپاروۆتىڭ  قولىنا ءۇش بيلىك تۇگەل ءوتتى. بىراق، ول دا «الماقتىڭ دا سالماعى بار» ەكەنىن، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە باسىمەن جاۋاپ بەرەتىنىن بەسكە بىلەدى. ال،  حالىق بولسا رەۆوليۋتسيادان ابدەن  شارشادى. بىراق، حالىق شارشاعانمەن، ەجەلدەن تاققا تالاسىپ كەلە جاتقان كلاندار شارشامايدى. ەندى سادىر جاپپاروۆتىڭ دا الدى – جار، ارتى – قۇز. ونىڭ وسى قيىندىقتان ءساتتى شىعۋى – بۇكىل قىرعىزدىڭ تاعدىرىن شەشەدى. 

سوندىقتان، قىرعىز تۋىسقانداردىڭ تاعدىرى ءۇشىن، قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدان سادىر جاپپاروۆقا شەكسىز اقىل پاراسات، سابىرلىلىق بەر دەپ تىلەيمىز!

ەگەر ءبىز الەمدەگى تولاسسىز توڭكەرىس بولىپ، سوڭىندا ءوز جولىن تاپقان ەلدەردىڭ توڭكەرىس تاريحىنا كوز جىبەرسەك، قىرعىزدىڭ الداعى قادامىنىڭ قايدا باراتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. 

ءبىرىنشى، الدا قىرعىز ەلىندە كونستيتۋتسيالىق زور وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن. بۇلاي دەيتىنىمىز، بۇرىنعى كونستيتۋتسيا قىرعىز بيلىگىنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاي المادى. ونىڭ قىرعىز ەلىنىڭ ءىس جۇزىندىك جاعىدايىنا ۇيلەسپەيتىندىگى بەلگىلى بولدى. بۇل كونستيتۋتسيا ءوزىنىڭ ءرولىن جوعالتقانى  سونشالىق، «ءۇشىنشى رەۆوليۋتسيادان» كەيىن قىرعىز تۋعاندار اۋەلى وزىنە ۋاقىتشا پرەزيدەنت بولاتىن ادامدى دا تاپپاي قالدى. سوندىقتان، مەن بۇل ەلگە تىرەۋ بولمايتىن كونستيتۋتسيانى قىرعىز تۋىسقاندارىمىز قايتا جاڭعىرتادى دەپ ويلايمىن. بىراق، ەندىگى قابىلداناتىن كونستيتۋتسيا قازىرگى بيلەۋشى سادىر جاپپاروۆتىڭ كوزدەگەن فورماتى بويىنشا جاسالۋى بەك مۇمكىن. 

ەكىنشى، قىرعىز بيلىگى اسكەري ديكتاتۋرالىق بيلىككە كوشۋى ىقتيمال. ولاي دەيتىن ءجونىمىز، كەزكەلگەن قوعامدا ەگەر قوعامدىق قايشىلىق، قوعامدىق ءتۇزىمنىڭ جارىق جاعىمەن شەشىلمەسە، كەرىسىنشە ونىڭ قاراڭعى جاعىمەن شەشىلەدى. حالىققا ەڭ الدىمەن ىشەر اس پەن تىنىش تىرشىلىك قاجەت. سوسىن بارىپ ەركىندىك پەن دەموكراتيا كەرەك. ەگەر، قىرعىزدار ماسەلەنى دەموكراتيامەن شەشە الماسا، وندا مەملەكەتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، تەك اسكەري ديكتاتۋرالىق تۇزىمگە كوشۋدەن باسقا شاراسى جوق. 

 سادىر جاپپاروۆتىڭ الدىندا دا وسى ەكى اق جول تۇر. انىعىراق ايتساق، ءبىرى، كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىندە، يندونەزياداعى 30 قىركۇيەك ساياسي وزگەرىسىندە اياق استىنان مەملەكەتتىڭ بيلىگىن مەڭگەرگەن سۋحارتو سياقتى ءوزىن تىڭدايتىن بەلگىلى ءبىر زاڭدى پرەزيدەنتىڭ زاڭدى بيلىگىمەن قازىرگى زاڭدى بيلىكتەگى قارسىلاستارىن ءتۇپ تامىرمەن الاستاپ، سوڭىندا ءوزى زاڭدى تۇردە پرەزيدەنت بولۋ. ەكىنشىسى، دەموكراتيالىق بيلىك مەملەكەتتىڭ ىشكى ءتارتىبىن ساقتاۋعا شاراسىز قالعاندا 1961 جىلى 16 مامىردا اسكەري ساياسي وزگەرىس جاساپ بيلىككە كەلگەن كورەيانىڭ پاك چونحي سياقتى- كونستيتۋتسيانى قايىرىپ قويىپ، اسكەري ديكتاتۋرالى بيلىككە كوشىپ، ەلگە تىنىشتىق ورناتىپ، ءوز بيلىگىن ساقتاپ تۇرۋ. دەمەك، سادىر جاپاروۆ مەيلى قايسى جولدى تاڭداسا دا، قىرعىزدىڭ تاعدىرى ونىڭ اقىل پاراساتىمەن تىكەلەي بايلانىستى.  

قىرعىز-قازاق «اۋىلىمىز ارالاس، قويىمىز قورالاس» باۋىرلاس ەلمىز. سىزدەردىڭ اماندىقتارىڭىز ءبىزدىڭ اماندىعىمىز. سىزدەردىڭ اتتارىڭىزدىڭ تۇياعىن تاس قاقسا، بۇكىل تۇركى جۇرتى سۇرىنەدى. سوندىقتان، قىرعىز باۋىرلارىم، اتتارىڭنىڭ تۇياعىن تاس قاقپاسىن! امان بولىڭىزدار اعايىن!

ەربوسىن نۇرمۇحان

Abai.kz