دۇنيەنىنىڭ ءبارىن يەمدەنۋ اشكوزدىك كورىنسە دە، ۇلتتىق سايكەستەنۋ (يدەنتيفيكاتسيا) ۇدەرىسىنىڭ كورپەسىن وزىنە تارتقىشتاۋمەن اينالىسۋ بۇل زاماننىڭ ۇرانى بولىپ بارادى. ورىس باۋىرلار دا بۇگىندە قاردى دا، قىستى دا، ايازدى دا، ورماندى دا، باسقاسىن دا وڭدى-سولدى يەمدەنىپ، باسقاعا ەشتەڭە «قالار» ەمەس. بالكىم، سونداي ۇلگىنى كورگەندىكتەن بە، اينالامىز تۇركى جۇرتىنا ورتاق قۇندىلىقتاردى دا بولشەكتەپ، پاتەنتتەپ الۋعا جان تالاسىپ جاتىر. الايدا، مۇنىڭ بارلىعى دا دالباسالىق ارەكەت. شىن مانىندە كىمگە نەنىڭ تيەسىلى ەكەنى ءبىر اللاعا ايان جانە تاريحقا ءمالىم. بۇگىنگى قازاقتىڭ وردا ءۇيىن (وسىنى كيىز بەن اعاشقا تەلىمەي-اق، وسىلاي ءوز اتىمەن اتاعانىمىز ءجون-اۋ) دە، قىمىزى مەن شۇباتىن دا، شۇجىعىن دا ەشكىم كەلىپ تارتىپ الا المايدى. ماسەلە، سونى بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي قۇقىقتىق ءارى تاريحي جاعىنان راسىمدەۋدە بولار.
اڭگىمەنىڭ ورايى كەلىپ، بۇگىن ءبىز ورىستىڭ ۇلتتىق اسى سانالىپ جۇرگەن بورىشتىڭ تەگىن تەكتەۋدى ءجون كوردىك. ارينە، ونىمىز قازاقتا ىشەر استىڭ قالماعاندىعىندا ەمەس، تاريحي ادىلەت پەن عىلىمي قيسىن ءۇشىن عانا.
ورىس قانا ەمەس، ۋكرايننىڭ (بۇل ءسوزدى دە قازاقشا جازۋدى ۇيعارىپ وتىرمىز) دا ۇلتتىق اسى سانالاتىن «بورىش» كوجەنىڭ تەگىن قاراستىرۋمەن سلاۆيان باۋىرلارعا ءتيىسۋ ويىمىزدا جوق. الايدا، ۇلتتىق تاعام رەتىندە مويىندالعان وسى اسقا تۇركىلەردىڭ تاريحي ورتاقتىعىنىڭ بارىن اتتاپ كەتە المايمىز.

دۇنيەنىنىڭ ءبارىن يەمدەنۋ اشكوزدىك كورىنسە دە، ۇلتتىق سايكەستەنۋ (يدەنتيفيكاتسيا) ۇدەرىسىنىڭ كورپەسىن وزىنە تارتقىشتاۋمەن اينالىسۋ بۇل زاماننىڭ ۇرانى بولىپ بارادى. ورىس باۋىرلار دا بۇگىندە قاردى دا، قىستى دا، ايازدى دا، ورماندى دا، باسقاسىن دا وڭدى-سولدى يەمدەنىپ، باسقاعا ەشتەڭە «قالار» ەمەس. بالكىم، سونداي ۇلگىنى كورگەندىكتەن بە، اينالامىز تۇركى جۇرتىنا ورتاق قۇندىلىقتاردى دا بولشەكتەپ، پاتەنتتەپ الۋعا جان تالاسىپ جاتىر. الايدا، مۇنىڭ بارلىعى دا دالباسالىق ارەكەت. شىن مانىندە كىمگە نەنىڭ تيەسىلى ەكەنى ءبىر اللاعا ايان جانە تاريحقا ءمالىم. بۇگىنگى قازاقتىڭ وردا ءۇيىن (وسىنى كيىز بەن اعاشقا تەلىمەي-اق، وسىلاي ءوز اتىمەن اتاعانىمىز ءجون-اۋ) دە، قىمىزى مەن شۇباتىن دا، شۇجىعىن دا ەشكىم كەلىپ تارتىپ الا المايدى. ماسەلە، سونى بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي قۇقىقتىق ءارى تاريحي جاعىنان راسىمدەۋدە بولار.
اڭگىمەنىڭ ورايى كەلىپ، بۇگىن ءبىز ورىستىڭ ۇلتتىق اسى سانالىپ جۇرگەن بورىشتىڭ تەگىن تەكتەۋدى ءجون كوردىك. ارينە، ونىمىز قازاقتا ىشەر استىڭ قالماعاندىعىندا ەمەس، تاريحي ادىلەت پەن عىلىمي قيسىن ءۇشىن عانا.
ورىس قانا ەمەس، ۋكرايننىڭ (بۇل ءسوزدى دە قازاقشا جازۋدى ۇيعارىپ وتىرمىز) دا ۇلتتىق اسى سانالاتىن «بورىش» كوجەنىڭ تەگىن قاراستىرۋمەن سلاۆيان باۋىرلارعا ءتيىسۋ ويىمىزدا جوق. الايدا، ۇلتتىق تاعام رەتىندە مويىندالعان وسى اسقا تۇركىلەردىڭ تاريحي ورتاقتىعىنىڭ بارىن اتتاپ كەتە المايمىز.
بىرىنشىدەن، ول استىڭ اتاۋىنا قاتىستى. سلاۆيان تىلدەرىندە بۇل ۇعىمدى اقتايتىنداي ءسوز بار دەۋ مۇمكىن ەمەس. ورىسشا «بورشش» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى سلاۆيانداردىڭ وزدەرىن دە تۇيىققا تىرەۋدە، ولار ەسكى سلاۆيانشا قىزىلشانى «برشش» اتالدى دەگەنمەن، ونى حالىقتىق ەتيمولوگيا ساناپ، رەسمي سوزدىكتە ونداي ءسوزدىڭ جوقتىعى دا مويىندالىپ وتىرعان شارۋا. شىن مانىندە «بورىش» اتالىپ جۇرگەن بۇل ءسوزدىڭ تۇركىلىك «بورشا», «پارشا» سوزدەرىنەن تۋىنداعاندىعى داۋ تۋدىرماس دەپ پايىمدايمىز. وعان قىرۋار تىلدىك مىسال بار. بۇل ءسوزدىڭ بۇگىنگى مانىنە توقتالساق: دال-دال، پارە-پارە، بىت-شىت، بولشەك-بولشەك ەتۋ، ءتىلىم-ءتىلىم، جىرىم-جىرىم ەتۋ، تىلگىلەۋ، كەسكىلەۋ (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى، - الماتى: دايك-پرەسس، 2008. - 968ب: 138, 669 بەتتەر). الايدا، اتالعان سوزدىكتە بۇل ۇعىم دالىرەك قاراستىرىلماعان. شىن مانىندە قىپشاقتاردا «بورشا»، وعىزداردا «پارشا» اتالاتىن بۇل ۇعىم ۇزىنا بويى تىلگىلەۋ، وسۋ ارقىلى بولشەكتەۋ ۇدەرىسىن بىلدىرەدى. ەگەر دە الگى بورىشقا ەتتى دە، كاپۋستانى دا، قىزىلشانى دا ۇزىنا بويى ءتىلىپ سالۋ رەتىن ەسكەرسەك، ءبارى ءوز ورنىنا كەلە قالادى.
«پورا-پورا تەرلەۋدىڭ» ءوزى تەردىڭ ادام بويىندا ۇزىنا بويى اعۋ كورىنىسىن بەينەلەيدى. وعان قوسا «پارچا» اتالىپ جۇرگەن جىبەكتىڭ ءتۇرى دە ۇزىنىنان ءتۇتىلىپ، جىرتىلاتىن ماتانىڭ قاسيەتىنە قاتىستى ايتىلادى. ءبىر قىزىعى، سلاۆيان تىلدەرىنە ەنگەن تۇركىلىك اشىق (سوڭى داۋىستىعا بىتكەن) سوزدەر جابىق سيپاتقا، ال جابىق تۇرلەرى اشىق سيپاتقا كوشىپ وزگەرەتىن ءداستۇر قالىپتاسقان. اشىق «بورشا» ءسوزىنىڭ جابىق «بورىشقا» اينالۋى دا سول تىلدىك داستۇرگە سىيىپ تۇر.
ەكىنشىدەن، اتالمىش استىڭ ازىرلەنۋ داستۇرىنە قاتىستى.
مۇنداي اس ازىرلەۋ سالتى تۇركىلەردە بار ما؟ بار! تاتاردىڭ «ازۋ» اتالاتىن قۋىرماشىنا ەت تە، كارتوپ تا ۇزىنا بويى تۋرالىپ، سويداق ءتىس سەكىلدى قۋىرىلادى. ازۋ تىسكە ۇقساعاندىقتان بولسا كەرەك، «ازۋ» اتالادى. ال وسىنى سورپاعا قايناتىپ، كاپۋستانى دا بورشالاپ سالساڭىز، الگى «بورىش» شىعا كەلەدى! شاماسى، شىعىس جانە ورتالىق سلاۆياندارعا تارالعان بۇل تاعام حازاريا قاعاناتى كەزىندە بۇلعارلىق تۇركىلەردەن اۋىسىپ، سلاۆياندىق سيپات العان تاعام بولسا كەرەك. ءتىپتى، ونىڭ ەجەلگى سىياعى (انالوگى) شۇباشتاردا دا بار بولار.
ۇشىنشىدەن، اتالمىش استىڭ ازىرلەنۋ مازمۇنىنا قاتىستى.
جالپى، بورىشتىڭ شيكىزاتتارىنىڭ ۇزىنشا تۋرالۋى مەن ءتۇسىنىڭ قىزىلشا نە قىزان قوسىلىپ، قىزارتىلۋىندا ەجەلگى ءدام-ساداقانىڭ ءمانى بار. شاماسى، ول ەجەلگى دەيتۇركىلىك (دەي-پروتو، ميفولوگ سەرىكبول قوندىباي تەرمينى) ەدىل بويىنداعى تۇركىلەردىڭ «نارتۋعان» جورالعىسىنا قاتىستى كۇن-ءسابيدىڭ تۋىلۋ قۇرمەتىنە پىسىرىلەتىن ءدامنىڭ ءتۇسى «نارتتاي» (شىققان كۇننىڭ قىزىلىنداي) قىزارۋى مەن كۇننىڭ شاپاعىنداي (كىرپىگىندەي) سوياۋ بولۋى ەسكەرىلگەن سەكىلدى. جالپى كوجەنىڭ ەرتە كەزدەگى قىزارتۋ تەحنولوگياسى باسقا بولۋى دا مۇمكىن.
ارينە، تاريحى دا، قان-جىنى دا ارالاسقان تۇركى-سلاۆيان جۇرتتارىنىڭ بۇل تالاي رەت قايناپ، قوسىلعان تاريحي سورپاسىنىڭ ءبىر ءدامى دەۋگە ابدەن بولادى.
سەرىك ەرعالي، تۇركىتانۋشى
«اباي-اقپارات»