امەريكاندىق پروفەسسور  جاك ۋەتەرفوردتىڭ  «قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى يمپەراتور شىڭعىس حان» اتتى تۋىندىسىنا شولۋىمىزدى جالعاسىن بەرىپ وتىرمىز. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك اتالعان كىتاپ اقش-تا 2011 جىلدىڭ الەمدىك تاڭداۋلى كىتابى رەتىندە تانىلدى. كىتاپ تۋراسىندا دۇنيەجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەني باسىلىمدارى جارىسا جازىپ جاتىر.

اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، مونعولدار جاڭا تەحنيكالىق جەتىستىك ويلاپ تاپپادى، جاڭا دىنگە دە بەت بۇرمادى، ازىن-اۋلاق ادەبي كىتاپ شىعارىپ، درامالىق پەسا ساحنالادى دەمەسەڭ الەمدى ەلەڭ ەتكىزەر بيدايدىڭ جاڭا سورتىن دا جاسامادى، ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ وزىندە تىڭ تاسىلدەر ويلاپ تابا المادى. قولونەر شەبەرلەرى تىم قۇرىعاندا ماتا، پۇل دا توقىمايدى، تەمىر ىدىستار جاسامايدى، ءتىپتى، نان دا جاپپايتىن جۇرت بولدى. قىشتان قۇمىرا جاساپ، كەسە، تاباق تا دايىنداۋدى دا بىلمەدى. سۋرەت جوبالاپ، قۇرىلىس تۇرعىزبادى. سويتە تۇرا اسكەري كۇشپەن وركەنيەتتى ەلدەردى جاۋلاپ باعىندىردى، ولاردىڭ نەبىر شەبەر جاندارىن توپتاستىرىپ دارىن-قابىلەتتەرىن عاسىرلار بويى مولىنان پايدالاندى دەيدى.
شىڭعىس حاننان قالعان ەلدەگى مۇرا نەگىزى كوپىرلەر عانا. ساربازدارى مەن زات-تاۋارلار، قارۋ-جاراقتار تيەگەن كولىكتەرىن جۇزدەگەن وزەندەر ارقىلى بوگەتسىز وتكىزۋگە كوپىردىڭ اتقاراتىن ءرولى ءنوپىر بولعاندىقتان شىعار. وسىنىڭ وزىنەن-اق، كوشپەندىلەر سىرتقى الەممەن زات-تاۋاردان گورى يدەيا الماسۋدى ارتىق ساناعانىن اڭعارۋعا بولادى. 

امەريكاندىق پروفەسسور  جاك ۋەتەرفوردتىڭ  «قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى يمپەراتور شىڭعىس حان» اتتى تۋىندىسىنا شولۋىمىزدى جالعاسىن بەرىپ وتىرمىز. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك اتالعان كىتاپ اقش-تا 2011 جىلدىڭ الەمدىك تاڭداۋلى كىتابى رەتىندە تانىلدى. كىتاپ تۋراسىندا دۇنيەجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەني باسىلىمدارى جارىسا جازىپ جاتىر.

اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، مونعولدار جاڭا تەحنيكالىق جەتىستىك ويلاپ تاپپادى، جاڭا دىنگە دە بەت بۇرمادى، ازىن-اۋلاق ادەبي كىتاپ شىعارىپ، درامالىق پەسا ساحنالادى دەمەسەڭ الەمدى ەلەڭ ەتكىزەر بيدايدىڭ جاڭا سورتىن دا جاسامادى، ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ وزىندە تىڭ تاسىلدەر ويلاپ تابا المادى. قولونەر شەبەرلەرى تىم قۇرىعاندا ماتا، پۇل دا توقىمايدى، تەمىر ىدىستار جاسامايدى، ءتىپتى، نان دا جاپپايتىن جۇرت بولدى. قىشتان قۇمىرا جاساپ، كەسە، تاباق تا دايىنداۋدى دا بىلمەدى. سۋرەت جوبالاپ، قۇرىلىس تۇرعىزبادى. سويتە تۇرا اسكەري كۇشپەن وركەنيەتتى ەلدەردى جاۋلاپ باعىندىردى، ولاردىڭ نەبىر شەبەر جاندارىن توپتاستىرىپ دارىن-قابىلەتتەرىن عاسىرلار بويى مولىنان پايدالاندى دەيدى.
شىڭعىس حاننان قالعان ەلدەگى مۇرا نەگىزى كوپىرلەر عانا. ساربازدارى مەن زات-تاۋارلار، قارۋ-جاراقتار تيەگەن كولىكتەرىن جۇزدەگەن وزەندەر ارقىلى بوگەتسىز وتكىزۋگە كوپىردىڭ اتقاراتىن ءرولى ءنوپىر بولعاندىقتان شىعار. وسىنىڭ وزىنەن-اق، كوشپەندىلەر سىرتقى الەممەن زات-تاۋاردان گورى يدەيا الماسۋدى ارتىق ساناعانىن اڭعارۋعا بولادى. 
كەزىندە مونعولدار نەمىس شاحتەرلەرىن قىتايعا، قىتاي دارىگەرلەرىن پارسىعا اپارعان.  وسىلايشا، مادەني قۇندىلىق اتاۋلىنىڭ بارماقتايىنىڭ ءوزىن الەمگە پاش ەتۋمەن ءوتتى. بارعان جەرلەرىندە كىلەم توسەۋدى ۇلگى ەتىپ ورنىقتىردى. ليمون مەن ءسابىزدى پارسى جەرىنەن قىتايعا، كەسپە كوجە مەن شايدى قىتايدان باتىسقا اپارىپ تانىستىرعان.  ءپاريجدىڭ ۇستالارىن اۋاسى قۇرعاق قاراقورىم قالاسىنا اكەلىپ سۋ بۇرقاقتارىن جاساتقان. اعىلشىن اقسۇيەكتىلەرىن ۇلى جاساق ساربازدارىنا ءتىلماش ەتىپ الىپ، ساۋساقتىڭ تابىن پايدالاناتىن قىتايلىق ءتاسىلدى پارسىلارعا ەنگىزگەن. سونىمەن قاتار قىتاي جەرىندە حريستيان شىركەۋلەرىن، پارسى جەرىندە بۋدديزم عيباداتحانالارىن، رەسەي جەرىندە يسلام مادەنيەتىنەن، قۇراننان ساۋات اشاتىن مەدىرەسەلەر اشىپ، ونى قارجىلاندىرعان. مۇنىڭ ءبارىن اۆتور كوشپەندىلەر الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاسا دا ءتۇرلى ەلدەر اراسىندا مادەني-اعارتۋشىلىقتى تاراتۋدا دا ايتارلىقتاي تاريحي ۇلەس قوسقاندىعىمەن تۇسىندىرەدى.
شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريانىڭ مۇراگەرلەرى زات-تاۋار تاسىمالداۋ لوگيستيكاسىن قالىپتاستىرۋمەن قاتار سول تۇستا بولماعان جاڭا ونىمدەر دە جاساعان دەيدى. قىتاي، پارسى، ەۋروپا ۇستالارى مەن شەبەرلەرىنىڭ جاساعان ءتۇرلى وقتارعا قولدانىلاتىن دارىلەرىن ارالاستىرىپ، وتتى دوپشالار جاساعان. ونى ەۋروپالىقتاردىڭ مىس قوڭىراۋ جاسايتىن تاسىلدەرىمەن قوسارلاپ جاڭا تەحنولوگيا ويلاپ تابۋلارىنىڭ ارقاسىندا كەيىن تاپانشادان باستاپ، قاناتتى زىمىران جاساۋعا دەيىنگى جەتىستىكتىڭ جولىن اشقانىن مىسال رەتىندە كەلتىرەدى.  بارلىق جاسالعان ونىمدەردە وزىندىك سىر-سيپاتى بولاتىنى بەلگىلى. ال، كوشپەندىلەر سول كەزدىڭ وزىندە وزگەنىڭ جاساعان زاتتارىنىڭ باسقاشا بالاماسىن ىستەپ، ونىڭ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋدىڭ جولىن ىزدەدى دەيدى.
مونعولدار سول تۇستا ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني-مادەني كەڭىستىكتە حالىقارالىق سيپاتتاعى ءىس-قىزمەتتەر جۇرگىزگەندىگىنە نازار اۋدارادى. ولار دۇنيەنى جاۋلاپ الۋمەن عانا شەكتەلمەدى. ەركىن ساۋدانى ورىستەتتى، جالپىعا ورتاق حالىقارالىق زاڭدىلىقتاردى قالىپتاستىردى، بارلىق تىلدەردە وقۋعا، جازۋعا بولاتىن ورتاق قارىپكە نەگىزدەلگەن بۇكىلالەمدىك ءتارتىپ ورناتۋعا تىرىستى.  شىڭعىس قاعاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي حان الەمنىڭ ءار تارابىندا قولدانا بەرۋگە جارامدى قاعاز اقشا جاساتتى، جاپپاي ساۋات اشۋدى كوزدەپ، نەگىزگى ءبىلىم بەرەتىن باستاۋىش مەكتەپتەر اشۋدى قولعا الدى. بۇرىنعىدان دا جەتىلدىرىلگەن ونمىڭ جىلدىق كۇنتىزبە جاساۋدى باستاپ، ءىرى كولەمدە جەر كارتاسىن دا دايىنداعان. ولار ساۋداگەرلەردىڭ كوشپەندىلەردىڭ ۇلى يمپەرياسىنا قۇرعاق قۇرلىق ارقىلى كەلۋلەرىن بارىنشا قولدادى. ساۋدا-ساتتىق پەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسىن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن تەڭىز جولدارىمەن ءوز بارلاۋشىلارىن افريكاعا دەيىن اتتاندىرعان.
مونعول تايپالارىنىڭ بارعان جەرلەرى تەك قانا ورتكە ورانىپ، كۇيرەۋىمەن عانا كوزگە ەلەستەتىپ ۇيرەنگەن وقىرمانداردى پروفەسسور  جاك ۋەتەرفوردتىڭ كىتابى تاڭداندىرۋى دا عاجاپ ەمەس. مادەني قارىم-قاتىناس پەن ساۋدا-ساتتىق، ورەنيەتتىك بارىس-كەلىس شىڭعىس مۇراگەرلەرىنىڭ ارقاسىندا كەڭەيدى دەگەندى دالەلدەۋدەن اۆتور ەش جالىقپايدى. ولار ەۋروپاداعى رىتسارلىق جۇيەنى بۇزدى. قىتاي مەن يسلام ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا كەدەيشىلىكتىڭ قامىتىن كوپ كيگەن ەۋروپالىقتاردى جاۋلاپ الۋدى ماقسات ەتپەدى، ولاردىڭ قالالارى مەن  قالاشىقتارىندا توناۋعا تۇراتىن دا ايتارلىقتاي بايلىق جوق ەدى، دەيدى، اۆتور.
ۆەنەتسيا ساۋداگەرى ماركو پولونىڭ وتباسى ارقىلى ورنىققان قارىم-قاتىناستىڭ پايداسىن ەۋروپا كوردى، ءوزارا ءدىندارلارىن، ساياحاتشىلارىن الماستىرىپ تۇردى. ساۋدادان تۇسكەن مول تابىستىڭ ارقاسىندا ەۋروپالىقتار بۇرىنعى مادەنيەتىن جانداندىرىپ، قايتا داۋىرلەۋدى باستاعانىمەن ەڭ باستىسى، شىعىستان باسپا تەحنولوگياسىن، وتتى قارۋ-جاراق، كومپاس، شوت سەكىلدىلەردى الىپ قولداندى. اعىلشىن عالىمى روجەر باكوننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ءحىىى عاسىردا مونعولدار اسكەري ونەردە عانا ەمەس، عىلىمدا دا تابىستارعا جەتكەن كورىنەدى.
كوشپەندىلەردىڭ ىقپالىمەن ورتا عاسىرلىق قايتا داۋىرلەۋدە تەحنيكا، تەحنولوگيا، اسكەري-سوعىس، كيىم-كەشەك، ساۋدا-ساتتىق، ازىق-تۇلىك، ونەر، ادەبيەت، مۋزىكا سەكىلدى سالالار بويىنشا ەۋروپالىقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ەلەۋلى وزگەرىستەر ەندى. ەۋروپالىقتار كوشپەندىلەر توقىعان ماتادان شالبار مەن كۇرتە كيىپ، بۇرىنعى جالاڭبۇت جامىلعىلارىنان قۇتىلىپ، بويلارىن بۇتىندەدى، ۇياتتى جەرلەرىن تولىقتاي جاپتى. مۋزىكادا دا بۇرىنعىداي ساۋساقپەن سىم تارتقىلاپ قانا قويماي، ەندى ىشەكتى اسپاپتى ەگەپ ۇيرەندى (سكريپكا). سۋرەت ونەرىندە دە جاڭا لەپ بايقالدى. ەۋروپالىقتار كوشپەندىلەردىڭ ۇران سالىپ، ءبىر-بىرىنە دەم بەرەتىن ءۇردىسىن دە جاتسىنباي قابىلدادى. وسىنىڭ ءبارىن جەتىك بىلگەندىكتەن اعىلشىن جازۋشىسى جەففري چوسەر «كانتربيۋر تاريحى» اتتى تۋىندىسىن  ازيا قىرانى - شىڭعىس حانعا ارناسا كەرەك.   
قايتا داۋىرلەۋ تۇسىنداعى ءبىلىمدار عالىمدار كوشپەندىلەر جايىندا وسىلاي جازىپ جاتقاندا الەمنىڭ تەڭ جارتىسى ولاردى ءالى كۇنگە دەيىن قانعا قىزعان جابايى تايپالار دەپ ەسەپتەيتىندىگىنە اۆتور اسا تاڭدانىس بىلدىرەدى. جەففري چوسەر نەمەسە بايرونداردىڭ بريتاندىقتاردىڭ ساناسىنا سىڭىرگەن شىڭعىس حان مەن ونىڭ قالىڭ قولى تۋرالى بەينەلەۋلەرى راسىندا، قازىرگى تۇسىنىكتەن باسقاشا. كوشپەندىلەر ساربازدارىن التىن مەن اقشا توناۋشى، سۇلۋ ارۋلاردى زورلاۋشى ەتىپ كورسەتۋ قازىرگى كوركەم فيلمدەر مەن ادەبي تۋىندىلارعا ءتان ءۇردىس بولسا كەرەك.      
بۇگىندە شىڭعىس حاننىڭ پورترەتى دە كوبەيگەن. الايدا، ول كوزى تىرىسىندە ەش قاشان ءوزىنىڭ سۋرەتىن سالدىرىپ، تيىن-مانەتتەرگە اتىن جازدىرىپ، قازىرگى كەيبىر ديكتاتورلارشا ەسكىرتكىشتەرىن تۇرعىزدىرعان جوق. شىڭعىس حاننىڭ قازىرگى سۋرەتتەرىنەن ءبىز تانىمنان گورى كۇدىك-كۇماندى كوبىرەك كورەمىز. قىتايلار بايسالدى قاريانى سالسا، پارسى سۋرەتشىلەرى تاققا جايعاسقان تۇرىك سۇلتاندارىنشا سۇستى ەتىپ بەينەلەيدى.    
جالپى، شىڭعىس حان مەن ونىڭ داڭقتى يمپەرياسى جايىنداعى مالىمەتتەردىڭ اسا قۇپيا جاعدايدا ساقتالىپ كەلگەندىگى تاريحشىلار ءۇشىن ەلەۋلى قيىندىق تۋدىرىپ كەلەدى.  تاريحشىلار ءۇشىن ول تۋرالى زەرتتەگەندە، جازعاندا نەگىزگە الاتىن ناقتى دەرەككوزدەر سالىستىرمالى تۇردە وتە از. مونعول قولدارىنىڭ جاۋلاپ العان قالالارى، ولاردىڭ الدىندا تىزە بۇگىپ، جەڭىلگەن ارميالاردىڭ ءتىزىمى سەكىلدى دەرەكتەر كەزدەسۋى مۇمكىن. ال، ءدال تەمۇجيننىڭ اتا-تەگى، مىنەز-قۇلقى، ارمان-مۇددەسى، جەكە ءومىرى تۋرالى ناقتىلانعان دەرەك تىم سيرەك. شىڭعىس حان دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن ونىڭ ەت جاقىندارىنىڭ ءبىرى الەم ءامىرشىسىنىڭ جەكە ءومىرى جايىندا جازىپ، ونى قۇپيا تۇردە ساقتاعان دەگەن اڭگىمەنى قىتاي، پارسى عالىمدارى كەزىندە كوپ جازعان.  الايدا، ونى ازىرگە ەشبىر عالىم دالەلدەي قويعان جوق.
شىڭعىس حان قايتىس بولعاننان كەيىن ءجۇز جىلدان سوڭ پارسى تاريحشىسى راشيد-ءال-وني مونعول ارپىمەن، كونە مونعول تىلىندە جازىلىپ ساقتالعان دەرەكتى شەجىرە بار دەپ مالىمدەگەن. حاننىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنداعى جازبانى كورۋگە جانە مونعولشا تۇپنۇسقاسىن وقىپ ۇعۋعا قابىلەتتى ايتۋلى عالىم شەت جۇرتتاردا بولمادى.  مونعول بيلىگى قۇلاپ، ىدىراعاننان كەيىن الگى قۇپيا شەجىرە تۋرالى ءسوز دە ۇمىتىلا باستاعان. ءتىپتى، ونى جاي ءبىر اڭىز-اپساناعا بالاۋشىلار دا تابىلدى.
سۋرەتشىلەر شىڭعىس حان پورترەتىن ءوز قيالدارىمەن ءارتۇرلى ەتىپ سالعانى سەكىلدى جازۋشىلار مەن عالىمدار دا سول جولمەن ءجۇردى.     كورەي، جاپوننان باستاپ، ارميان عالىمدارىنا دەيىن تەمۇجيننىڭ ءومىرىن اڭىزعا اينالدىرىپ، تىم اسىرەلەپ جىبەرگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى، پروفەسسور. سەنىمدى ءارى ءدال اقپارات بولماعان سوڭ ءوز بولجامدارى مەن قورقىنىشتارىن عانا ايتقاننان اسا الماسى انىق قوي. جۇزدەگەن جىلدار وتكەن سوڭ ەسكەندىر،  تسەزار، چارلي ماشە، ناپولەونداردىڭ جاساعان جاۋىزدىقتارى مەن وتارلاۋداعى جەتىستىكتەرىن اتقارعان تاريحي رولىمەن  سالىستىرىپ جازعاندار كوپ بولدى. ال، شىڭعىس حان مەن كوشپەندىلەر جاساعان جاعىمدى ىستەر ۇمىتىلىپ، كەرىسىنشە، ونىڭ قاتىگەزدىگىن، جاۋىزدىعىن بىرجاقتى اسىرەلەگەن دۇنيەلەر باسىم. سونىڭ سالدارىنان شىڭعىس حان دەگەن قانىپەزەر جەندەت، مەيىرىمسىز قاتال، جابايى جىرتقىش ىسپەتتى تەرىس ۇعىم قالىپتاسقان. تەك ونىڭ ءوزى عانا ەمەس، ۇرپاقتارى دا، جالپى ازيالىقتاردىڭ ءبارى مادەنيەت پەن وركەنيەتتەن جۇرداي تاعى جاندار سەكىلدى جالعان بەينە ەۋروپالىقتاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن.    
ءحۇىىى عاسىردىڭ سوڭىندا ساحنالانعان ۆولتەردىڭ «جەتىم قىتاي» اتتى دراماسىن اۆتور مىسالعا كەلتىرەدى. شىڭعىس حاننىڭ قىتاي جەرىن جاۋلاعانى تۋرالى باياندالاتىن پەسادا قانعا تويمايتىن جاۋىز ءبارىن قىرىپ،  ازيا دالاسىن اڭىراتىپ يەن تاستاعان دەلىنەدى ەكەن. ونەر تۋىندىلاردىڭ وزىندە ەكى جاققا الما-كەزەك اۋىتقۋ بولعانىن چوسەردىڭ شىڭعىس حاندى ماقتاۋعا ءسوز تاپپاعانىمەن، ۆولتەردىڭ جامانداعاندا جەرمەن جەكسەن ەتكەندىگىمەن تۇسىندىرەدى. 
شىڭعىس حان تايپالارى «تارتار»، «تاتار» «موعال»، «موعول»، «موال» جانە «مونعول» دەگەن بىرنەشە اتاۋمەن ايتىلعانىمەن شىن مانىندە ونىڭ قۇرعان يمپەرياسى كوپ ۇلتتار مەن ۇلىستان تۇراتىن كوشپەندىلەردىڭ بىرىككەن مەملەكەتى بولاتىن. شەت جۇرت وسى اتاۋلاردىڭ ءبارىن جاعىمسىز ماعىنادا كەمسىتكەن سىڭايدا كوبىرەك قولداندى.  ءحىح عاسىردا باتىس عالىمدارى ازيالىقتار مەن امەريكا قۇرلىعىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ۇندىستەردى كەمسىتۋ ءۇشىن «مونگولويد» دەگەن اتاۋدى عىلىمعا ەنگىزدى. وزدەرىن اق ءناسىلدى، اسىل تەكتى «ەۋروپەيد» دەپ اتادى. ەگەر الدەبىر «ەۋروپەيد» ايەل جارىمەس نەمەسە مۇگەدەك بالا تاپسا ونىڭ ارعى تەگىندە مونعولدىڭ قانى بار، شىڭعىستىڭ ساربازى زورلاپ كەتكەن دەگەن «دياگنوز» قويادى ەكەن. مەيلى، ونىڭ ءتۇر كەلبەتى «مونگولويد» بولعان كۇننىڭ وزىندە ءبارى اللاعا عانا ايان دۇنيە عوي.
سيونيستەر مەن ۇلتشىل-شوۆينيستەر دە مونعولداردى پارسىشا «موعول» دەپ اتاپ كەمسىتىپ كەلگەنى ايان. جالپى ساتسىزدىكتىڭ ءبارىن مونعولداردان كورەتىن ءۇردىس ءبىر كەزدەرى الەمدە قالىپتاسقان. ورىستار باتىستىق تەحنيكا مەن جاپوندىق ارميانىڭ قۋاتتىلىعىنا جەتە الماعاندىعىن شىڭعىس حان مەن تاتار شاپقىنشىلىعىنان كورگەن.  پارسىلار دا كورشى ەلدەردەن ارتتا قالىپ قويعاندىعىنا مونعولدار اشقان سوعىستىڭ سالدارىنا جاپقان. سول سياقتى قىتايلار جاپون مەن ەۋروپالىقتارعا جەتە الماعاندارىنا، ۇندىستاندىقتار اعىلشىنداردان جەڭىلىلگەنىنە، حح عاسىردا اراب ساياساتكەرلەرى امەريكاندىقتاردان بۇرىن اتوم قارۋىن جاساي الماي قالعاندىقتارىنا تاعى دا مونعولداردى كىنالى ساناعان. ەگەر مونعول ساربازدارى اراب كىتاپحانالارىن ورتەمەگەندە، قالالاردى كۇيرەتپەگەندە ولار ءبارىن جاساپ تاستاعانداي ەكەن.
امەريكاندىقتار 2002 جىلى بومبانىڭ استىنان الىپ تاليبانداردى  اۋعانستاننان قۋىپ شىققانعا دەيىن تالىبتەر سول ولكەنى سەگىز عاسىر بويى مەكەندەپ كەلە جاتقان حازارلاردى شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى بولعاندىقتارى ءۇشىن اياماي جازالاعان. ساددام حۋسسەين يراك حالقىنا ارناعان سوڭعى سوزىندە امەريكاندىقتاردى مونعولدارعا ۇقساتىپ، ايىپتاعان. 
ساياسات پەن عىلىمدا، جالپى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمىندا شىڭعىس حاننىڭ شىنايى تاريحىنىڭ بەتى اشىلماي قۇپيا كۇيىندە قالا بەرگەنى كىتاپتا جان-جاقتى كورىنىس تاپقان. «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى كىتاپ تۇرىندەگى جازبا ەسكەرتكىش تە  اتىنا زاتى ساي بولىپ جىلدار بويى جاسىرىن ساقتالدى. شىڭعىستىڭ كەيبىر قۇپياسىن اشىپ،  ول تۋرالى دەرەكتەردىڭ شەت جاعاسىن سۋىرتپاقتاۋعا حح عاسىردا زور مۇمكىندىك تۋدى. ول، حاننىڭ ومىردەرەگىن بايانداعان قولجازبانىڭ تابىلۋى. نەگىزى عالىمدار اراسىندا مونعولداردى مەنسىنبەيتىن، تەرىس تۇسىنىكتەگى جاندار بولعانىمەن شىڭعىس حان تۋرالى تاريحي جازبا بار دەگەندى ەشقايسى جوققا شىعارمايتىن.
اقىرى، ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا قىتاي حانجىسىمەن تاڭبالانعان جازبا بەيجىڭدە تابىلادى.  عالىمدار قىتاي جازۋىن تانىپ وقىعانىمەن سوزدەرىن مۇلدە تۇسىنە المادى. ءحىىى عاسىرداعى كوشپەندىلەر سويلەسكەن ءتىلدى قىتاي قارپىنە تۇسىرگەندىكتەن ۇعۋ مۇمكىن بولمادى.  عالىمدار ءار تاراۋ سايىن كەزدەسەتىن قىتايشا تۇيىندەمەلەرىن عانا وقيدى، ال، كىتاپتىڭ مازمۇنىنا تولىق ەنە المايدى. سوندىقتان وعان قۇپيا شەجىرە دەپ ات قويعان.    
قۇپيا شەجىرەنى مونعولداردىڭ ءوزى ستالين تۇسىندا زەرتتەۋگە بارا المادى. سەبەبى، ءبارىن بيلەپ-توستەگەن كومپارتيا ونى عىلىمي-كوممۋنيزمگە جات مازمۇنعا تەلىگەن. 1953 جىلى ستالين ولگەن سوڭ جىلىمىق ورنادى جانە 1961 جىلى مونعوليا بۇۇ-عا مۇشە بولدى.  1962 جىلى شىڭعىس حاننىڭ تۋعانىنا 800 جىل تولدى. مەملەكەت باسقارۋىنداعى ەكىنشى تۇلعا بولىپ تابىلاتىن د. ءتومور-وچير مەرەيتوي قۇرمەتىنە ۇلى قاعانعا ارناپ ونون وزەنى جاعاسىنا ەسكەرتكىش سوعۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. شىڭعىس حاننىڭ 9 تۇعىرلى اق تۋلارىن بەينەلەگەن پوچتا ماركاسىن باسىپ شىعارادى. (توعىز تۋدىڭ ىشىندە قازىرگى قازاق رۋلارىنىڭ دا بايراقتارى بار)   
كوشپەندىلەر يمپەرياسىنىڭ تاريحي ءرولىن، جاعىمدى جانە جاعىمسىز تۇستارىن تالداعان عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلادى. وعان بۇكىل مونعول زور تەبىرەنىسپەن قۋانىپ، رۋحى كوتەرىلدى. ال، ورىستار ۇركە قارادى. كەڭەستىك رەسەي كورشىسىنىڭ بۇل ارەكەتىن ۇلتشىلدىقتى، جاۋىزدىقتى دارىپتەۋ دەپ سوكتى. كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەن مونعوليانىڭ دەربەس ساياسات ۇستانىپ، قىتاي جاعىنا شىعىپ كەتەتىندىگىنەن قاتتى قورىقتى. كومپارتيا باسشىلارى د.ءتومور-وچيردى ۇلتشىل دەپ ايىپتاپ الدىمەن لاۋازىمنان بوساتىپ جەر اۋداردى. كەيىن كگب جەندەتتەرىن جىبەرىپ بالتامەن شاۋىپ ءولتىرتتى.  پارتيا ىشىنە تازالاۋلار جۇرگىزگەن مونعول كوممۋنيستەرى كەيىن عالىمدار اراسىنان «انتي-كوممۋنيستەردى»، «قىتاي تىڭشىلارىن»، «بۇلىكشىلەردى» توپ-توبىمەن تاۋىپ، بەلگىلى ارحەولوگ-عالىم ح.پەرلەەنى  ءتومور-وچيردىڭ ۇستازى ءارى شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ تاريحىن قۇپيا زەرتتەۋشى دەپ ايىپتاپ، اباقتىعا جاپتى.    
شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى قانداي ءبىر ىلىك تاپسا بولدى، ولار ۇستازداردى، تاريحشىلاردى، سۋرەتشىلەردى، اقىنداردى، انشىلەردى اياۋسىز جازالاپ جاتتى. ولاردىڭ كوبىنە جاناما تۇردە جازا قولداندى. ايتالىق، لاۋازىمدى قىزمەتتەرىنەن الىپ تاستايدى، مۇلدە جۇمىسسىز تەنتىرەتىپ جىبەرەدى، قىستىڭ قاقاعان ايازىندا وتباسىمەن پاتەردەن قۋىپ شىعارادى، ءتىپتى دارىگەرلىك كومەك تە كورسەتىلمەيدى. قالادان شىعارىپ، ەڭ شالعايداعى اۋىلدارعا جەر اۋدارادى. وسى «تازالىق» كەزىندە شاشاقتى بايراقتىڭ ءبىرجولاتا جوعالعانىنا اۆتور ەش ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ال، سوعان قاراماستان رەسەيدىڭ وزىندە، اقش-تا، گەرمانيادا، فرانتسيادا جانە ماجارستاندا عالىمدار «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەۋدى، ونى كونە كوشپەندىلەردىڭ بەلگىسىز تىلىنەن قازىرگى مونعولشاعا اۋدارۋدى  جالعاستىرا بەرگەن.
وسىلايشا، 1970-جىلدارى كونە مونعول ءتىلىن زەرتتەۋشى، اۆستراليا عالىمى يگور دە راحەۆيلتستىڭ جەتەكشىلىگىمەن جانكەشتى زور عىلىمي تالداۋ ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە قۇپيا شەجىرەنىڭ ءبىرىنشى تاراۋى مونعول جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كورەدى. وسى تۇستا اقش عالىمى فراتسيس ۋەدمان جانە كليۆەس تاعى اۋدارما نۇسقاسىن جاساعانىن 1982 جىلى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى كىتاپ ەتىپ شىعاردى. ولار شەجىرەنىڭ كىلت سوزدەرىن اۋدارۋمەن قاتار دەرەكتەرگە تۇسىنىكتەمە جاساعان. اتالمىش عالىمدار وسىنداي كۇردەلى ەڭبەكتى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن ءحىىى عاسىرداعى كوشپەندىلەر مادەنيەتىمەن تەرەڭ سۋسىنداعان. سونىڭ ارقاسىندا شەجىرەنىڭ تاريحي مازمۇنىمەن قولجازبانىڭ قىر-سىرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءتۇسىنىپ اۋدارعان ەكەن.  ونى اۋدارۋ ءۇشىن الەم عالىمدارى وقيعا بولعان ۇلى دالاعا كەلىپ، ونى كوزبەن كورىپ جۇرەكپەن تانۋدى ءاردايىم ەستەن شىعارماۋدى ەسكەرتۋمەن كەلەدى.
ال، پروفەسسور جاك ۋەتەرفوردتىڭ «قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى يمپەراتور شىڭعىس حان» اتتى كىتابىن وقىپ شىققان ساتتە-اق، ونىڭ كەيىپكەرىن راسىندا، جاسامپاز تۇلعا ەكەن-اۋ دەگەن ويدا قالاسىڭ.

(سوڭى)
«اباي-اقپارات»