قازاق جەرىندە بولىپ قايتقان بەلگىلى ورىس ساتيريگى م.زوششەنكو: «قازاق حالقى كۇلكى مەن قالجىڭنىڭ، ءازىل مەن سىقاقتىڭ وتانى ەكەنىن اڭعاردىم. ءازىل - قازاق حالقىنىڭ تابيعي، ءتول قاسيەتى ەكەنىن ونىڭ اۋىزشا پروزاسى ودان ءارى دالەلدەي تۇسەدى دەگەن ەكەن. سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماننان. ياعني، ايلاكەر الدار كوسە مەن قوجاناسىر اپەندىدەن باستالاتىن قازاق ساتيراسى قاي كەزەڭدە بولسىن، وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعاپ وتىرعان.
بىراق. وكىنىشكە قاراي، قازىر كوپشىلىكتەن «ساتيرا جوق» دەگەندى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ساتيريكتەرىمىز بەن ولاردىڭ ساتيرالىق ەڭبەكتەرىن كورە تۇرا، جۇرتتىڭ بۇلاي دەۋىنىڭ ءمانىسى نەدە؟ ەندەشە، «ساداق» بولىپ قادالاتىن، «شانشار» بوپ شانشيتىن، «بالعا» بوپ ۇراتىن، «ارا» بوپ شاعاتىن ساتيرانىڭ بۇگىنگى كۇنى نەگە ەل الدىندا ءالسىز كورىنۋىنىڭ سەبەبىن انىقتاۋعا تىرىسىپ كورەيىك.

قازاق جەرىندە بولىپ قايتقان بەلگىلى ورىس ساتيريگى م.زوششەنكو: «قازاق حالقى كۇلكى مەن قالجىڭنىڭ، ءازىل مەن سىقاقتىڭ وتانى ەكەنىن اڭعاردىم. ءازىل - قازاق حالقىنىڭ تابيعي، ءتول قاسيەتى ەكەنىن ونىڭ اۋىزشا پروزاسى ودان ءارى دالەلدەي تۇسەدى دەگەن ەكەن. سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماننان. ياعني، ايلاكەر الدار كوسە مەن قوجاناسىر اپەندىدەن باستالاتىن قازاق ساتيراسى قاي كەزەڭدە بولسىن، وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعاپ وتىرعان.
بىراق. وكىنىشكە قاراي، قازىر كوپشىلىكتەن «ساتيرا جوق» دەگەندى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ساتيريكتەرىمىز بەن ولاردىڭ ساتيرالىق ەڭبەكتەرىن كورە تۇرا، جۇرتتىڭ بۇلاي دەۋىنىڭ ءمانىسى نەدە؟ ەندەشە، «ساداق» بولىپ قادالاتىن، «شانشار» بوپ شانشيتىن، «بالعا» بوپ ۇراتىن، «ارا» بوپ شاعاتىن ساتيرانىڭ بۇگىنگى كۇنى نەگە ەل الدىندا ءالسىز كورىنۋىنىڭ سەبەبىن انىقتاۋعا تىرىسىپ كورەيىك.
«كۇلە ءبىلۋ - ءومىر، كۇلدىرە ءبىلۋ - ونەر، كۇلكى بولۋ - ءولىم» دەيدى سەيىت كەنجەاحمەتوۆ. راسىندا، كۇلكىنىڭ قۇدىرەتى كۇشتى. قازاق ويىنداعىسىن ورايلى ازىلمەن، استارلى قالجىڭمەن-اق جەتكىزە بىلگەن. جالپى، ساتيراعا قىزمەت ەتكەن قىرعي ءتىلدى قالامگەرلەر قازاقتا كوپ. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىلياس، بەيىمبەت، ءسابيت دونەنتاەۆ، ساكەن سىندى قايراتكەرلەرى بۇل جانردى اينالىپ وتپەگەن. ال ولاردان كەيىنگى ساتيريكتەر قاتارى اسقار توقماعامبەتوۆ، ءجۇسىپ التايباەۆ، سادىقبەك ادامبەكوۆ، شونا سماحانۇلى، بالعابەك قىدىربەكۇلى، ءوسپانالى يماناليەۆ، وسپانحان اۋباكىر، سەيىت كەنجەاحمەتوۆ، مىڭباي ءراش، ەسەنجول دومباەۆ، ۇمبەتباي ۋايدين، قاجىتاي Iلياس، عابباس قابىشەۆ، ساق-تاپبەرگەن الجىكوۆتەردەن باستالىپ، كوپەن امىربەك، بەرىك سادىر، تولىمبەك الىمبەكۇلى، مۇحتار شەرىم، ەرماحان شايحىۇلى، ەركiن جاپپاس جانە ت.ب. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇدان ءبىز قازاق ساتيريكتەرىنىڭ قاتارى سيرەمەگەنىن اڭعارامىز. سوڭعى اتالعان ساتيريكتەردىڭ ارقايسىسى ءبىر-ءبىر گازەتتە كۇلكى بۇرىشتارىن جۇرگىزەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل وتكىر جانردىڭ «ولمەگەنىنە» كوز جەتكىزەمىز. ءتىپتى، بۇل جانرعا قالام سىلتەگەندەر قاتارىندا دانىشپان اقىنىمىز اباي دا بار. بەلگىلى ساتيريك، عالىم تەمىربەك قوجاكەەۆ ونىڭ ولەڭدەرىن ساتيرالىق جانرلار بويىنشا تالداپ، جىكتەپ بەرگەن. بۇل كۇلكىنىڭ ءومىر-شەڭ ەكەنىن دالەلدەپ تۇر ەمەس پە؟ دەمەك، «ساتيرا جوق» دەۋشىلەر قاتەلەسەدى.
كوپشىلىك كوبىنە قازىرگى ساتيرا مەن كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساتيرانى سالىستىرادى دا، ونى جوققا تەلىپ جاتادى. جۇرتتىڭ بۇلاي ويلاۋى ورىندى. بىرىنشىدەن، كەڭەستىك قوعامدا ساتيراعا كوپ ءمان بەرىلدى. بۇعان دالەلدى ساتيرا جانرىنىڭ جىلىگىن شاققان، ونى تۇڭعىش بولىپ زەرتتەگەن تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن تابۋعا بولادى. قازاقتىڭ حالىقتىق ساتيراسىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، «ساتيرالىق جانرلار»، «ساتيرا - كۇشتىلەر قارۋى»، «ساتيرا - تاربيە قۇرالى»، «ساتيرا نەگىزدەرى» سەكىلدى كوپتەگەن كىتاپتار جازعان عالىم ساتيرانىڭ كەمەلدەنۋىنە اسەر ەتكەن فاكتور رەتىندە بيلىكتەن كەلگەن نۇسقاۋلاردى قاراستىرادى. ول ءوزىنىڭ «ساتيرا - كۇشتىلەر قارۋى» اتتى مونوگرافياسىندا: «پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز بۇل قارۋعا دەگەن ءۇمىت، ىقىلاسىن، سەنىم-نانىمىن ەشقاشان باسەڭسىتكەن ەمەس. ول ساتيرا مەن يۋمورعا، ونىڭ جاۋىنگەر جانرلارىنا سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى-اق زور ءمان بەردى. لەنيندىك پارتيانىڭ 1924 جىلى مامىر ايىنىڭ 23-31 كۇندەرى وتكەن ءحىىى سەزى «ءباسپاسوز تۋرالى» قارارىندا جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ ءباسپاسوزىن دامىتۋدى، ونىڭ ءتۇر سالاسىن مولايتۋدى مىندەتتەدى. جاستاردى جاۋىنگەرلىك رۋحتا تاربيەلەۋ ءۇشىن بولشەۆيزمنىڭ وپپورتۋنيزممەن، ءوز ىشىندەگى ارقيلى ۋكلوندارمەن كۇرەسىن كەڭ كورسەتەتىن ادەبيەتكە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى تالاپ ەتتى» دەپ جازادى. 1918 جىلى ۆ.ي.لەنيننىڭ «ءبىزدىڭ گازەتتەرىمىزدىڭ سيپاتى تۋرالى» دەگەن ماقالاسى جارىققا شىعىپ، وندا «كوسەم» «ساتيرا مەن يۋمورعا زور ماڭىز بەرۋ» قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ، وسى ماسەلەگە قاتىستى ارنايى نۇسقاۋ بەرەدى. سونداي-اق ول «كروكوديل»، «پراۆدا»، «لەنينگراد»، «زۆەزدا» سياقتى باسىلىمدارعا جەكە-جەكە قاۋلىلار شىعارىپ، ولارعا كەرتارتپالاردى فەلەتون ارقىلى سىناپ وتىرۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ وتىرعان ەكەن. ياعني پرولەتاريات تابىنىڭ «كوسەمدەرى» ەلدى باقىلاۋدا ۇستاۋدا ساتيرانىڭ تاپتىرماس قۇرال ەكەنىن تەرەڭ ۇعىنىپ، بۇل قارۋدى وڭتايلى پايدالانا بىلگەن. وسىلايشا، قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى نازاردا ۇستاپ، كەمشىلىكتەردى دەر كەزىندە بايقاپ وتىرۋ ءۇشىن ۇنەمى ساتيراعا قاتىستى قاۋلى-قارارلار شىعارىپ وتىرعان.
لەنين ومىردەن وزعاننان كەيىن دە ساتيرا ءوز ماڭىزىن جوعالتا قويمايدى. 1927 جىلعى ساۋىردە «ساتيرالىق يۋمورلىق جۋرنالدار تۋرالى» قاۋلى شىعادى. وندا: «ساتيرالىق-يۋمورلىق جۋرنالداردىڭ مىندەتتەرى - ءبىزدىڭ قۇرىلىسىمىزداعى، ەل ءومىرىنىڭ ارقيلى سالاسىنداعى، تۇرمىسىنداعى بۋرجۋازيالىق كوزقاراستاردى، مەششاندىق ءداستۇر مەن ادەتتەردى، سوتسياليستىك قۇرىلىس مىندەتتەرى مەن جالپى پرولەتارلىق مۇددەلەرگە قايشى كەلەتىن ءارتۇرلى توپشىلدىقتى، بيۋروكراتتىق، ۇلتشىل-شوۆينيستىك تەندەنتسيالاردى، تاپ جاۋلارى مەن ولاردىڭ سانالى جانە ساناسىز تۇردەگى قوستاۋشىلارىن سىناۋ، اشكەرەلەۋ» دەپ كەلەتىن ناقتى نۇسقاۋلار بەرىلەدى. ساتيرانىڭ «مىقتىلار قارۋىنا» اينالۋىنىڭ ءمانى وسىدا بولسا كەرەك. سونداي-اق ساتيرانى فاشيزمگە قارسى كۇرەستە دە پايدالانىپ، بۇل ءوز كەزەگىندە جاۋىنگەرلەردىڭ جىگەرىن جانۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن. سوعىس بىتكەن سوڭ، بۇل قارۋدى قايتادان قوعام كەلەڭسىزدىكتەرىنە باعىتتاعان. پارتيانىڭ 1946 جىلى قابىلدانعان «زۆەزدا»، «لەنينگراد» جۋرنالدارى تۋرالى قاۋلىسىندا «تالعامى تومەن جۋرنال رەداكتسيالارى مەن باسپا باسشىلارىنىڭ كەڭەس شىندىعىن بۇرمالايتىن، كوركەمدىك قاسيەتى شامالى، يدەيالىق دەڭگەيى تومەن ساتيرالىق يۋمورلىق شىعارمالارعا ورىن بەرىپ جۇرگەندىگى» ايتىلىپ، سىنعا ۇشىراعان ەكەن. ياعني ساتيرا ەشقاشان نازاردان تىس قالىپ قويماعان. بۇل ءوز كەزەگىندە ساتيرانى جاۋىنگەر جانرعا، وتكىر جانرعا اينالدىرعان. كەڭەس-تىك داۋىردە ساتيرا «داۋرەنىنىڭ ءجۇرۋى» - بۇل جانردى تىكەلەي بيلىكتىڭ ءوزى قاداعالاپ، نازاردا ۇستاۋىندا دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.
ساتيرانىڭ كەمەلدەنۋىنە اسەر ەتكەن ەكىنشى سەبەپ رەتىندە فەلەتون جانرىن قاراستىرۋعا بولادى. تەمىربەك قوجاكەەۆ: «ادەبيەت پەن ءباسپاسوز تاجىريبەسىندە جاماندىققا جانى قاس، جاقسىلىقتى عانا ىزدەيتىن، ازۋلى دا ايبىندى ءبىر جانر بار. ول - فەلەتون. فەلەتون جات مىنەز، جايسىز قىلىق، كەمشىلىك ءمىندى كورسە-اق ايىرىن الا سالىپ، ونى تۇيرەي قويادى، جۇرت الدىنا سۇيرەپ شىعارىپ، قاعىپ-سىلكىپ، ماسقارا ەتەدى» دەيدى. راسىندا، سول كەزدەرى فەلەتون ساتيرانىڭ ەڭ ءوتىمدى دە، وتكىر جانرى بولعان. وكىنىشكە قاراي، بۇل جانر بۇگىندەرى مۇلدەم جوعالعان. ساتيريكتەر قاۋىمى دا فەلەتوننىڭ باسپاسوزدەن بوي كورسەتپەي كەتكەنىن ايتۋدا. بەلگىلى ساتيريك ۇمبەتباي ۋايدين: «ساتيرا دا، ساتيريكتەر دا بار. حالىق باردا كۇلكى ولمەيدى. ساتيرانى ارزانداتىپ، نە بولسا سونى كۇلكىگە، جەڭىل قىلجاققا اينالدىرىپ جاتاتىنداردى دا جوققا شىعارا المايمىز. مۇنداعى ماسەلە ساتيرانىڭ جوقتىعىندا ەمەس، ونىڭ ساپاسىندا. اسىرەسە، ساحنالىق ساتيرا كەمشىلىكسىز ەمەس دەر ەدىم. ولار ساتيريكتەردىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانبايدى. پايدالانعان جاعدايدا دا، اكتەرلەر ماتىننەن شىعىپ، ونى ءوز ىڭعايىنا سالىپ الادى. سوندىقتان دا باسى ءبۇتىن قويىلىم دۇرىس ورىندالماي، كوپشىلىك كوڭىلىنەن شىقپاي جاتادى. مىنە، وسىعان بايلانىستى جۇرت ساتيرانىڭ قۇنى جوعالىپ كەتتى دەپ ويلايدى. سونداي-اق فەلەتون، پامفلەت سىندى مىقتى جانرلارىن جوعالتقان سوڭ دا، ساتيرا ءالسىز كورىنەدى» دەيدى.
راس، كەزىندە «ارا» جۋرنالىنىڭ ەڭ ءوتىمدى جانرى بولعان فەلەتون بۇگىندەرى ۇمىتىلعان. وسپانحان اۋباكىروۆ: «ارا» - ارا بولادى، شاققان جەرى جارا بولادى» دەپ باعا بەرگەن جۋرنال بەتىندەگى فەلەتوننىڭ «باستى كەيىپكەرلەرى» جىلى ورىندارىنان الىنىپ، بيلىكتىڭ قاتاڭ جازاسىنا ۇشىراپ وتىرعان. قوعامنىڭ تالاي ءمىنىن تۇزەگەن «ارا» جۋرنالى تۋرالى كورنەكتى ساتيريك عابباس قابىشەۆ: «ول كەزدە «ارا» جۋرنالىنا ەسىمى ىلىككەن ادام مىندەتتى تۇردە تەكسەرىلىپ، لايىقتى جازاسىن الىپ جاتاتىن. جۋرنالدا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىمىزدە كەلەڭسىزدىكتەردى ايتىپ، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە دەيىن شىققانبىز. سول كەزدە ءۇش بىردەي مينيسترگە كىناسىن مويىنداتقىزىپ، قىزمەتىنەن دە بوساتقانبىز» دەيدى. ول ساتيرانىڭ بۇگىنگى كۇنى ءالسىز كورىنۋىنىڭ سەبەبىن «ونىڭ ەلەنبەۋى مەن لايىقتى باعا بەرىلمەي جۇرگەندىگىندە» دەپ تۇسىندىرەدى. «ساتيرانىڭ ەڭ ءبىر مىقتى جانرى - فەلەتون بولاتىن. بۇل جەمقورلار مەن پاراقورلارعا قارسى تاپتىرماس قۇرال ەدى. وكىنىشكە قاراي، فەلەتون ادەبيەت ساحناسىنان الاستاتىلدى. قازىر سىنالعان ادام ەمەس، سىناعان ادام سۇيكىمسىز بولىپ جاتادى. وسىلايشا، فەلەتونعا قاقپاق قويۋشىلار پايدا بولىپ، ساتيريكتەر بۇل جانردى جازۋدى قويدى. وسى ءبىز ساتيرادان ەمەس، فەلەتوننان ايىرىلىپ قالدىق دەسەك دۇرىس بولادى-اۋ. سونداي-اق قازىر ساتيرانى جىكتەپ، تۇپتەپ جۇرگەن زەرتتەۋشى جوق. ساتيرالىق تەاترلار بولسا، جەڭىل دۇنيەلەرگە اۋەس بولىپ الدى. مىنە، وسىنداي ۇلكەن-ۇلكەن سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇل جانر وسال كورىنەدى. ال جالپى العاندا ساتيرا بار. ونىڭ دەڭگەيى دە تومەندەي قويعان جوق. قۇدايعا شۇكىر، سايىپقىران ساتيريكتەرىمىز دە جوق ەمەس. تەك ولاردىڭ نە ىستەپ، نە جازىپ جۇرگەنىن باقىلايتىن ادامنىڭ جەتىسپەي-اق تۇرعانى» دەيدى قالامگەر.
«ساتيرا استە ءومىر شىندىعىنان تىس تۇرعان جايدان تۋمايدى، قايتا ومىردەگى مول مىننەن، سان ساراڭدىق پەن كوپ كورگەنسىزدىكتەن تۋادى. سولاردى جيىپ توپتايدى دا، ساتيرا «وبوبششەنيە» جاسايدى»، - دەيدى م.اۋەزوۆ. قوعامىمىز ءمىنسىز ەمەس. ءمىنىمىز دە، سىنسىز قالىپ جاتقان جوق. ءمىن بار. سىن دا بار. تەك وعان ءمان بەرىلىپ جۇرگەن جوق. تەمىربەك قو-جاكەەۆ سىندى بۇگىنگى ساتيرانى زەرتتەۋگە كىرىسكەن جان دا جوق. راسىندا، ادەبيەتىمىزدىڭ بۇل سالاسىنا بۇگىنگى كۇنى ماڭىز بەرىلىپ وتىرعان جوق. بۇل جانر تەمىربەك قوجاكەەۆكە دەيىن دە زەرت-تەۋسىز تۇر ەدى. بىراق عالىم: «قازاق ساتيراسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارنايى زەرت-تەلمەي كەلەدى. ادەبيەتىمىزدىڭ بۇل سالاسىن ەلەمەۋگە ءجون جوق. ساتيرا حالقىمىزدىڭ بۇكىل ومىرىمەن بىتە قايناسىپ، ونىڭ قاناۋ مەن توناۋعا، ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىككە قارسى كۇرەسىندە ەڭ ايبىندى قارۋى بولىپ كەلدى» دەپ، ونى زەرتتەۋدى ءوز قولىنا العان بولاتىن. ال بۇگىنگى ساتيرامىزدى زەرتتەۋ ىسىنە كىم كىرىسەر ەكەن؟..
مۇحتار اۋەزوۆ: «كۇلكى - ولمەس ەلدىڭ وشپەس كۇشى» دەيدى. ءيا، ەشقاشان وشپەيتىن مۇنداي مىقتى جانرعا ءدال كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىنداعىداي ءمان بەرىلسە، ساتيرا - ۇلتتىق يدەولوگياعا، ورتاق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن ايبىندى قارۋعا اينالاتىن ەدى عوي.

"ايقىن" گازەتى