قىتايدىڭ ەل بيلەۋ تاريحىنىڭ نەشە ونداعان عاسىرعا ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعى تانىلعان اقيقات. وسىسىمەن دە وزدەرى «ورتا جازىق» دەپ اتايتىن كليماتى جايلى، استىق وندىرىسىنە باپ، سارى وزەننىڭ (حۋاڭ حى) تومەنگى اڭعارىنداعى جازىقاي ولكەدەن وركەندەپ، ىرگەسىن ۇلعايتىپ ادامزات تاريقىنداعى ايتاقالسىن يمپەريالاردىڭ يەسى اتاندى. ەلدىڭ كۇنگەي بەتى تۇتاسىمەن، شىعىس-تەرىستىك ازيا ەلدەرى وعان مەرزىمىمەن سىي-سياپات جاساپ، جانامالاي سالىق تاپسىرىپ تۇردى.

وسى يمپەريالىق سالاۋات پەن سوعان سايكەستى ەلدىڭ الەۋەتى وعان الەمدىك تاريحتاعى وزگە يمپەريالاردا كەزدەسسە دە، جالعاسىن تاپپاعان وزگەشە سانا، ياعني استامشىلىق پيعىل قالىپتاستىردى. قىتاي تىلىندەگى «جۇڭگو» اتاۋىنىڭ ءوزى ءوزىن الەمنىڭ وزەگى، كىندىگى ساناعاندىعىنان كەلىپ شىققاندىعىن الەمدىك تاريحي ادەبيەتتەر راستاعان. جەر اۋماعىنىڭ كەڭدىگى، حالقىنىڭ كوپتىگىن ايتپاعان دا، ونىڭ باقۋاتتىلىعىنىڭ ءوزى قىتايدىڭ ءوزىن سولاي ساناۋىنا نەگىز بولعانداي ەدى. الەمدىك ەكونوميكا تاريحى ونەركاسىپ توڭكەرىسىنە دەيىن قىتايدىڭ جەرشارىنداعى ەڭ باي ەل بولعاندىعىن كورسەتىپ وتىر. «وتكەن 2000 جىلدىڭ 1800 جىلىندا قىتايدىڭ ءجىو-ءنىڭ الەمدىك ىشكى ءونىم جيىنتىعىنداعى ۇلەسى كەز كەلگەن ەۋروپا ەلىنەن ارتىق بولدى. 1820 جىلعا دەيىن ونىڭ وسى ۇلەسى 30%-تەن استام بولىپ كەلدى، ول جانە باتىس-شىعىس ەۋروپا مەن امەريكانىڭ ءجىو-ءىنىڭ قوسىندىسىنان دا ارتىق ەدى»  (گەنري كيسسيندجەر: «قىتاي»، قىتاي تىلىندە، 2015ج.).

زامان جىلجىپ 19 عاسىرعا جەتكەندە جاڭاعى پيعىل قىتايدىڭ وزىنە اپات بولىپ جولىقتى. ويتكەنى ول جەرشارىنىڭ باسقا تۇكپىرلەرىندە نە بولىپ جاتقانىنان مۇلدەمگە بەيساۋات بولاتىن. ال ونەركاسىپ توڭكەرىسىنىڭ يگىلىگىنەن جاڭا عىلىم مەن تەحنولوگياعا يە بولىپ، وڭدەۋ ونەركاسىبىن تىڭ ساپالىق ساتىعا كوتەرگەن باتىس ەۋروپا ەلدەرى جەرشارىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىن كەزىپ شيكىزات پەن وتكىزۋ بازارىن ىزدەپ شارق ۇرۋدا ەدى. سولاردىڭ تۋ ۇستارى انگليا بەيجيڭدە ەلشىلىك اشۋ، قىتايدىڭ تەڭىز جاعالاۋلارى پورتتارىندا ساۋدا جاساۋعا رۇقسات بەرۋىن كەلىسۋ مىندەتىمەن 1793 جىلى قىتايعا ەلشى اتتاندىرادى.

ەلشى دجوردج ماكارتنيگە قىتاي پاتشاسىنىڭ الدىنا قانداي سالاۋاتپەن كىرۋ ماسەلەسى قويىلادى. ونى وزگە ەلدىڭ ەلشىسى ەكەن دەپ ەسەپكە الماعان قىتاي ءمانساپتىلارى وعان پاتشالارىنىڭ الدىنا قوس تىزەرلەپ، ماڭدايىن جەرگە ءۇش مارتە تيگىزىپ تاعىزىم ەتۋىن كەزىگۋدىڭ شارتى ەتىپ قويادى. ماكارتني بۇعان، ارينە، كەلىسپەيدى. ايعا جۋىق سالعىلاسۋدان كەيىن ماكارتني ەۋروپالىق داعدىمەن ءبىر تىزەرلەپ سالەم جاساۋعا كەلىسىم العاننان كەيىن ءبىر جارىم ايدان سوڭ بارىپ قىتاي پاتشاسىنىڭ الدىن كورۋ «مارتەبەسىنە» يە بولادى. الايدا ونىڭ لايىقتى سياپات پەن قىتاي پاتشاسىنىڭ ءوزىنىڭ ساپار ماقساتىنا مۇلدەم كەرەعار «بىزدە كەرەكتىنىڭ ءبارى جەتكىلىكتى، بىزدە ءسىزدىڭ ەلمەن ساۋدا جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق» دەگەن سىڭايداعى ءوز پاتشاسىنا جازعان حاتىن ارقالاپ قايتۋىنا تۋرا كەلەدى. بۇل ەندى ايدارىنان جەل ەسىپ، داۋرەنى دەندەپ تۇرعان انگليا پاتشاسىنىڭ شامىنا تيەدى جانە «قىتاي ەسىگىن قىمتاي بەرەدى ەكەن، ونى ەندى زەڭبىرەكپەن اشۋعا ءماجبۇر بولارمىز» (فرانتسيا تاريحشىسى الەن پەيرەفيت) دەيتىن شەشىم جاساۋعا يتەرمەلەيدى. ايتقانىنداي 1842 جىلى انگليا قىتايدىڭ بىرقىدىرۋ تەڭىز پورتتارىن ساۋداعا اشۋعا كوندىرەدى. ءارى قاراي باتىس ەۋروپا ەلدەرى ىركەس-تىركەس قىتايدى وزدەرىمەن ساۋدا جاساۋ كەلىسىمدەرىنە ەرىكسىز قول قويدىرىپ قانا قويماي، قىتايدىڭ شىعىس تەڭىز جاعالاۋلارىنان اۋماقتى جەرلەردى جالداۋ جەلەۋىمەن يەلەنىپ الادى. ونداعى ماڭىزدى ساۋدا نۇكتەلەرى سولاردىڭ ىرقىنا وتەدى.

1911 جىلى 320 جىل داۋرەندەگەن چين يمپەرياسى قۇلاپ، گومينداڭ بيلىگى جاريالانادى. 1921 جىلى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى (قكپ) قۇرىلادى. 1937 جىلى جاپونيا قىتايدىڭ شىعىس-تەرىستىگىندەگى مانجۋريانى باسىپ الىپ، وندا «مانجۋريا مەملەكەتىن» جاريالايدى. وسىدان كەيىن قىتاي ەلى گومينداڭ مەن قكپ-نىڭ جاپونيانى شىعارۋ ءۇشىن تىزە قوسۋى، 1945 جىلدان باستاپ بيلىككە تالاسىپ ءوزارا قىرلىسۋى سەكىلدى كەشىرمەلەردى باستان كەشىرىپ، اراعا ءبىر عاسىر سالىپ،1949 جىلى قكپ باسشىلىعىنداعى قحر-نىڭ قۇرىلۋىمەن باتىس ەلدەرىنىڭ «قورشاۋىنان» ازەر قۇتىلادى.

قىتاي ونان كەيىنگى «قورشاۋدى» ءوزىنىڭ يدەولوگيالاس سەرىگى كەڭەستەر وداعىنان (كو) كوردى. ەكىگشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىن-اق كەڭەس وداعىنىڭ الەمدە سوتسياليستىك جۇيەنى قالىپتاپ، سونىڭ «كوكەسى» بولۋعا ۇمتىلعانى بەلگىلى. بۇنى كادىمگى يمپەريانىڭ مۇراگەرى، بىردەي سوتسياليستىك جۇيەنى قۇرىپ جاتقانىمەن، تۇتاس عاسىر ەۋروپانىڭ يتپەگىندە قورلىق كورگەن قىتايدىڭ قابىلداي الماسى انىق ەدى. شىنتۋايتىندا دا قىتاي ءوزىنىڭ سول تۇستاعى قانسىراعان مۇشكىل جاعدايىنا قاراماستان، كو-نىڭ ەكونوميكالىق-اسكەري كومەگىنەن باس تارتىپ، 1962 جىلى ونىمەن جامانداسىپ شىقتى. ەسەسىنە كو قىتايعا قىسىم جاساۋىن باستادى. قىتايعا جاردەم ەسەبىندە ۇسىنعان ءىرى ەكونوميكالىق جوبالارىن توقتاتىپ تاستادى، اسكەري ماماندارىن الىپ كەتتى، كەلىسىمشارت زياندارىن تولەۋگە ماجبۇرلەدى. ونان دا قاتەرلىسى قىتايدىڭ سولتۇستىك شەكارالارىنا اسكەر شوعىرلاندىرىپ، قايتا-قايتا بۇلىك ۇيىمداستىرىپ، تىنىشىن الدى. 1969 جىلى جازدا «كو قىتايمەن شەكاراسىنداعى ارمياسىن ءبىر ميلليونعا جەتكىزىپتى» (گەنري كيسسيندجەر: «قىتاي»، قىتاي تىلىندە، 2015 ج.).

كو مۇنىمەن قويماي، قىتايدى وڭتۇستىگىنەن قۇرساۋلاۋعا كىرىسەدى. 1975 جىلى اقش ۆەتنامنان شىعىپ كەتە سالا كو وسىناۋ ستراتەگيالىق ماڭىزدى ءوڭىردى باس سالدى. اقش-تىڭ دانانگ پەن كامرانعا سالعان اسكەري پورتىن تەگىن پايدالانۋعا قول جەتكىزدى، ءسويتىپ ءۇندى تەڭىزى مەن تىنىق مۇحيت اراسىندا ەركىن جورتۋعا مۇمكىندىك الدى. سونىمەن بىرگە، جاڭاعى ۆەتنام بازالارىندا قىتايدى نىساناعا العان راكەتالارىن ورنالاستىرىپ، وسى بازالارعا اسكەري كەڭەسشىلەر مەن تەحنيكا، ەلەكترونيكالىق-تەحنيكالىق جابدىقتار جەتكىزە باستادى. 1978 جىلى 5 قاراشادا كو مەن ۆەتنام ەكى ەلدىڭ مۇددەلەرىن 25 جىلدىق مەرزىمگە ماتاستىرعان «بەيبىتشىلىك دوستىق كەلىسىمىنە» قول قويدى (ەزرا فوگەل: «دەن سياوپين ءداۋىرى»، قىتاي تىلىندە، 2013ج.). 1962 جىلى قىتايمەن شەكارالىق داۋمەن قاقتىىعىسقان، كو-نىڭ اسكەري كومەگى  مەن ديپلوماتيالىق قولداۋى ۇزىلمەگەن ينديانىڭ بۇيرەگىنىڭ كىمگە بۇراتىنى ونسىز دا بەلگىلى ەدى. 1979 جىلى  كو قىتايدىڭ باتىس-تەرىستىگىندەگى اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزدى. وسىلايشا، قىتاي كو سىندى قىزىل يمپەريانىڭ ستراتەگيالىق تۇتاستاي قۇرساۋىنا تاپ بولدى.

قىتايدى بۇل قورشاۋدان سول تۇستاعى باسشىسى دەننىڭ پراگماتيكالىق ۇستانىمى مەن ولشەۋسىز ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى الىپ شىقتى. دەن ەڭ اۋەلى كو-نىڭ جاۋلىق پيعىلى مەن ونىڭ قىتايدى قورشاۋعا الا باستاعانىن كورەگەندىكپەن تۇيسىنە ءبىلدى. سونىمەن بىرگە كەزىندەگى حالىقارالىق ساياسي جاعداياتتى جەتە  باعامداي الدى. سوسىن بارىپ، يدەولوگيالىق ۇستانىمدى قايىرىپ قويىپ، اقش-پەن قاتىناستى جونگە قويۋعا بىلەك سىبانا كىرىستى. ماو زامانىندا يدەولوگيالىق وتاسپاستىقتىڭ كەسىرىنەن اراز بولىپ كەلگەن ەكى ەلدىڭ ءوزارا رەسمي ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتۋىنا قول جەتكىزدى (1979 جىل 1 قاڭتار). 28.01-05.02.1979 جىل قحر باسشىلارى العاش بولىپ اقش-قا ساپار شەگىپ، كو-نىڭ ىرگە كەڭەيتۋىنىڭ وڭىرلىك ءھام حالىقارالىق زاردابىنa اقش باسشىسىنىڭ كوزىن جەتكىزۋمەن ءبىر ۋاقىتتا، كو-نا سەس كورسەتىپ، «ونىڭ اياعىن اڭدىپ باسۋىن ەسكەرتۋگە، كو-نىڭ قىتايدىڭ ۆەتنامدى سوققىلاۋىنا بولعان رەاكتسياسىنىڭ قاۋپىن باسەڭدەتۋگە» مۇرسات الدى (Kessenger: «قىتاي»).

اقش-تان تىس، ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە جاپونيا، بيرما، نەپال، تايلاند، مالايزيا، سينگاپور، سولتۇستىك كورەيا ەلدەرىن ىركەس-تىركەس ارالاپ، ولارعا كو-نىڭ وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن اتالعان ەلدەردىڭ مۇددەلەرىنە ءتوندىرىپ وتىرعان قاتەرىن ءتۇسىندىرىپ، ولاردىڭ ديپلوماتيالىق قولداۋلارى مەن تۇسىنۋشىلىكتەرىنە قول جەتكىزدى. وسىنداي اسا ويلاستىرىلعان تىڭعىلىقتى دايىندىقتاردان كەيىن بارىپ كو-نىڭ اپانىنا ايلانىپ بارا جاتقان ۆەتنامدى «جازالادى». 1950 جىلدارداعى فرانتسياعا قارسى سوعىستان بەرى ۆەتنامعا كورسەتىپ كەلگەن، بىراق ۆەتنامنىڭ كو-مەن «اۋەي بولا» باستاعانىنان باستاپ بىرتەلەپ ازايتىپ كەلە جاتقان اسكەري جانە قارجىلىق كومەگىن كەسىپ تاستادى. ىلە-شالا، ياعني دەننىڭ اقش ساپارىنان قايتىپ كەلگەنىنىڭ ەكىنشى اپتاسىنا جەتپەي (17.02.1979ج.) ۆەتنامعا اسكەر اتتاندىردى (قىتايلىق قۇجاتتاردا «قىتايدىڭ ءوزىن قورعاپ، قارسى شابۋىلى» دەپ اتالادى). ۆەتنامنىڭ سولتۇستىكتەگى 3 پروۆينتسياسىنىڭ ورتالىعىن العاننان كەيىن اتتىڭ باسىن تارتقان قىتاي ارمياسى اراعا 29 كۇن سالىپ، ۆەتنام تەرريتورياسىنان شەگىنىپ شىقتى. قوس تاراپتىڭ ناقتىلى شىعىنىن ايتپاعاندا، بۇل سوعىستىڭ ناعىز ۇتىسكەرى قىتاي بولدى.  ول كو-نا سۇيەنىپ ءۇندى تۇبەگىنە قوجالىق ەتكىسى كەلگەن ۆەتنامنىڭ مەسەلىن مۇلدە قايتارۋمەن بىرگە، كو-نىڭ قىتايدى قىسپاققا الۋ، قالا بەردى شىعىس-تۇستىك ازيا ارقىلى تىنىق مۇحيت اۋماعىنا ىقپالىن جۇرگىزۋ نيەتىنە تويتارىس بەردى. كو قىتايدىڭ ۆەتنامعا جاساعان مەزەتتىك جانە اۋقىمدىق شابۋىلىن «قىلمىس» دەگەن ايدارمەن ايىپتاۋمەن عانا شەكتەلۋگە ءداتى جەتتى.

وسىدان ارى كو-نىڭ ازيا-تىنىق مۇحيت وڭىرىنە كيلىگۋگە ىقىلاسى دا، مۇرساسى دا بولعان جوق. وسىندايدا سينگاپوردىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينسترى لي گۋاڭياۋدىڭ (لي كۋان يۋ) اتالمىش سوعىس جايلى باعاسى ورىندىما دەيسىز: «باتىس باق قىتايدىڭ جازالاۋ ارەكەتىن جەڭىلىسكە بالايدى. ماعان سالساڭىز، ول شىعىس ازيانىڭ تاريحىن قايتا وزگەرتىپ جازۋعا اكەلگەن ارەكەت» ( «3-دۇنيە ەلىنەن 1-دۇنيە ەلىنە:  سينگاپوردىڭ حيكاياسى»).

قىتايدىڭ ۆەتنامدى جازالاۋ ارقىلى كو-نا ەسكەرتۋ جاساۋىنىڭ ءوزىنىڭ ايماقتىق ىقپال اۋماعىن قورعاشتاۋ سىندى گەوساياسي ماقساتىنان تىس، ماڭىزى مۇنان تيتتەي دە كەم سوقپايتىن ستراتەگيالىق تىلەگى بار بولاتىن. ول دەننىڭ باعامداۋىنشا، «ەلدىڭ ەس جيىپ دامىپ الۋى ءۇشىن حالىقارالىق تىنىش ورتا جاراتۋ» ەدى. دەن ماودىق توڭكەرىستىك باعدارىنىڭ حالىققا اكەلگەن زاردابىن كوزىمەن كوردى، ءوزى دە سونىڭ الەگىنە ىلىكتى. بۇل سۇرلەۋمەن ەلدىڭ ۇزاققا بارماسىن جانىمەن ءتۇيسىندى. سوندىقتان حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرىن «ەكونوميكالىق قۇرىلىسقا» جۇمىلدىرۋعا شەشىم جاساپ، ەلدى رەفورمالاۋعا كوشتى (قكپ 11-سەزدى 3-جالپى جينالىسى). الەمدىك قاۋىمداستىققا ەل ەسىگىن اشىپ قويدى. سىرتقى قاتىناستا «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋ، الىنە قاراي اسەر ەتۋ» ستراتەگياسىن بەكىتتى.

ناتيجەسىندە ەل ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىدى، ەكسپورت-يمپورتى ەسەلەپ ارتتى، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ سىيلى مۇشەسىنە اينالدى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا جەرشارى ەكونوميكاسىنداعى ۇلەسىنىڭ ارتۋىنا ساي، ونىڭ حالىقارالىق ىقپالى دا كۇشەيە بەردى، سايكەسىنشە ءىشىنارا «ويىن ەرەجەلەرىن» ساقتاي بەرمەيتىن كەيىپ تانىتتى. بۇل كو قۇلاعاننان كەيىنگى الەمدەگى جالعىز الىپقا اينالعان اقش-تىڭ نازارىن اۋداردى. قىتايدىڭ وتە-موتە شىعىس ازياداعى قاۋىرت ارتىپ بارا جاتقان ىقپالىن تەجەۋ ءۇشىن وباما ۇكىمەتى «ازيا-تىنىق مۇحيتقا قايىرا سوعۋ» ستراتەگياسىن جاساپ، وڭىردەگى ەلدەرمەن «تىنىق مۇحيت جاعالاۋى سەرىكتەستىك بايلانىسى شارتىن» (ترر) جاساستى.

جەرشارىنداعى ەكىنشى ەكونوميكاعا (2010ج.) اينالعان سوڭ قىتاي ەلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اقش ۇسقىنداعان حالىقارالىق ءتارتىپ پەن ەرەجەگە بويسىنۋدان كورى، الەمدىك ەرەجەلەردى جاساپ بەكىتۋشى بولعىسى كەلەتىن پيعىلىن، الەمدىك جەتەكشىلىككە دامەسىن كورسەتە باستادى. دامۋشى ەلدەرگە دامۋدىڭ «قىتايلىق ۇلگىسىن» جارنامالادى، جەرشارىندا «ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىعى قاۋىمداستىعىن» جاساقتاۋ، «حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا ۇلگىسىن» ءتۇزۋ باستامالارىن كوتەردى. اقش ازياعا مويىن بۇرعاندا، ول ىلكىدەگى جىبەك جولىن قۋالاي تۇتاس ەۋروازيانى قامتيتىن اسا امبيتسيالى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن كوتەرىپ شىقتى (2013ج.).

تۋرا وسى تۇستا «امەريكا مۇددەسىن» العا كوتەرگەن ترامپ اقش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى دا (2016ج.), قىتايدى الەمدىك جەتەكشىلىكتەن تىقسىرۋدى قولعا الدى. ءارى قاراي اقش-قحر ساۋدا سوعىسى، كورونوۆيرۋستىڭ شىعۋ قاينارى داۋى، قىتايدىڭ جوعارى تەحنولوگيالى كومپانيالارىن جازالاۋ، قكپ باسشىلارىن اقش-قا ەنگىزبەۋ، ەلگە ءتۇرلى جولدارمەن كىرىپ الىپ قىتاي مۇددەسىنە جۇمىس جاسايتىن جىمىسقى «وقىمىستىلاردى» تەكتەۋ، قىتايدىڭ اسكەري تەكتى كومپانيالارىمەن بايلانىستى ءۇزۋ... قاتارلى شارالار تىزبەگىنە كۋا بولدىق. حالىقارالىق سيپاتتا اقش، ازياعا «ءۇندى-تىنىق مۇحيتتارى ستراتەگياسى» ارقىلى (وبامادان كەيىن) ەكىنشى مارتە قايتا سوعىپ، قىتايدىڭ ەجەلگى باسەكەلەسى، تەرريتوريا ماسەلەسىندەگى دۇشپانى ينديانى تارتىپ، ونىمەن «قورعانىس سەلبەستىگى» كەلىسىمىنە قول قويىسىپ، ينديانى قولتىعىنان ۇرلەپ جىبەردى. ينديانىڭ قىتايمەن ماۋسىمداعى شەكارالىق قاقتىعىسقا تەگىننەن ءداتى جەتىپ بارماعانى بەلگىلى. جاپونيا، اۋستراليا ەلدەرى بۇل ستراتەگيانىڭ بەلسەندى جاقتاۋشىلارى بولىپ وتىر. اقش سونداي-اق، اۋستراليا، كانادا، جاڭا زەللانديا، انگليالاردى قاتىستىرعان، ءوزارا قۇپيا ينفورماتسيالار الماسۋدى ماقسات ەتكەن «5 كوز وداعىنa» (Five Eyes nations) توپتاستىرىپ، قىتايدىڭ تىنىق مۇحيت اۋماعىنداعى ارەكەتىن قالت جىبەرمەي باعىپ وتىرۋدى جولعا قويدى. جاپونيانىڭ دا بۇل وداققا «6-كوز» بولىپ كىرۋگە نيەتتى ەكەندىگى ايتىلۋدا.

قىتايمەن ساۋدا ۇلەسى تىم قوماقتىلىعىنا بايلانىستى ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن الدىعا شىعارىپ كەلگەن ءبىرسىپىرا ەۋروپا ەلدەرى، اقش-تىڭ دالەلدەپ كوزىن جەتكىزۋى جانە قىسىمعا الۋىمەن قىتايمەن جالعاستى بايلانىسۋدىڭ قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنداعى تاۋەكەلىنە كوزدەرى جەتە باستاعانداي. ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ G5 سالاسىندا قىتايدىڭ حۋاۋي كومپانياسىنىڭ قۇرىلعىلارىن ورناتۋدان كەلىسىلىپ قويعان جەرىنەن باس تارتۋلارى وسىنىڭ ايعاعى. 2020 جىلى قازاندا اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو قىتاي قاتەرىنەن ساق بولۋدى ەسكەرتۋ ءۇشىن وۇتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى ارالدارىڭ يەگەرلىگى ماسەلەسىندە قىتايمەن ارازدىعى بار وڭتۇستىك تىنىق مۇحيت ەلدەرىن ارالاپ، وسى ەلدەرگە «اناۋ ماركسيزم-لەنينيزم قۇبىجىعىنان كەلەتىن قاتەردى سەزىندىرىپ» قايتتى. دەمەك، قىتاي اقش باستاماسىنداعى كەزەكتى «قورشاۋعا» قالىپ وتىر.

ەندى قىتايدىڭ وسى قورشاۋدان شىعا الۋ ماسەلەسىنە كەلسەك. اقش-پەن تەكەتىرەستەن، قىتاي ءبىر ەلدىڭ قۋاتىنىڭ تەك ەكونوميكالىق قارىمعا عانا بايلانىستى ەمەس ەكەندىگىن سەزىندى. عىلىم-تەحنيكا، جاسامپازدىق، يننوۆاتسيا، اسكەري الەۋەت شەبىندە ءوزىنىڭ اقش-پەن تۇبەگەيلى تاجىكەلەسە الماسىن تانىي باستاعان سىڭايلى. سوندىقتان دا جۋىقتا عانا قابىلداعان «14-بەس جىلدىق جوبا مەن 2035 جىلعا دەيىنگى ۇزاق مەرزىمدىك مەجەدە» يننوۆاتسيانى «ەلدى وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ جالپى سۇلباسىنداعى وزەكتى ورىنعا» شىعارىپ، «عىلىم-تەحنيكادا اياعىنان تۇرۋ مەن كۇشەيۋدى مەملەكەتتى دامىتۋدىڭ ستراتەگيالىق تىرەۋىشى» دەپ بەكىتتى.

اقش-تىڭ ەكونوميكالىق قىسىمىنان سىرتقى ساۋداسى سىر بەرە باستاعاننان كەيىن-اق، قىتاي ىشكى نارىققا يەك ارتاتىن ىڭعايعا كوشكەن. تاعى سول «بەس جىلدىق جوبا مەن 2035 مەجەسىندە» «قۋاتتى ىشكى نارىقتى قالىپتاپ، دامۋدىڭ جاڭا ۇسقىنىن سومداۋدى»، «ىشكى نارىقتىق اينالىمدى نەگىز ەتكەن، ىشكى اينالىم مەن سىرتقى اينالىمنىڭ ءوزارا تۇرتكىلىك جاساۋىنداي جاڭا دامۋ ۇسقىنىن جىلدامداتىپ قالىپتاستىرۋدى ەلدىڭ وسىزامانعى ەكونوميكالىق جۇيەسىن تەزدەتىپ قۇرۋدىڭ» مىندەتى ەتىپ كوتەردى. ياعني قىتاي اتالعان «قورشاۋدان» سىتىلۋدىڭ قورعانىس تاكتيكاسىنا كوشكەن سىڭايلى. بىراق جاڭاعى مىندەتتەر ۇزاق مەرزىمدى قاجەتسىنەتىن، سونداي-اق ءساتتى ورىندالۋىنا توق ەتەر كەپىلدىگى جوق قادام. جۋىق مەرزىمنەن قاراعاندا ماسەلە ەل ىشىندە دە، الەم قاۋىمىنا دا ۋادە ەتىپ كەلە جاتقان «رەفورمانى بۇرىنعىدان دا تەرەڭدەتەمىز، سىرتقا اشىقتىعىمىزدى ونان سايىن ارتتىرامىز» دەگەن ۋادەسىن ورىنداپ، وزگە ەلدەردىڭ سەنىمى مەن ىقىلاسىن الا الۋ-الماۋىنا سايعالى تۇر.

دەگەنمەن، قىتايدىڭ وسى ۋادەلەر توڭىرەگىندە جاساپ جاتقان قادامدارى مەن ۇستانعان شارالارىنىڭ بۇرىنعى سۇرلەۋدەن تىم قاشىقتاپ كەتپەگەنىن باجايلاپ وتىرمىز. ايتا بەرسەڭىز، كەيبىر قىلىقتارى ايتقاندارىنا مۇلدە كەرەعار كەيىپتە. مۇنداي كەيىپپەن اتىنا قونعان امەريكانىڭ دا، ونىڭ وداقتاستارىنىڭ دا، وزگە سۋبەكتىلەردىڭ دە ىڭعايلى ىقىلاستارىن تارتا الماسى انىق. وسىندا قىتايدىڭ تىعىرىقتان شىعۋىنا اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر فاكتور تۇر. ول - شي ءجينپيڭنىڭ تۇلعاسى. قىتايدىڭ الدىڭعى «قورشاۋلاردان» شىعۋىنا باسىم جاعدايدا ماودىڭ ءوز يدەيالىق سەنىمىنە تاباندىلىعى جانە حالىق اراسىنداعى پىرلىك دارەجەدەگى ولشەۋسىز بەدەلى، دىڭنىڭ حالىقارالىق كورەگەندىگى مەن ەلدىڭ تاعدىرىنا دەگەن شەكسىز الاڭداۋشىلىعى كومەككە كەلگەن. ال ءشيدىڭ يدەيالىق قارىمى، ءبىلىم-بىلىگى، حالىقارالىق قاتىناستاردى باعامداۋى، ءتىپتى، ەلىشىلىك بەدەلى دە، ءدوپ كەلىپ وتىرعان جاعداياتتى جەڭىلدەتۋ تالابىنان الىس جاتقانداي.

ءسوزدىڭ شىنىنا كوشكەندە، قىتايدى قازىرگى ىرىقسىز جاعدايعا قالدىرعان دا ءشيدىڭ ەلدىڭ قۋاتى مەن الەۋەتىن جەتە پايىمداي الماي، استامشىلىق «سىرقاتىنا» دۋشارلانۋى بولدى. اقش-تىڭ، ءبۇتىن دەموكراتيا الەمىنىڭ كوڭىلىن اۋدارىپ، نازارىن وياتقان دا ونىڭ اۆتوكراتيالىق ولەرمەندىگى بولاتىن. ونى ءشيدىڭ دەن اماناتتاپ كەتكەن ديپلوماتياداعى «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋ، الىنە قاراي اسەر ەتۋدەي» ستراتەگياسىن «ورشەلەنە ۇمتىلىپ، پارمەندى ىقپال ەتۋ» ستاتەگياسىنا اۋىستىرۋىنان، «قىتاي ارمانىن» كوتەرىپ، ماو كەيىپىندەگى «ۇلىلىققا» ۇمتىلۋىنان، مەملەكەتتىڭ بارلىق بيلىگىن ءتۇرلى-ءتۇستى ايلالارمەن جەكە وزىنە جيۋىنان، ت.س. قىرۋار مىسالداردان كورۋگە بولادى. پراكتيكا ءشيدىڭ تۇلعالىق قارىم-قابىلەتىنىڭ ەلىن كەزەكتى «قورشاۋدان» الىپ شىعۋعا جەتكىلىكسىزدىگىن، ءوزى «ۇيتقىسى» بولىپ وتىرعان قكپ دا تۇتاسىمەن ونىڭ قولداۋشىسى ەمەستىگىن كورسەتىپ بەردى.

جوعارىداعى تالداۋلاردان شىعاتىن قورىتىندى مىناۋ، قىتايدىڭ الدىندا ەكى ءتۇرلى جول جاتىر. ونىڭ ءبىرى - قازىرگى بەتالىسىمەن، 40 جىلدان بەرگى بارلىق وركەنيەتتى جەتىستىكتەرىن تارك ەتىپ، ماو زامانىنداعى دارەجەگە جەتپەسە دە، الەمگە كۇڭگىرت ەلگە اينالۋ، ەكىنشىسى اقش باستاماشىلىعىمەن قالىپتالعان، 70 جىلدان بەرى جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان، ءوزى دە ونان قاربىتا يگىلىكتەنگەن حالىقارالىق جۇيەگە جالعاستى كىرىگۋ. قىتاي قالاسىن-قالاماسىن، الەمنىڭ قازىرگى جەتەكشىسى اقش-تىڭ ارقانداي ارەكەتى ونىڭ تاعدىرىنا تەگەۋىرىندى ىقپال ەتەدى. ونى «ترامپ توقپاعى» كورسەتتى دە. سول سياقتى، اقش-تىڭ جاڭا سايلانعان پرەزيدەنتى بايدەن ۇكىمەتىنىڭ قادامدارى دا قىتايدىڭ «قورشاۋدان» قۇتىۋىنا سەبىن تيگىزۋى مۇمكىن. بۇل بايدەن ۇكىمەتى قىتايعا جاقتاسا كەتەدى دەگەن ءسوز ەمەس. اقش-تىڭ قىتايدى قىسىمعا الۋى توقتاماق ەمەس، بۇل قازىرگى اقش قوعامىنا تيەسىلى ورتاق تانىم، دەموكراتيانى ۇستانۋ، كىسىلىك قۇقىقتى تالاپ ەتۋ جاقتارىندا بايدەننىڭ ترامپ تۇسىنداعىدان دا قاتاڭ شارتتاردى قويۋى كادىك. بىراق قىتايمەن ەكونوميكالىق بايلانىس اڭعارىندا تەبىسۋدەن كورى سەرىكتەستىككە دەن قويۋى اسا مۇمكىن. مىنە وسى ىڭعاي قىتايعا الەمدىك جۇيەمەن قايتا توعىسىپ، تىعىرىقتان شىعۋىنا مۇمكىندىك ۇسىنۋى ىقتيمال، ەگەر شي بيلىگى ورايدى قارماي ءبىلىپ، ۇتىمدى پايدالانا السا.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz