نۇرلان دۋلاتبەكوۆ. جيھانشاسەيدالين

الاش كوسەمدەرى، الاش قوزعالىسى قازاق حالقى ۇلى تاريحىنىڭ تاعىلىمدى كەزەڭىن جاساعاندىعىن قازىردە كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ ەشبىرى دە جوققا شىعارا الماسى انىق. بىزدەر ءۇشىن الاش جايىنداعى ءاربىر دەرەكتىڭ ماڭىزى ۇلكەن، ويى تەرەڭ، جۇگى سالماقتى. ويتكەنى بۇل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىن ءبىر مۇددەگە ۇيىستىرىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا جۇمىلدىرۋعا باعىتتالعان ەدى. جانە، ەڭ باستىسى، ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن بيىكتەتۋگە ارنالعان ۇلى شارا بولدى. ال بۇگىندە تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن تويلاپ، پاتريوتتىق سەزىمى جوعارى ەركىن ۇرپاق ءوسىرىپ وتىرعان قازاق مەملەكەتى ءۇشىن ۇلتتىق رۋحتىڭ اسقاقتىعى اۋاداي قاجەت ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قازاقستان قارقىندى دامۋ ۇستىندە جانە وسى رەتتە العا قويعان ستراتەگيالىق ماقساتتارى دا ايقىن. وسىدان بارىپ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا قازىرگىسى مەن كەلەشەگىن مويىنداتا ءبىلدى. الايدا بۇعان قۋاناتىندارمەن بىرگە كۇمانمەن قارايتىندار دا بارشىلىق، ءتىپتى، قىزعانىشتاعىلار دا كوپ. سوندىقتان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مۇنان ءارى دە باياندى بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق رۋحىمىز بەرىك بولماق كەرەك. وسىعان وراي، الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ، جەتە تانۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. سەبەبى ول - حالقىمىز وتكەن كەزەڭدەردى سارالاي وتىرىپ، الداعىنى بولجاۋمەن بىرگە ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جاڭعىرتۋعا دا سەرپىن بەرەدى.

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ. جيھانشاسەيدالين

الاش كوسەمدەرى، الاش قوزعالىسى قازاق حالقى ۇلى تاريحىنىڭ تاعىلىمدى كەزەڭىن جاساعاندىعىن قازىردە كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ ەشبىرى دە جوققا شىعارا الماسى انىق. بىزدەر ءۇشىن الاش جايىنداعى ءاربىر دەرەكتىڭ ماڭىزى ۇلكەن، ويى تەرەڭ، جۇگى سالماقتى. ويتكەنى بۇل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىن ءبىر مۇددەگە ۇيىستىرىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا جۇمىلدىرۋعا باعىتتالعان ەدى. جانە، ەڭ باستىسى، ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن بيىكتەتۋگە ارنالعان ۇلى شارا بولدى. ال بۇگىندە تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن تويلاپ، پاتريوتتىق سەزىمى جوعارى ەركىن ۇرپاق ءوسىرىپ وتىرعان قازاق مەملەكەتى ءۇشىن ۇلتتىق رۋحتىڭ اسقاقتىعى اۋاداي قاجەت ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قازاقستان قارقىندى دامۋ ۇستىندە جانە وسى رەتتە العا قويعان ستراتەگيالىق ماقساتتارى دا ايقىن. وسىدان بارىپ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا قازىرگىسى مەن كەلەشەگىن مويىنداتا ءبىلدى. الايدا بۇعان قۋاناتىندارمەن بىرگە كۇمانمەن قارايتىندار دا بارشىلىق، ءتىپتى، قىزعانىشتاعىلار دا كوپ. سوندىقتان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مۇنان ءارى دە باياندى بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق رۋحىمىز بەرىك بولماق كەرەك. وسىعان وراي، الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ، جەتە تانۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. سەبەبى ول - حالقىمىز وتكەن كەزەڭدەردى سارالاي وتىرىپ، الداعىنى بولجاۋمەن بىرگە ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جاڭعىرتۋعا دا سەرپىن بەرەدى.
ۇرپاعىمىزدىڭ كەمەل كەلەشەگى ءۇشىن ماڭىزى جوعارى قاجەتتىلىك دەپ تاۋىپ، وسى سالانى ارنايى زەرتتەپ جۇرگەن بىزدەر تاعىلىمدى تاريحي دەرەكتەر قاراستىرۋ ماقساتىندا ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا ءبىلىم ىزدەي بارعان ۇلت زيالىلارىنىڭ تالايىنىڭ ءىزى قالعان سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە بارعان ەدىك. بىزدەردى ۋنيۆەرسيتەت پرەزيدەنتى، رەسەيدەگى ءىرى عالىمداردىڭ ءبىرى ليۋدميلا الەكسەەۆنا ۆەربيتسكايا (فوتوسۋرەتتە، 2011 جىلدىڭ تامىزى) جىلى قابىلدادى. ل.ا.ۆەربيتسكايامەن تانىستىعىمىز جاپپاي قۋعىنعا ۇشىراعان قۇرباندار جايلى زەرتتەۋ جۇمىسىمىزعا قاتىستى بۇرىنىراقتا ورناعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، ونىڭ اتا-اناسىنىڭ گۋلاگ جۇيەسىنىڭ قىسپاعىنا تاپ بولىپ، قانقۇيلى كەزەڭنىڭ قيىندىعىن تاتقانى دا ىقپال ەتسە كەرەك. بۇل باستامامىزدى سالعان جەردەن قۇپ الىپ، قولىنان كەلگەن كومەگىن ايامادى. ءحىح عاسىردا اققان جۇلدىزداي جارق ەتكەن ۇلى شوقاننان كەيىنگى قۋاتتى تولقىن ب.قۇلمانوۆ، ا.تۇرلىباەۆ، ج.اقباەۆ، ب.سىرتتانوۆ، ر.مارسەكوۆ، ب.قاراتاەۆ، م.شوقاي جانە تاعى دا باسقالارعا قاتىستى مۇراعات قورىنداعى ماتەريالدارمەن كەڭىنەن تانىسۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى.
سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءبىلىم العان وسىناۋ ارىستاردىڭ ءومىر جولى مەن قايراتكەرلىك قىرلارى جايلى مۇراعاتتان سول جولى الىنعان تىڭ دەرەكتەردى حالىق يگىلىگىنە جاراتىپ، رۋحاني سۋسىنداتۋ ماقساتىندا ۇسىنىپ وتىرمىز. العاشقى ىزدەنىستەرىمىزدى - ر.مارسەكوۆ، ج.اقباەۆ تۋرالى ماتەريالداردى - بۇعان دەيىن جاريالاعان بولاتىنبىز. ەندىگى كەزەك جيھانشا (جانشا) سەيدالينگە ءتيىپ وتىر.
جيھانشا المۇحامەدۇلى سەيدالين - الاش قايراتكەرى، 1877 جىلى قوستاناي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاعى. كىشى ءجۇز حانى بولعان نۇرالىنىڭ شوبەرەسى. نۇرالىنىڭ ءبىر ۇرپاعى - سەيدالى، بايۇلى رۋىنىڭ قۇرمەتتى تۇلعاسى بولعان. سەيدالىدان كۇنتورە، ايتورە، تورەجان تارايدى. كۇنتورەدەن - المۇحامەد (1832-1848 جىلدار ارالىعىندا تۋىلعان) تۋادى. وقىعان، كوكىرەگى وياۋ، ەل باسشىسى بولعان ازامات. ورىستاردىڭ «وردانىڭ باتىس بولىگىنىڭ بيلەۋشى ءروتميسترى» دەگەن اتاعى بار. كەزىندە ءىى الەكساندرعا بارعان قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى ەل اعالارىنىڭ ءبىرى.
ايتورەدەن - تىلەۋمۇحامەد. القا كەڭەسشىسى، رەسەي جاعرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى بولعان. قاسيەتتى اننانىڭ ءىى جانە ءىىى دارەجەلى، قاسيەتتى ستانيسلاۆتىڭ ءىى جانە ءىىى دارەجەلى وردەندەرىمەن ناگرادتالعان.
تورەجاننان - شۋاق، ودان - جانسۇلتان، ودان - ابباس جانە ساپارجان. جانسۇلتان قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە، ال ۇلدارى ابباس پەن ساپارجان سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىعان. ولار تۋرالى مالىمەت كەيىنگى جاريالاناتىن جۇمىستارىمىزدىڭ ەنشىسىنە قالىپ وتىر.
ەندى نەگىزگى تاقىرىبىمىزعا ورالايىق. ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋ قاجەت، قۇجاتتاردىڭ تولىق نۇسقاسى ۇسىنىلىپ وتىرىلعاندىقتان، ونداعى كەلتىرىلگەندەردى جالپاق تىلمەن جانە بايانداپ جاتۋدى قاجەت دەپ تاپپادىق. كوزى قاراقتى وقىرمان تاقىرىپقا وزەك بولىپ وتىرعان تۇلعانىڭ بولمىس-ءبىتىمى مەن قايراتكەرلىك دەڭگەيىن جەتكىلىكتى مولشەردە شامالاي الادى دەپ ەسەپتەيمىز.
رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنداعى قۇجاتتاردان جيھانشا سەيدالينگە قاتىستى العاش كوزگە تۇسكەنى - مىنا قۇجات:

4 شىلدە 1900 ج.
س.-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
جوعارى مارتەبەلى رەكتورى مىرزاعا

ورىنبور كلاسسيكالىق گيمنازياسىنىڭ
عىلىمدار كۋرسىن تامامداعان جيھانشا سەيداليننەن

ءوتىنىم
كامەلەتتىك اتتەستات، تۋ تۋرالى كۋالىك، اكەمنىڭ قىزمەتتىك ءتىزىمى، بەلگىلەنگەن قۇجاتتار كوشىرمەلەرى جانە ەكى فوتوسۋرەتىمدى تىركەي وتىرىپ، جوعارى مارتەبەلى مىرزا، مەنىڭ سىزگە سەنىپ تاپسىرىلعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتى ستۋدەنتتەرى قاتارىنا الىنۋىما جارلىق بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن.
مۇنىمەن قوسا س.-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن تاڭداۋىما ىقپال ەتكەن كەلەسى سەبەپتەردى دە كەلتىرىپ وتەمىن: بىرىنشىدەن، تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى جوعارى مارتەبەلى مىرزا مەنىڭ س.-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى قىرعىز شاكىرتاقىسىن الۋىما كەلىسىم بەرىپ وتىر، ەكىنشىدەن، پەتەربۋرگتە ماعان قول ۇشىن بەرىپ، اقىل-كەڭەستەرىمەن جەتەكشىلىك ەتەتىن تۋىسقاندارىم تۇرادى: اتتى اسكەردىڭ وتستاۆكاداعى گەنەرالى عۇبايدوللا شىڭعىسحان جانە گۆارديا پولكوۆنيگى، قىرعىز سۇلتان ءۋاليحان. مۇنان باسقا ورىنبورداعى نەپليۋەۆ كادەت كورپۋسىنىڭ عىلىمدار كۋرسىن اعىمداعى جىلى تامامداعان اعام بيىل پەتەربۋرگتەگى ميحايلوۆ ارتيللەريالىق ۋچيليششەسىندە وقيتىن بولادى.
قىرعىز-قايساق كىشى ورداسىنىڭ سۇلتانى
جيھانشا سەيدالين
20 ماۋسىم 1900 جىل. تورعاي وبلىسى، ىرعىز قالاسى(سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.37347. پاراق.1-1 كەلەسى بەتى).
قۇجاتتاعى مالىمەتتەردەن جيھانشانىڭ شىققان تەگى تاعى ءبىر ناقتىلانىپ وتەدى. دەن قويارلىعى - جاڭگىر حاننىڭ ۇلى عۇبايدوللا جيھانشانىڭ قالىپتاسۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتكەن. سانكت-پەتەربۋرگتە وقىعان كەزىندە، عۇبايدوللانىڭ ۇيىندە بولىپ، سونىڭ تاربيەسىن الادى. وسى رەتتە جيھانشانىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن ادامدار تۋرالى تولىعىراق دەرەك كەلتىرەيىك:
«1. ىبىرايىم - جاڭگىر حاننىڭ ۇلكەن ۇلى. جوعارى مارتەبەلى يمپەراتوردىڭ رۇقساتىمەن س.-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى پاج كورپۋسىنا وقۋعا الىنادى. يمپەراتور اعزامنىڭ جارلىعىمەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ كنيازدىك مارتەبەسىن يەلەنەدى. 1865 جىلى دۇنيەدەن وتكەن.
2. ەكىنشى ۇلى - ساقىپكەرەي، ول دا كنياز بولعان.
3. ءۇشىنشى ۇلى - احمەتكەرەي (1837-1914) - پولكوۆنيك، ابىلقايىر حاننان انت قابىلداعان ك.م.تەۆكەلەۆتىڭ شوپشەگى زۋحرا تەۆكەلەۆاعا ۇيلەنگەن. جارلىق ءماتىنىن كەلتىرەيىك: «بوزدا دۇنيە سالعان جوعارى مارتەبەلى يمپەراتور اعزام ءىى الەكساندردىڭ اتىمەن باستايمىن، بيلىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان وسى سەناتتىڭ 1870 جىلدىڭ 30 تامىزىنداعى جارلىعىمەن ىشكى بوكەي ورداسىنىڭ دۇنيەدەن وتكەن حانى جاڭگىردىڭ ءۇشىنشى ۇلى، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك سۇلتان احمەتكەرەي شىڭعىس تىكەلەي ۇرپاعى رەتىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ كنيازدىك مارتەبەسىن يەلەنىپ، 1879 جىلدىڭ 9 تامىزىندا وعان ماقتاۋ قاعازى، 1866 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا جوعارى دارەجەدە بەكىتىلگەن ەلتاڭبا تارتۋ ەتىلدى» ء(ستيلى مەن گرامماتيكاسى وزگەرىسسىز ساقتالدى). ولاردىڭ (احمەتكەرەي مەن زۋحرانىڭ) يزمايلبەك ەسىمدى ۇلدارى دا، يمپەراتور جارلىعىنا قاراعاندا، كنياز تيتۋلىن يەلەنگەن.
4. جاڭگىر حاننىڭ عۇبايدوللا ەسىمدى (1840-1909) ءتورتىنشى ۇلى - ورىس اسكەرىنىڭ گەنەرال-لەيتەنانتى. اسكەري تىزىمدەرگە سۇلتان قاجى عۇبايدوللا جاڭگىر-وعلى شىڭعىسحان دەگەن ەسىممەن تىركەلگەن. ورىس-تۇرىك سوعىسىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى، «باتىلدىعى ءۇشىن!» دەگەن جازۋى بار التىن قارۋمەن ناگرادتالعان. قاسيەتتى اننانىڭ ءى جانە ءىى دارەجەلى، قاسيەتتى ستانيسلاۆتىڭ ءى جانە ءىى دارەجەلى، قاسيەتتى ءۆلاديميردىڭ ءىىى جانە ءىۇ دارەجەلى وردەندەرىنىڭ يەگەرى. يمپەراتورلىق جوعارى مارتەبەلى ءىىى الەكساندردىڭ نوكەرلەرى قاتارىنا ەنگەن. ورىس اسكەرىندەگى سوڭعى قىزمەتى - بايلانىس قىزمەتىنىڭ باستىعى، اسكەر مەن فلوتقا مورزە اپپاراتتارىن ەندىرگەن. يالتا قالاسىندا جەرلەنگەن («رودينا» جۋرنالى، №7, 2004)»(ولوۆينتسوۆ ا.گ.، تابۋلدين گ.ج. چينگيزيدى: ديناستي ي ەپوحي. - استانا، 2009. - 376 س. - س.104.).
وسىنداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كنيازدىك مارتەبەسىن يەلەنگەن بابالاردىڭ قايتالانباس ءومىر جولدارى مەن اتقارعان ەڭبەكتەرى - ءوز الدىنا جەكە تاقىرىپ.
جوو-عا قابىلدانعانعا دەيىن ورىنبور گيمانزياسىندا وقىعان جيھانشا زاڭ فاكۋلتەتىنە تۇسەردە، سول كەزدەگى تالاپ بويىنشا ءوزىنىڭ كامەلەتتىك اتتەستاتىن وتكىزەدى. ءماتىنى تومەندەگىشە:

كامەلەتتىك اتتەستات №473
1877 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە تورعاي وبلىسىنىڭ قوستاناي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن، مۇسىلمان دىنىندە، قىرعىز شەنەۋنىگىنىڭ ۇلى، ەكى جىل ورىنبورداعى نەپليۋەۆ كادەت كورپۋسىندا جانە بەس جىل ورىنبور گيمنازياسىندا وقىعان، ءۇىىى سىنىپتا ءبىر جىل بولعان جيھانشا سەيدالينگە بەرىلدى، بىرىنشىدەن، ورىنبور گيمنازياسىندا وقىعان ۋاقىت بويى جۇرگىزىلگەن باقىلاۋعا الۋ نەگىزى بويىنشا، ءتارتىبى وتە جاقسى، ساباققا قاتىناسۋى جانە دايىندىعى، سونداي-اق جازبا جۇمىستاردى ورىنداۋداعى ۇقىپتىلىعى جاقسى، ىجداھاتتىلىعى جاقسى، بارلىق پاندەرگە دەگەن بىلىمقۇمارلىعى قاناعاتتانارلىق بولدى، ەكىنشىدەن، تومەندەگىدەي ءبىلىم كورسەتتى:

ەسكەرتۋ. 5 - ءبىلىم ۇلگەرىمىنىڭ ۇزدىكتىگىن بىلدىرەدى، 4 - جاقسى، 3 - قاناعاتتانارلىق، 2 - تولىق قاناعاتتاندىرمايدى جانە 1 - قاناعاتتانارلىقسىز.
وسىلاردىڭ نەگىزىندە سەيدالينگە حالىق اعارتۋ مينيسترلىگى ۆەدومستۆوسى گيمنازيا جانە پروگيمنازيانىڭ 1871 جىلدىڭ 30 شىلدەسىندە جوعارى دارەجەدە بەكىتىلگەن جارعىسىنىڭ 130-132-پاراگرافتارىندا بەلگىلەنگەن بارلىق قۇقىقتارىن بىلدىرەتىن وسى كامەلەتتىك اتتەستات بەرىلدى. - ورىنبور، 1900 جىلدىڭ 5 ماۋسىمى(سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.37347. پاراق.2-2 كەلەسى بەتى).
ورىنبور گيمنازياسىندا وقىعان پاندەرىنە قاراپ، جيھانشانىڭ جوو-عا دەيىن قانشالىقتى ءبىلىمى بولعاندىعىن شامالۋعا مۇنان ارتىق دەرەك قاجەت بولا قويماس، ءسىرا. ال سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە قابىلدانعان سوڭ، جەكە ۇلگەرىمىن جەتىلدىرۋ، جان-جاقتى بىلىممەن قارۋلانۋدىڭ ءجونى مۇلدە بولەك بولسا كەرەك. مۇراعات قۇجاتتارىنان بەلگىلى بولعانداي، جيھانشا وقۋدى زور ىنتامەن باستايدى جانە سولاي وقىعان دا. قىردان كەلگەن قازاق بالاسى ءۇشىن ەۋروپاشا تاربيەلەنگەن ورىس جانە تاعى دا باسقا ۇلتتاردىڭ بالالارىمەن تەڭ وقۋ، ارينە، وڭايعا تۇسپەيدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، جيھانشامەن ءبىر كۋرستا ا.ف.كەرەنسكي وقيدى. مىنە، وسىلاردان قالماۋ ول ءۇشىن ۇلكەن سىن بولادى. وقۋ بارىسىندا جيھانشا ەڭ ادىمەن فرانتسۋز تىلىنە دەن قويادى، ارنايى قوسىمشا ءبىلىم الىپ، وسى ءتىلدى تولىق مەڭگەرۋگە بارىنشا كۇش سالادى، ناتيجەسىندە 2 جىلدا فرانتسۋز ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ، ەركىن سويلەسە الاتىن دەڭگەيگە قول جەتكىزدى. سونىمەن بىرگە ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەنىندە ءوز تاڭداۋى بويىنشا مىناداي پاندەردى وقىعان:

كۋالىك
ۇسىنۋشى جيھانشا سەيدالين - مۇسىلمان دىنىندە، اعا كەڭەسشىنىڭ ۇلى، 1877 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە دۇنيەگە كەلگەن. ورىنبور گيمنازياسىنىڭ كامەلەتتىك اتتەستاتى بويىنشا 1900 جىلدىڭ تامىزىندا س.-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولىپ قابىلدانىپ، زاڭ فاكۋلتەتىنە الىنىپ، وندا مىناداي كۋرستار تىڭدادى: ريم قۇقىعى تاريحى، ريم قۇقىعى دوگماسى، ورىس قۇقىعى تاريحى، مەملەكەتتىك قۇقىق، شىركەۋ قۇقىعى، ساياسي ەكونوميكا، ازاماتتىق قۇقىق پەن سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ستاتيستيكاسى، ساۋدا قۇقىعى جانە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ، قىلمىستىق قۇقىق جانە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ، قارجى قۇقىعى، حالىقارالىق قۇقىق، قۇقىق ەنتسيكلوپەدياسى، قۇقىق فيلوسوفياسى تاريحى; وقۋ باعدارلاماسىمەن بەكىتىلگەن پراكتيكالىق ساباقتارعا قاتىسىپ، فرانتسۋز تىلىنەن سىناق تاپسىردى جانە جارتىجىلدىق سىناق جونىندە تالاپ ەتىلەتىن ەرەجەلەرگە ساي سەگىز سىناقتىڭ بارلىق شارتىن ورىنداۋعا قاتىستى.
رەسەي يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ 1884 جىلدىڭ 23 تامىزىنداعى جالپى جارعىسىنىڭ 77-بابى نەگىزىندە اتالعانداردى كۋالاندىرۋ ءۇشىن ءتيىستى تالاپ بويىنشا ۋنيۆەرسيتەت ءمورى مەن قول قويىلىپ، 1904 جىلدىڭ ناۋرىزىندا س.-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنەن وسى №842 كۋالىك بەرىلدى.
بۇل كۋالىكتىڭ ءبىر جەردە تۇرۋعا بەلگى قاعاز رەتىندە كۇشى جوق.
س.-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى
زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ حاتشىسى
كەڭەس حاتشىسى(سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.37347. پاراق.21.).
وقۋ پروتسەسىنىڭ قيىندىعى ءوز الدىنا، سودان ىلگەرىدە عانا اكەسى دۇنيەدەن وزعان جيھانشاعا ەندىگى جەردە ماتەريالدىق قيىندىقتار دا اسەرىن تيگىزدى. دەگەنمەن تەگىنە تارتىپ تۋعان قازاق بالاسى مويىماي، قالاي دا تولىق ءبىلىم الىپ شىعۋدى ماقسات ەتكەندىكتەن، مۇنداي قيىندىقتاردان شىعار وزگە جول ىزدەپ، ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ اتىنا ءوتىنىش جولدايدى. كەلەسى قۇجات - وسىنىڭ كۋاسى:

س.-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
جوعارى مارتەبەلى رەكتورى مىرزاعا

زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ءىىى سەمەستر ستۋدەنتى
جيھانشا المۇحامەدۇلى سەيداليننەن

ءوتىنىم
اعىمداعى جىلدىڭ كوكتەمىندە مەنى ءدارىس تىڭداۋ قۇقىعىم ءۇشىن تولەنەتىن جارنادان بوساتۋ تۋرالى جوعارى مارتەبەلىنىڭ اتىنا جازىلعان وتىنىمدە وتباسىلىق جاعدايىم جايلى ەشتەڭە كەلتىرمەگەن ەدىم.
انامنان بالا كەزىمدە ايىرىلدىم. اكەم مەملەكەتتىك قىزمەتتە 40 جىل قىزمەت ەتكەن. اكەم 1898 جىلى دۇنيە سالعاندا، سوڭىندا جالعىز عانا زەينەتاقى قالدى، ونى كامەلەتتىك جاسقا تولماعان 6 بالاسى بار وگەي شەشەم الىپ كەلەدى. مەندە ەشتەڭە جوق، الدەكىمدەردىڭ تاراپىنان ماتەريالدىق قولداۋ كورمەستەن ءجۇرمىن جانە وقۋ ءۇشىن ەلىمنەن جوعارى مارتەبەلىگە سەنىپ تاپسىرىلعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جالعىز-اق كرىجانوۆسكي اتىنداعى شاكىرتاقىسىنا سەنىپ كەلدىم.
جاعدايىمنىڭ ماتەريالدىق جانە ادامگەرشىلىك تۇرعىداعى وسىنداي قيىندىعىنا بايلانىستى مەنى ءدارىس تىڭداۋ قۇقىعىم ءۇشىن تولەنەتىن اقىدان بوساتۋ جونىندەگى ءوتىنىشىمدى جوعارى مارتەبەلىنىڭ قۇزىرلىعىنا قايتا جىبەرىپ وتىرمىن.
وسىلارمەن بىرگە كەدەيلىگىم تۋرالى كۋالىكتى قوسا تىركەدىم.
ستۋدەنت جيھانشا سەيدالين
س.-پەتەربۋرگ
1901 جىلدىڭ 6 قازانى(سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.37347. پاراق.16-16 كەلەسى بەتى).

سونىمەن قوسا سول كەزدەردە ا.تۇرلىباەۆ، ج.اقباەۆ سىندى بىلىمگە بارىنشا دەن قويعان قازاق جاستارى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىلاتىن دارىسپەن عانا شەكتەلمەي، يمپەراتورلىق ارحەولوگيالىق ينستيتۋتتان دا ءدارىس تىڭدايدى. ول تۋرالى 1902 جىلدىڭ 7 ماۋسىمىندا رەكتور اتىنا جازعان وتىنىشتەرى بار.
جيھانشانىڭ دەموكراتيالىق ءبىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىندا وقۋ-بىلىمگە قۇشتارلىعى مەن تۋىستارى عانا ەمەس، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دە ورنى ەرەسەن. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى كەزىندە تالاي ءىرى تۇلعانىڭ قوعامدىق-ساياسي ويى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا ايرىقشا ءرول وينادى. مۇندا ۋتوپيالىق سوتسياليزم وكىلى م.ۆ.بۋتاشەۆيچ-پەتراشەۆسكي، سىنشى ءارى ويشىل د.ي.پيسارەۆ، دەموكرات، جازۋشى فيلوسوف ف.گ.چەرنىشەۆسكي، تانىمال ساياسي قايراتكەرلەردەن پ.ا.كروپوتكين، د.بلاگوەۆ، پ.ا.ستولىپين، ا.ف.كەرەنسكي، پ.ب.سترۋۆە ءبىلىم العان. پاتشالىق داۋىردە ەل دامۋىنىڭ توقىراۋدا بولعاندىعىن حالىق كورە باستاعان قيىن كەزەڭدە، رەسەي ءۇشىن اۋىر ۋاقىتتاردا قوعامدىق سانانى وياتۋعا كوبىنە-كوپ ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى مەن وقىتۋشىلارى اتسالىسىپ وتىرعان. ول زامانداردا ۋنيۆەرسيتەتتە فيلوسوفيالىق عىلىمدار، اسىرەسە تاريحي عىلىمدار دىنگە قارسى رۋحتا وقىتىلادى، ءسويتىپ، ستۋدەنتتەردە بۇلدىرگىش يدەيالار قالىپتاسادى دەگەن پىكىر بوي كوتەرگەن. ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى مەن دەموكراتيالىق ايادا ايگىلى بولعان پروفەسسورلار ءحىح عاسىر بويىنا رەسمي بيلىكتەر تاراپىنان قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، جۇمىستان بوساۋعا، ءتىپتى ەلدەن كەتۋگە ماجبۇرلەندى. وسى ورايدا م.پەتراشەۆسكي، ن.چەرنىشەۆسكي، گ.لوپاتين جانە ت.س.س. تۇلعالاردىڭ تاعدىرلارى كوپشىلىككە ءمالىم. فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە وقىعان بەلگىلى انارحيست پ.ا.كروپوتكين، د.ي.مەندەلەەۆتىڭ شاكىرتى بولعان پ.ا.ستولىپيندەر دە - وسى ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرى. وسى رەتتە پروفەسسورلاردان ۆ.ي.ۆەرنادسكي مەن س.ف.ولدەنبۋرگتى دە اتاپ وتۋگە بولادى.
ۋنيۆەرسيتەتتىك ورتادا وي ەركىندىگى كەڭ قانات جايىپ، تالاي تۇلەكتەرى رەسەيدىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق قازاق ەلىنىڭ دە قايناعان قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە ارالاسقان.
الەمگە تانىمال وسىنداي ءىرى ماماندار دايارلاپ شىعارعان ۋنيۆەرسيتەتتە سول ماماندارمەن قاتار وقىپ، ءبىلىم جارىستىرعان جيھانشا سەيدالين الاش ارىستارى جايىندا قوزعالىپ جۇرگەن تاقىرىپتاردان تىس قالىپ جاتسا، وزدەرى مۇرات ەتكەن ۇرپاقتارى تاراپىنان بابا الدىندا شىندىعىندا دا اعاتتىق بولاتىن سىڭايلى.
1904 جىلى وسى ۋنيۆەرسيتەتتى اياقتاپ، ەلگە قايتپاق بولعان جيھانشانىڭ الدىنا قويعان ۇلى ماقساتتارىنىڭ دەنى تۋعان حالقى الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىن وتەۋمەن بايلانىستى بولدى، ياعني ەلگە قىزمەت ەتسەم دەيدى. الايدا ونىسى بىردەن ورىندالا قويماي، ارنايى جولدامامەن كاۆكازداعى قارا تەڭىز جاعالاۋىندا ورنالاسقان وزۋرگەل قالاسىنا جىبەرىلەدى. وسىندا ماماندىعى بويىنشا 1910 جىلعا دەيىن ەڭبەك ەتكەن ول قىزمەت جاعدايى، حالىقتار تىرشىلىگى جايلى مول تاجىريبە جيناقتايدى. جانە ەلگە ورالعاننان كەيىن جيعان-تەرگەن ءبىلىمى مەن قىزمەتتىك تاجىريبەسى نەگىزىندە كەمەلدەنگەن يگى ويلارىن حالقىنىڭ بولاشاعىنا ارنايدى.
«ايقاپ» جۋرنالى جارىق كورگەن 1911 جىلدان باستاپ ۇلتتىق مۇددە تۋراسىندا ماقالالار جاريالايدى. الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندەگى قىرىنان كورىنۋگە سەبەپ بولعان دا - وسىنداي ەڭبەكتەرى. ماسەلەن اتالعان جۋرنالعا باسىلىپ شىققان سيەز شاقىرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ماقالالارى الاش ۇلدارى اراسىندا ماڭىزدى پىكىرتالاس تۋدىرعان، ءسويتىپ، ۇلت زيالىلارىنا وي تاستاعان. جيھانشا سەيداليننىڭ زامانىنىڭ الەۋمەتتىك وزەكجاردى ماسەلەلەردى قوزعاپ، ەل اعالارى اراسىندا قۋاتتى سەرپىن تۋدىرۋعا تۇرتكى بولعان ماقالالارى: «ازىپ-توزىپ كەتپەسكە نە امال بار؟»، «باس قوسۋ»، «بالمۇحامەت تاشەنوۆكە جاۋاپ»، «ۇلگى الارلىق ءىس»، «سيەز تۋرالى»، «جەر جايىنان ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز»، «شاھار ترويتسك، 1 دەكابر، 1913 جىل»، «اكە مەن بالا» ت.ب. «ايقاپ» جۋرنالى ارقىلى ەل اراسىنا 1911 جىلى تاراعان وسىنداي قوزعاۋشى سيپاتتاعى العاشقى ماقالاسى - «ازىپ-توزىپ كەتپەسكە نە امال بار؟» ماقالاسى. مۇندا وتارشىلدىق زامانىنداعى ەلدىڭ تۇرمىس-ءحالىن بايانداي وتىرىپ، وتارشىل ۇكىمەتكە حالىق اتىنان تالاپتار قويىلۋ كەرەكتىگىن العا تارتادى. سول ءۇشىن دە قازاققا سيەز اشۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرگەن جيھانشا سيەزدىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن وندا ءسوز ەتىلەتىن نەگىزگى دەگەن ماسەلەلەردى كوپتىڭ تالقىسى ارقىلى شەشۋ كەرەكتىگىنە باسا نازار اۋدارتقان جانە قازاق زيالىلارىنىڭ وسى جولدا ايانباي ەڭبەك ەتىپ، بەلسەندىلىك تانىتۋىنا ۇندەۋ جاسايدى. ال قازاق حالقىنىڭ جارقىن كەلەشەگى ءۇشىن ەل جاقسىلارىنىڭ باس قوسۋى ول كەزەڭدە قانشالىقتى ماڭىزدى بولعاندىعى قازىردە ارنايى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەسە كەرەك. سوندىقتان ۇلت مۇددەسىن كوزدەگەن ازاماتتار جابىلا قولداپ، جاۋاپ جازعان. جيھانشانىڭ سيەز اشۋعا قاتىستى ماقالالارى «ايقاپ» جۋرنالىنان باسقا «قازاق»، «مۋسۋلمانسكايا گازەتا» باسىلىمدارىندا دا جاريالانىپ تۇرعان. تۋعان حالقىنىڭ وتارشىل ەلمەن تەڭ بولۋىن دىتتەگەن تۇلعانىڭ وسى جولدا سيەز اشۋ ماسەلەسىن قوزعاپ، قالىڭ ەلدى سەرپىلتۋگە جاساعان العاشقى باستاماسى الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىندا جاڭاشا سەرپىن تۋعىزدى. الايدا سيەز اشۋ ماسەلەسى پاتشا تاراپىنان رۇقسات بەرىلمەگەندىكتەن، ءبىراز جىل كەشەۋىلدەپ بارىپ جۇزەگە استى. 1917 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا تورعاي قالاسىندا وتكەن قازاق سيەزىنە قاتىسقان جيھانشانىڭ ەسىمى بۇگىندە سول يگى شارانىڭ باستاماشىسى رەتىندە عانا ەمەس، ونىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى رەتىندە دە تانىلۋعا ءتيىس.
جيھانشا سەيداليننىڭ ءومىر جولى مەن الاش قوزعالىسىنا قوسقان جاڭعىرىقتى ءۇنى جايلى دەرەكتەردى زەرتتەپ، باسپاعا ۇسىنۋ بىزگە ەڭ اۋەلى جاس ۇرپاققا شىققان تەگىن تانىتىپ، سول ارقىلى ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن رۋحىمىزدى نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت. تالايدان ارمان بولىپ، ەندى ەلىمىزدىڭ ەنشىسىنە تيگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ماڭگىلىككە مىزعىماس قاسيەتتى ميراس رەتىندە كەيىنگىگە تابىستالىپ وتىرىلۋى ءۇشىن قاجەت.
«اباي-اقپارات»