قوڭىر - بۇل قازاق تۇسىنىگىندە اۋقىمى كەڭ فيلوسوفيالىق ۇعىم، ەرگولوگيالىق اسپەكت. ال، قوڭىر ماندوكي دا قازاق  رۋحاني ومىرىندە 1970 جىلداردىڭ سوڭى مەن 1980 جىلداردىڭ باس  كەزىنەن باستاپ سونى  قۇبىلىسقا اينالعان قاسيەتتى ەسىم. اتىنا زاتى ساي، قوڭىر دەسە قوڭىر كۇش، سەرگەك وي، بىلىگى اسقاق، تىڭ مۇراتتارعا دەم بەرگەن تۇلعا ەدى، قازاقتار ونى تۋعان ۇلىنداي كوردى، تەز باۋىر باسىپ كەتتى.

تاريح سەرگەلدەڭىندە اجىراپ قالىپ، ەۋروپادان قونىس تەپكەن شىعىستىق جۇرت - ماديارلارلاردان قونىس تاپقان قىپشاقتار بابالارىنىڭ تۋىسقانداردى اڭساعان ارمانىن جەتى جارىم عاسىر وتسە قايتا جالعاپ، بوزداعان بوتاداي اڭساپ كەلىپ، التى الاشتان پانا تابۋى - قوڭىردىڭ تاريحي ەرلىگى بولىپ قالدى. ياعني اتا-بابا اماناتىن ورىنداۋ جولىندا ءوزىن قۇربان ەتكەندىگى، راسىندا دا جەرلەستەرى ومىردەن قاپىدا اتتانعان قوڭىر تۋرالى «قۇمانداردىڭ قۇرباندىعى» دەپ باعالاۋى سونىڭ ايعاعى ەدى.

قوڭىر اعا وتاسقان قازاق قىزى وڭايشانىڭ جەرلەس اقىنى م.ساتىبالديەۆتىڭ «ومىردەن ءبىر مىقتاپ قايتسا دەپ ءجۇرمىن ءبىر ەسەم...» دەپ كەلەتىن جىر جولدارىن وقتا-تەكتە قايتالاپ وتىراتىن. بۇل  ونىڭ ومىرلىك كرەدوسى ىسپەتتى ەدى.  ماديار حالقىنا ءسىڭىسىپ كەتسە دە ءوزىنىنىڭ قىپشاقتىق بولمىسىنىڭ سورابى مەن سولعىن ىزدەرىن ساقتاپ قالعان قۇمان-قىپشاقتىڭ  ءتىلىن، ءدىلىن، بولمىسىن جاڭعىرتۋ جولىندا ءىس تىندىردى، ۇلكەن جوسپارلاردى ومىرگە اكەلدى.

قوڭىر - بۇل قازاق تۇسىنىگىندە اۋقىمى كەڭ فيلوسوفيالىق ۇعىم، ەرگولوگيالىق اسپەكت. ال، قوڭىر ماندوكي دا قازاق  رۋحاني ومىرىندە 1970 جىلداردىڭ سوڭى مەن 1980 جىلداردىڭ باس  كەزىنەن باستاپ سونى  قۇبىلىسقا اينالعان قاسيەتتى ەسىم. اتىنا زاتى ساي، قوڭىر دەسە قوڭىر كۇش، سەرگەك وي، بىلىگى اسقاق، تىڭ مۇراتتارعا دەم بەرگەن تۇلعا ەدى، قازاقتار ونى تۋعان ۇلىنداي كوردى، تەز باۋىر باسىپ كەتتى.

تاريح سەرگەلدەڭىندە اجىراپ قالىپ، ەۋروپادان قونىس تەپكەن شىعىستىق جۇرت - ماديارلارلاردان قونىس تاپقان قىپشاقتار بابالارىنىڭ تۋىسقانداردى اڭساعان ارمانىن جەتى جارىم عاسىر وتسە قايتا جالعاپ، بوزداعان بوتاداي اڭساپ كەلىپ، التى الاشتان پانا تابۋى - قوڭىردىڭ تاريحي ەرلىگى بولىپ قالدى. ياعني اتا-بابا اماناتىن ورىنداۋ جولىندا ءوزىن قۇربان ەتكەندىگى، راسىندا دا جەرلەستەرى ومىردەن قاپىدا اتتانعان قوڭىر تۋرالى «قۇمانداردىڭ قۇرباندىعى» دەپ باعالاۋى سونىڭ ايعاعى ەدى.

قوڭىر اعا وتاسقان قازاق قىزى وڭايشانىڭ جەرلەس اقىنى م.ساتىبالديەۆتىڭ «ومىردەن ءبىر مىقتاپ قايتسا دەپ ءجۇرمىن ءبىر ەسەم...» دەپ كەلەتىن جىر جولدارىن وقتا-تەكتە قايتالاپ وتىراتىن. بۇل  ونىڭ ومىرلىك كرەدوسى ىسپەتتى ەدى.  ماديار حالقىنا ءسىڭىسىپ كەتسە دە ءوزىنىنىڭ قىپشاقتىق بولمىسىنىڭ سورابى مەن سولعىن ىزدەرىن ساقتاپ قالعان قۇمان-قىپشاقتىڭ  ءتىلىن، ءدىلىن، بولمىسىن جاڭعىرتۋ جولىندا ءىس تىندىردى، ۇلكەن جوسپارلاردى ومىرگە اكەلدى.

1965 جىلدان باستاپ ومىردەن وزعانعا دەيىن (ول ساپار بارىسىندا داعىستاندا ماكاچكالادا ءۇزىلدى) شىعىس ەۋروپادا بالقاننان باستاپ، ورتا، كىشى، كىندىك ازيا، ورال، التاي، پامير، ورحون  بويىنا دەيىن ءجۇرىپ وتكەن كەڭ اۋماقتا قوڭىر ءدۇيىم جۇرتقا تاريح قويناۋىنان كەلگەن  «ۋاقىت ماشيناسى» ىسپەتتى اسەر قالدىردى، مىڭداعان جاندارعا وي سالدى، ارمانىنا قانات ءبىتىردى، قىسقاسى سول اۋماقتا قوڭىردىڭ  ءىزى قالدى.

ءومىرى ءبىر ونەگە ىسپەتتى قوڭىر 1972 جىلدان قازاق تىلىمەن دەندەپ شۇعىلداندى. 1974 جىلى موڭعولياداعى قازاقتار اراسىنا باردى، ونداعى مۇزتاۋعا شىعىپ، دوسى ەدىگەنىڭ اكەسى تولەتەي قاجىعا «كوكىلتاش» راسىمىمەن توندى بالا بولدى.  تاۋ مەن تاستى كەزىپ، كونە تۇركى بالبالدارىمەن جىلاپ قاۋىشتى. ول تۋرالى قازاقستانداعى العاشقى ماديار ەلشىسى تۇركولوگ تورما يوجەف ماقالا جازدى.

بۇكىل الەمدى قامتىعان ساياسي كريزيس، ۇلكەن  وزگەرىستەر كەزىندە قوڭىر مەملەكەتتىك قىزمەت، ديپلوماتيالىق ماڭساپتى مىسە تۇتپادى، عىلىمعا ادال بولدى. كەرىسىنشە، ءجۇرىپ-تۇرۋدى جيىلەتتى. سونداي ءبىر ساپارى بارىسىندا 1991 جىلى («اراي» جۋرنالى، №1) جۇبايى ايشانىڭ سۇقباتتارىندا («ازيا» اپتالىعى،  1992. №9) «تۋماق بار دا ولمەك بار. كوز جۇما قالساق سۇيەگىمىز اتا-بابا جەرىنە قويىلسا دەپ تىلەيدى يشتۆان» دەپ ەدى، بىلگەندەي، سەزگەندەي. ويتكەنى دوسى اقىن كورمەندى جىرلاعانداي «تىسپەن تۋعان قوڭىر باقسى» ساۋەگەي، زامانىنان وزىپ تۋعان كەمەڭگەر ەدى.  1992 جىلى  كوز  جۇمعان قوڭىردى  ءوز  اماناتى   بويىنشا الماتىداعى كەڭساي باۋرايىنا قازاق، تۇركى زيالىلارى، اسىرەسە ءتىل، تاريح، ادەبيەت زەرتتەۋشى عۇلامالار قاتتى قايعىرا، كۇڭىرەنە جوقتاپ، ارۋلاپ سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالدى.

ءوزىنىڭ شولاقتاۋ عۇمىر كەشكەندىگىنە قاراماي ءسوز جوق، قوڭىر اعا باقىتتى جانداردىڭ ءبىرى. «باقىتتىسىڭ باقىت ىزدەپ سورلاساڭ، باقىتتى بوپ سورلاپ جۇرسەڭ ماسقارا» دەپ مۇقاعالي اقىن جىرلاعانداي ول ىزدەنۋ، كۇرەسۋ، ۇلكەن مۇراتقا نيەتتەستەرىن باعىتتاي العان، ومىرىمەن دە، قازاسىمەن دە ميفولوگيالىق زاڭعارعا كوتەرىلە بىلگەن تۇلعا بولىپ ءبىزدىڭ جادىمىزدا قالدى.

ماديارلار مەن باسقا تۇركi حالىقتارى قوڭىردى ەستە قالدىرۋ مەن مۇراسىن يگەرۋگە ەرەكشە ءمان بەرەدi: جەرلەستەرى كارتساگتىقتار مەن قىرعىزدار قوڭىردىڭ رۋحىنا باعىشتالعان شارالار وتكىزدى، بىرنەشە جيناق ارنادى، قوڭىر ەڭبەكتەرىن  جارىققا شىعارۋدا.

الايدا، ونىڭ مۇراسىن يگەرۋدەن گورى  «جان ەدى ءبىر ءور تۇلعالى» دەپ كەلەتىن ەستەلىكتەرمەن شەكتەلىپ وتىرعان جايىمىز بار.  تۇركi-ماديار     حالىقتارىنىڭ  اراسىنداعى  التىن كوپiر، تۇركi حالىقتارى اراسىندا اڭىزدى تۇلعاعا،   سۇيiسپەنشiلiكتiڭ    ۇلگiسiنە     اينالعان   قوڭىردىڭ  مۇراسىن يگەرۋ،  ەستە قالدىرۋ شارالارى اسا قارقىندى بولا قويعان جوق، جۇيەلى جۇرىلمەدى.

دەگەنمەن، الماتى قالاسىنىڭ كونە اۋداندارىنىڭ بىرىندەگى ۇزىندىعى 2 شاقىرىمدىق كوشە قوڭىر يشتۆان (بۇرىڭعى قراسنىي پارتيزان كوشەسى) اتىمەن اتالادى. سونداي-اق ۇلتجاندى ازامات ەرنار ءماسالىمنىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا الماتىداعى №154 ورتا مەكتەپكە قوڭىردىڭ ەسىمى بەرىلدى. مەكتەپتە «جاڭا ساحنا» اتتى وقۋشىلار تەاترى، قازاقشا كۆن جەڭىمپازى «قوڭىر ۇلاندارى» كومانداسى، مۇراجاي-ءمۇيىس جانە ت.ب. شارالار قوڭىرعا ارنالعان ءىس-ناسيحاتتىڭ كورىنىسى. وسىنداي كوڭىلگە مەدەۋ ەتەرلىك  تىرلىكتەرگە قولداۋ كورسەتۋشى پروفەسسور ەردەن قاجىبەكتىڭ باستاماسىمەن ءتىل كوميتەتى تاراپىنان 2007 جىلى جەلتوقساندا استانادا وتكەن  «قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى: التاي ءداۋىرى - پروتوتۇرىك كەزەڭى - كونە تۇرىك ەسكەرتكىشتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيانى ماندوكي  قوڭىردىڭ رۋحىنا باعىشتادى.

قوڭىردىڭ مەرەيلىك داتالارى ەسكەرۋسىز قالىپ كەلدى. 2014 جىلى قوڭىردىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولادى... قوڭىردى ەستە قالدىرۋ، ونىڭ مۇرالارىن يگەرۋ بارىسىندا ەلەۋلى شارالار اتقارۋ - بارشا تۇركى  حالىقتارىنا ورتاق پارىز، سونىڭ  ىشىندە  تىكا، TURKSOY سياقتى ۇلكەن حالىقارالىق ۇيىمدارعا، قازاق رۋحانياتىنا ۇلكەن پارىز بولىپ تۇرعانى بەلگiلi..

قوڭىر وتباسى باياعى قازاقتىڭ مىرزالارىنداي تۇسەل كوپ تۇسەتىن، بارلىق قۇرلىقتان كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن قازاق-قىپشاق مادەنيەتىنىڭ كىشكەنە ارالى، ەلشىسى ىسپەتتى باسپاناسىنداعى قوڭىردىڭ 40 مىڭداي كىتاپ پەن قولجازبادان تۇراتىن باي  كىتاپحاناسىنا قولداۋ، مەموريالدىق مۋزەي اشۋ، قوڭىر ەڭبەكتەرىنىڭ جيناعىن اۋدارماسىمەن قوسا شىعارۋ - ەڭ باستى شارالاردىڭ بىرەگەيى بولماق.

قوڭىر مۇرالارىن يگەرۋدى ونان ءتالىم، ونەگە العان، ماديار ءتىلىن يگەرگەن مامان رەتىندە ءوز باسىم ءينيتسياتيۆتى جۇمىس رەتىندە جۇرگىزىپ كەلەمىن. قيامەتى كوپ، قىم-قۋىت اۋقىمدى ىسكە قول ۇشىن  ۇدايى سوزىپ كەلگەن جاناشىر جاندارعا قوڭىر ارۋاعى ريزا بولسىن دەي وتىرىپ، راحمەت ايتامىز. ولار - قوڭىردىڭ دوستارى اكادەميك ب.كومەكوۆ، پروفەسسورلار ە.قاجىبەك، ك.حۇسايىنوۆ، ن.ءۋالي، م.سەمبى، م.اۋەزوۆ، س.وتەمىسۇلى جانە كوپتەگەن قازاق زيالىلارى، اتىراۋداعى قوڭىردىڭ قايىناعاسى ماشىرىق وتەۋليەۆ باسقاراتىن «داريعا-م» كومانياسى، ماديار-قازاق ىنتىماقتاستىعى سالاسىنداعى ۇدايى قولداۋشى گال اندراش باسقاراتىن «بارىس» قورى، ارىپتەستەرى اكادەميك ۆاشاري يشتۆان، دوكتور ەردەلي يشتۆان، بيرتالان اگنەش، باشكي يمرە، مارقۇم تورما يوجەف، زەرتتەۋشىلەر  بەنكو ميحاي، شومفاي كارا، كۋن پەتەر، تۇركياداعى پروفەسسور گۇناي قارااگاچ، پولشاداعى حەنريك يانكوۆسكي  جانە  ت.ب. كوپتەگەن ارىپتەستەر.

ماندوكي قوڭىر يشتۆان ماجارستان تۇركولوگياسىنداعى ءداستۇرلi سالالارىنىڭ iشiنەن ماجارلاردىڭ كونە تاريحى مەن تۇركi-ماديار بايلانىستارىن زەرتتەۋدى نەگiزگi نىساناسى ەتiپ  ۇستانعان.  قوڭىردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرi كونە تۇركi تەكتi  كوپتەگەن ماديار سوزدەرiنiڭ ەتيمولوگياسىنىڭ ءتۇيiنiن شەشتi, باشقۇرت-ماديار ورتاق ەتنونيمi توڭiرەگiندە قالىپتاسقان جاڭساقتىققا تورەلiك ايتتى، ماديارلار مەن قۇمانداردىڭ تۇركiلەرمەن بايلانىستارىن بiرنەشە قىرىنان جان-جاقتى دالەلدەي بiلدi. قوڭىر ەۋروپاداعى قۇمان-قىپشاقتار مەن تۇركى جۇرتتارى اراسىنداعى تاريحي-مادەني بايلانىستى زەرتتەۋ ماسەلەسىن ساپالىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرە بىلگەن بىردەن-ءبىر عالىم.

عۇمىرنامالىق جيناقتا قوڭىردىڭ عىلىمي، ادامي، ازاماتتىق كەلبەتىنە قاتىستى ءار الۋان ماتەريالداردى قامتي وتىرىپ، ۇلى تۇلعانىڭ قىرلارىن كورسەتۋگە نيەت ەتتىك.

قوڭىردىڭ ناعىز عىلىمي سۇبەلى ەڭبەكتەرىنىڭ اۋدارماسىن عىلىمي كوممەنتاريلەرىمەن قوسا شىعارۋ، ەستەلىكتەر قۇراستىرۋ الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندەگى ىستەر ەكەنى انىق.

1. ماجارستان - بالقان - كىشى ازيا - كاۆكاز - تۇركىمەنستان - وزبەكستان - قازاقستان - قىرعىزستان - كىندىك ازيا - مونعوليا باعىتىمەن دۋنايدان - ورحونعا دەيىن «قوڭىر جولى» عىلىمي ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىرۋ.

2.      قوڭىر مۇرالارىن يگەرۋ ماسەلەسىن جۇيەلى، كەشەندى تۇردە جۇرگىزۋ:

قوڭىردىڭ جيناقتاعان تۇركى حالىقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرى مەن ەتنوگرافياسى تۋرالى دەرەكتەرىن توپتاپ، جيناق ەتىپ باستىرۋ; 1965 جىلدان رۋمىنيا، بۇلعارياداعى دوبرۋجا، دەلي ورمان وڭىرىندە تۇراتىن تۇركى تەكتى جۇرتتار اراسىندا جۇرگىزگەن تىلدىك-ەتنوگرافيالىق-فولكلورلىق ەكسپەديتسيالىق زەرتتەۋ ناتيجەسىندە 40 مىڭداي سوزدەن تۇراتىن ديالەكتولوگيالىق سوزدىكتى باسپادان شىعارۋ;  قوڭىردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ جانە عىلىمي-كوپشىلىك ەڭبەكتەرىنىڭ تولىق جيناعىن جەكە-جەكە شىعارۋ; قوڭىردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ، عىلىمي كوممەنتاريلەرىمەن قوسا وتىرىپ، جەكە جيناق ەتىپ شىعارۋ. قوڭىردىڭ ەڭبەگىنىڭ عىلىمي ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا»  باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ جولدارىن قاراستىرۋ.

قوڭىر قولجازبالارىمەن جۇمىس جاساۋ جانە ەڭبەكتەرىن اۋدارۋمەن اينالىسۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما مەن شەتەلدىك عىلىمي مەكەمەلەرمەن، اتاپ ايتقاندا قوڭىر ءوزى قىزمەت اتقارعان بۋداپەشت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن ماجارستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ التايستيكا ورتالىعىمەن بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋعا قول جەتكىزۋ، كەلىسىم -شارت جاساسۋ.

3.   قوڭىردى ەسكە قالدىرۋ شارالارىن جالعاستىرۋ;

تۇركى رەسپۋبليكالارىنىڭ باس قالالارىنداعى ءبىر-ءبىر كوشەگە قوڭىر ەسىمىن بەرۋ;

الماتىداعى قوڭىر اتىنا بەرىلگەن كوشەگە ونىڭ بيۋست ەسكەرتكىش تاقتاسىن ورناتۋ;

اتىراۋ وبلىسى، قۇلسارى اۋدانىنىڭ تەڭىز كەنىشىندەگى ۆەنگر  مۇنايشىلارىنىڭ اۋىلىنا قوڭىر اتىن بەرۋ;

قر جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن جاس فيلولوگ، ەتنوگرافتارعا ارناپ قوڭىر اتىنداعى ستيپەنديا تاعايىنداۋ;

«اباي-اقپارات»