جەندەتتىڭ قۇپيا حاتى
بيىل ساياسي رەپرەسسياعا - 75 جىل. قازاق تاريحىنىڭ قاندى دا، قاسىرەتتە پاراقتارى بولىپ ۇلت جۇرەگى مەن جادىنا قارالى تاڭبا بولىپ تۇسكەن 1937-1938 جىلدار ءبۇتىن حالىقتىڭ بار اسىلى - زيالىلارى مەن تۇلعالارىنان ايىرعان قان قاساپ كەزەڭ بولدى.
«اباي-اقپاراتتىق» پورتالى رەپرەسسيا جىلدارىنا قاتىستى تاريحي قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى بەرۋىن جالعاستىرادى. ونىڭ كەزەكتىسى - تومەندەگى نكۆد قىزمەتكەرىنىڭ قۇپيا حاتى
«اباي-اقپارات»
بۇل حات 1939 جىلدىڭ تامىز ايىندا جازىلعان. وسى كەزدە كەڭەس ۇكىمەتىندەگى 1937-38 جىلدارداعى «ۇلكەن تەررور» ءبىتىپ، ونى جۇرگىزگەن ەجوۆشىلاردىڭ ورنىنا بەرياشىلدار كەلىپ، ەجوۆشىل ورىنداۋشىلاردى جازالاۋ ناۋقانى جۇرگىزىلىپ جاتقان كەز.
بيىل ساياسي رەپرەسسياعا - 75 جىل. قازاق تاريحىنىڭ قاندى دا، قاسىرەتتە پاراقتارى بولىپ ۇلت جۇرەگى مەن جادىنا قارالى تاڭبا بولىپ تۇسكەن 1937-1938 جىلدار ءبۇتىن حالىقتىڭ بار اسىلى - زيالىلارى مەن تۇلعالارىنان ايىرعان قان قاساپ كەزەڭ بولدى.
«اباي-اقپاراتتىق» پورتالى رەپرەسسيا جىلدارىنا قاتىستى تاريحي قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى بەرۋىن جالعاستىرادى. ونىڭ كەزەكتىسى - تومەندەگى نكۆد قىزمەتكەرىنىڭ قۇپيا حاتى
«اباي-اقپارات»
بۇل حات 1939 جىلدىڭ تامىز ايىندا جازىلعان. وسى كەزدە كەڭەس ۇكىمەتىندەگى 1937-38 جىلدارداعى «ۇلكەن تەررور» ءبىتىپ، ونى جۇرگىزگەن ەجوۆشىلاردىڭ ورنىنا بەرياشىلدار كەلىپ، ەجوۆشىل ورىنداۋشىلاردى جازالاۋ ناۋقانى جۇرگىزىلىپ جاتقان كەز.
حاتتى جازعان سول كەزدەگى كۋيبىشەۆ وبلىسى بويىنشا نكۆد-نىڭ وپەر وكىلى پ.ك.فيليحين. ول ءوزىنىڭ پارتيالاس باسشىسى جدانوۆقا جازعان حاتىندا 1937-38 جىلدارى «حالىق جاۋلارىن» اتقان، ۇرعان، ازاپتاعان كەزدە ەرەكشە جۇيكە شارشاۋىندا بولسا دا، سول جۇمىستاردى ەرەكشە جانقيارلىقپەن ادال اتقارعانىن، سول كەزدەردە جان تەبىرەنتەرلىك سەزىمدەردە بولسا دا پارتيا مەن ۇكىمەت ءۇشىن ىستەگەن ادال قىزمەتىن بەرياشىلداردىڭ باعالاماي جاتقانىن جازادى. "مەنى كۋيبىشەۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.گ.يگناتوۆتىڭ ءوزى ايىپتاپ وتىر ەمەس پە؟ كۇنىنە پالەنباي حالىق جاۋلارىن اتامىن دەپ شۇرىپپەنى باسا، باسا قولىم شارشايدى، كۇنى بويى قانعا باتقان قولىم مەن قان ساسىعان بويىمدى جۋ ءۇشىن قىزمەت سوڭىندا وسىنداي ماقساتقا دەپ ارنايى بولىنگەن ءسپيرتتى ىشكەنىم ءۇشىن مەنى ماسكۇنەم دەپ ايىپتايدى. بۇل بارىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىك ەمەس پە",- دەيدى فيليحين.
ءيا، پ.ك.ءفيليحيننىڭ حاتىن وقىعان كەزدە ونى اياپ تا كەتەسىڭ. بىراق، وسى فيليحيندار اياۋعا تۇراتىندار ما؟ ال، فيليحيندارعا بۇيرىق بەرگەن جدانوۆتار، يگناتوۆتار شە؟ ناعىز قانىشەر جەندەتتەر وسى بۇيرىق بەرۋشىلەر ەمەس پە؟ وسى جدانوۆتار، يگناتوۆتار ستاليندىك پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ اتىنان وزدەرىن بۇكىل ءبىر ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ارى مەن اقىلى، تۋى، كوسەمى ساناپ فيليحانداردان وتكەن قانىشەرلەر، جەندەتتەر بولدى ەمەس پە؟! 1937-38 جىلدارى ەكى جىلدىق «ۇلكەن تەرروردى» ۇيىمداستىرعاندار ءىزىن سۋىتپاي دەرەۋ بارلىق كىنانى ەجوۆ پەن ونىڭ قىزمەتكەرلەرىنە، ناقتى ايتقاندا بار كىنانى شۇرىپپەنى باسۋشىلارعا اۋدارا سالدى. سولار عانا سوتتالدى، اتىلدى....
پ.ك.ءفيليحيننىڭ حاتىنا جدانوۆتىڭ جاۋاپ بەرگەنى، بەرمەگەنى بەلگىسىز. ءسىرا، جاۋاپ بولماعان. ونىڭ تاعدىرى دا بەلگىسىز. اتىلىپ كەتكەن بولار نەمەسە باسقا جازا السا كەرەك.
بۇل حات ۋليانوۆ وبلىسىنىڭ «بوزداقتار» كىتابىندا باسىلعان.
وتە قۇپيا سەريا «ك»
بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيانىڭ (بولشەۆيكتىك) ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى جدانوۆ جولداسقا
قۇرمەتتى جدانوۆ جولداس!
مەنىڭ سىزگە ايتايىن دەپ وتىرعانىم جالعىز ماعان قاتىستى ەمەس. ءدال وسى جاعداي نكۆد-نىڭ كوپتەگەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ، اسىرەسە ەسكى چەكيستەرىنىڭ باسىنا ءتونىپ وتىر. بىزدەرگە كىنالى بولماساق تا كىنالى دەپ ايىپ تاعۋدا. باسىنان باستاپ ايتايىن.
وسى جىلدىڭ 25-شىلدەسىندە مەنى كۋيبىشەۆ وبلىسى بويىنشا ۋنكۆد-ڭ كادرلار بولىمىنە شاقىردى. 26-شىلدە كۇنى الىستاعى شەتتەن كەلگەن، كۇنى بويى ۇيىقتاماعان مەنى كادرلار ءبولىمىنىڭ كەڭسەسىندە كەشكە دەيىن ۇستاپ «ەرتەڭ كەل» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن شىعارىپ سالدى. ەكىنشى كۇنى، ياعني 27 شىلدەدە كادرلار ءبولىمىنىڭ باستىعى نەۋدوبنوۆ جولداس مەنىڭ ۆكپ(ب) وبكومىنىڭ بيۋروسىنا شاقىرىلعانىمدى ايتتى. 28 شىلدەدە وبكومنىڭ بيۋروسى ماعان مىناداي 4 ايىپ تاقتى:
1. شىركەۋ ستاروستاسىنىڭ بالاسى بولعانىم;
2. اقگۆاردياشىل اعامنىڭ بولعانى ءۇشىن;
3. 1933-1938 جىلدارى ۋليانوۆسكىدە وپەر وكىلى بولىپ ىستەگەن كەزىمدە رەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىقتى بۇزعاندىعىم، ياعني تەرگەۋ كەزدەرىندە تۇتقىنداردى تۇرعىزىپ قويىپ ازاپتاۋ امالدارىن قولدانعاندىعىم;
4. ماسكۇنەمدىگىم.
بيۋرودا مەنىمەن وتە دورەكى، قۇددى ءومىر بويى تۇزەلمەيتىن قىلمىسكەر بولعان ادام سياقتى سويلەستى. مىسالى، ەگوروۆ جولداس ماعان: «ۇسقىنىڭا قاراپ-اق ماسكۇنەم ەكەنىڭ كورىنىپ تۇر» دەدى. مەلكوۆ جولداس: "وسەك-جالا جابۋشى" دەدى.
مەن ۆكپ(ب) 1925 جىلدان مۇشەسىمىن، ەشقاشان ونىڭ جولىنان تايعان ادام ەمەسپىن، ەشقانداي پارتيالىق جازام بولعان ەمەس. قىزىل ارميا مەن وگپۋ-نكۆد قاتارىندا 20 جىلداي ادال قىزمەت ىستەدىم. بىراق وبكومنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ەشقايسىسى وسى ۇزاق تا ادال قىزمەتىمدى كوزگە دە ىلمەدى، امالسىزدان سىزگە وسى حاتتى جازىپ وتىرمىن.
ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ايىپتاۋدى ەسەپكە المايمىن، ولاردى مايدا-ءشۇيدا دەپ سانايمىن. شىققان الەۋمەتتىك تەگىم تالاي رەت تەكسەرىلگەن، ەشقاشان ءوزىنىڭ جەر تەلىمى بولماعان شارۋا باتراقتىڭ بالاسى ەكەنىم ايدان انىق.
وبكوم حاتشىسى يگناتوۆ جولداس ماعان قايتا-قايتا ءشۇيىلىپ «تۇتقىنداردى كىم ۇردى؟» دەپ قادالىپ سۇراپ قويمادى. يگناتوۆ جولداستىڭ وسى سۇراعىنا تاڭ قالامىن. يگناتوۆ جولداس 1937-38 جىلدارداعى رەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىقتىڭ قالاي قورعالعانىن باسقا جۇرتتان ارتىق بىلەدى. ءوزى ەسكى چەكيست، نكۆد ورگاندارىنىڭ جۇمىسىمەن جاقسى تانىس. تەرگەۋ جۇمىستارىندا قارالعان ىستەردىڭ بارلىعى ۇشتىكتىڭ قاراۋىمەن، ياعني ءوزىنىڭ قاتىسۋىمەن (ۆكپ ب-ڭ حاتشىسى رەتىندە) شەشىلەدى.
ۋنكۆد اپپاراتتارىندا تۇتقىنداردىڭ ۇرىپ-سوعىلاتىنىن، بىرنەشە كۇندەر بويى تۇرعىزىپ قويىلاتىنىن ءوزى جاقسى بىلەدى، سەبەبى قالالىق، اۋداندىق اپپاراتتاردىڭ قىزمەتتەرى ولاردىڭ كوز الدارىندا وتەدى. مۇنىڭ بارلىعى سونىمەن بىرگە وبلىستىق جانە قالالىق پروكۋراتۋرالارعا دا ءمالىم.
تۇتقىنداردى بىرەن-ساران زۇلىم قانىشەر تەرگەۋشىلەر عانا ازاپتادى دەۋگە بولمايدى. بۇل جاپپاي وبلىستىق باسشىلىقتان باستاپ، ەڭ تومەنگى نكۆد قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن قولداناتىن، وسىلاي ىستەگەنى ءۇشىن ماراپاتتالاتىن ءىس بولدى. حالىق جاۋلارىنان تازارتۋ ءۇشىن (وڭشىل تروتسكيشىلەردەن، فاشيستەردەن ت.ب.) قانداي امال قولدانساڭ دا ەركىڭ بار دەگەن نۇسقاۋ بولدى.
وسى قولدانىلعان ادىستەر دۇرىس دەپ تانىلدى. ءبىزدىڭ ۋليانوۆسك وبلىسىنا ماسكەۋدەن كەلگەن نكۆد باسقارماسىنىڭ وكىلدەرى جۋراۆلەۆ، بوچاروۆ، پودولسكي ءبىزدىڭ الدىمىزعا وسى تاپسىرمالاردى قويدى. ولار ماسكەۋدە دە وسى ادىستەردى قولدانامىز، تالاي ادامداردى «سويلەتكەنبىز» دەپ ماقتاندى. ءدال وسى سوزدەردى كەيىنىرەك كەلگەن اندرونوۆ پەن كۋزنەتسوۆ تا ايتتى. كۋزنەتسوۆ «مەن بوچاروۆپەن سىبىردە قىزمەتتەس بولعان كەزىمدە تالاي كىسىنى اتقانمىن، تىرىلەي كومگەنمىن» دەپ ايتتى.
وسىنداي ءىرى باسشىلاردىڭ نە ىستەگەنىن كورىپ وتىرعان ءبىز سياقتى قاراپايىم ورىنداۋشىلاردان نە سۇراۋعا بولادى؟
پارتيا ۇيىمى مەنى مورالدىق جاعىنان قولداۋدىڭ ورنىنا مەنەن سىرت بەرىپ كۇتۋ پوزيتسياسىن ۇستاندى. ءفيليحيننىڭ ءىسى نەمەن اياقتالادى، ونى اقتايدى ما، الدە قارالاي ما ەكەن دەپ كۇتىپ وتىر. مەنىمەن ەشكىم سويلەسپەيدى. اندرونوۆ مەنى كورگەن سايىن «دوستارىڭ تۇرمەدە وتىر، جاۋاپ بەرىپ جاتىر» دەپ ىلعي كەكەتەدى. كۇن سايىن، مينۋت سايىن مەنى قاشان ۇستاپ وجىرەگە اپارىپ اتىپ تاستايدى دەگەن ۇرەيمەن ءجۇرمىن.
مەنىڭ ۇستىمنەن ءىس قوزعالعانعا دەيىن، ەسكى چەكيست رەتىندە ءبىز قولدانىپ جاتقان تەرگەۋ ادىستەرىمەن كەلىسپەي كەلدىم، قولدانعان ەمەسپىن. بىراق، وسى ورتاعا تۇسكەننەن كەيىن كۇن سايىن ادام بالاسى كونە المايتىن جۇيكە ازابىنا ءتۇسۋىم (تۇتقىندايدى، اتىپ تاستايدى دەگەن) مەنىڭ مورالدىق كۇيىمە اسەرىن تيگىزىپ، مەن دە باسقالار سياقتى ازاپتاۋ ادىستەرىن قولدانا باستادىم. وسى جاعداي باسقا دا ەسكى چەكيستەردىڭ باسىنا ءتۇسىپ وتىر. كەيبىر وبلىستاردان كەلگەن حابارلار بويىنشا ولاردىڭ ءبىرازى اتىلىپ تاستالعان.ەندى بۇگىنگى كۇنى سوتتالعاندارعا ازاپتاۋ امالدارىن قولدانعانىمىز ءۇشىن ءبىزدى كىنالايدى. ءبىز پارتيانىڭ وسى قىزمەتتى ورىنداۋ ءۇشىن جىبەرگەن ءجاي ادامدارىمىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - پارتيا مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارىن ىزدەپ تاۋىپ ولاردى جويۋ. مەيلى ول دۇشپاندار نكۆد ورگاندارىنىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى ورىندارىنا كىرىپ كەتسىن، ونىڭ ابىرويىن جويسىن، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ول ەمەس، سەبەبى ءبىز سياقتى ءجاي ادامدار ول ماسەلەنى شەشە المايدى. وسى جونىندە ەپيفانوۆ دەگەن چەكيست وزىنە بيۋرودا قويىلعان: «ءسىز قانشا كۇناسىز ادامدى اتتىڭىز؟» دەگەن سۇراققا، «مەن ءۇشىن ءبارى كىنالى، مەن ۇكىمدى ورىندادىم» دەپ بەرگەن جاۋابى ناقتى مىسال بولا الادى.
قازىر وبكومنىڭ بيۋروسى مەن نكۆد باسقارماسى رەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىقتى بۇزعانداردى ىزدەپ، سوعان بىرەۋلەردى كىنالى دەپ تاۋىپ ولاردى قۇرباندىققا شالىپ جاتىر. مەن ءوزىمدى كىنالى دەپ سانامايمىن. سەبەبى ءبىزدىڭ جوعارعى باسشىلارىمىز، اتاپ ايتقاندا كۋيبىشەۆ وبلىسى بويىنشا ۋنكۆد باستىعى جۋراۆلەۆ، ودان كەيىنگى باستىعى بوچاروۆ (ەكەۋى دە وبكومنىڭ بيۋرو مۇشەسى، ءبىرىنشىسى كسرو-ڭ جك-ڭ، ەكىنشىسى رسفسر جك-ڭ دەپۋتاتى) وزدەرى تۇتقىنداردى ۇرىپ-سوعۋعا تاپسىرما بەرىپ تۇردى، ال پودولسكي (ۋنكۆد-ڭ پارتكوم حاتشىسى) ءبىزدىڭ كوزىمىزشە تالاي رەت تۇتقىنداردى ازاپتاپ ۇرعان.
بۇگىنگى تاڭدا تەرگەۋ كەزدەرىندە جوعارىدا ايتىلعان ازاپتاۋ ادىستەرىن قولدانعانداردى سوتتاۋ عانا دۇرىس ەمەس، سول كەزدە بۇكىل نكۆد ورگاندارىندا قىزمەت ەتكەندەردى ءبىرىن قالدىرماي سوتتاۋ كەرەك.
وبكومنىڭ بيۋروسىندا مەنى جۇيەلى تۇردە اراق ىشەدى دەپ ايىپتادى. مەن جوعارىدا ايتىلعان قىزمەت كەزدەرىمدە جۇيەلى تۇردە اراق ىشكەن ادام ەمەسپىن. بىراق، ۇكىم ورىنداپ بولعاننان كەيىن ءولىم جازاسىن ورىندايتىن قالا اپپاراتىنىڭ وپەراتيۆتىك قۇرامى تۇگەلىمەن اراق ىشەتىن، وتە كوپ ىشەتىن. قايتالاپ ايتامىن، ۇكىم ورىنداۋعا دەيىن ىشكەن ەمەسپىن، ورىنداپ بولعان سوڭ عانا. بۇل جاعدايدان وبلىستىق، قالالىق ۋنكۆد باسشىلىعى حاباردار، وسى ماقسات ءۇشىن ارنايى تۇردە سپيرتتىك ىشىمدىك ساتىلىپ الىناتىن.
جدانوۆ جولداس! مەن سىزگە 1937-38 جىلدارى اتقارعان كەزدەگى قىزمەتىمدى جاقسى سۋرەتتەپ ايتا الدىم با، ءبىلمەيمىن. قانشا تىرىسسام دا، مۇمكىن دۇرىس سۋرەتتەي الماسام كەرەك، سەبەبى قازىر مەن جۇيكەم اۋىرعان اداممىن، كەي كەزدە تۋعان ءتىلىمدى دە ۇمىتىپ قالامىن.
مەن شاعىنىپ وتىرعانىم جوق، جدانوۆ جولداس، ەڭ جاقسى ون سەگىز جىلىمدى وگپۋ-نكۆد ورگانى مەن اسكەرىندەگى قىزمەتكە بەردىم. ومىرىمدە بىردە ءبىر رەت كۋرورتتا، دەمالىس ۇيىندە دەمالماپپىن، ەڭبەك دەمالىسىمدى دا دۇرىس پايدالانعان ەمەسپىن. ادال جانە بەرىلىپ قىزمەت ەتتىم. ۇكىمدى ورىنداۋ كەزدەرىندە، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى جان تەبىرەنتەرلىك كوڭىل سەزىمدەرىنە بەرىلسەم دە، مەنىڭ وسى قىزمەتىم پارتيا مەن كەڭەس ۇكىمەتىنە قاجەت دەگەن سەنىمنەن تايمادىم.
جدانوۆ جولداس، ءسىزدىڭ وسى حاتىما بولشەۆيكتىك سەزىمتالدىقپەن قاراپ، مەنىڭ قانداي جاعدايعا تۇسكەنىمدى (مەنىڭ عانا ەمەس، كوپتەگەن نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ) تۇسىنەرسىز دەپ ويلايمىن.
كوممۋنيستىك سالەممەن ۆكپ(ب) مۇشەسى فيليحين (قولى)
1939 جىلدىڭ 8 تامىزى
№20 ر.پ. بارىش، كۋيبىشەۆ وبلىسى
كوشىرمە دۇرىس شلەيكين ي.م.
№ 4067 مۇراعاتتىق ءىس
ىقشامداپ اۋدارعان - ساعات ەسماحانۇلى
«اباي-اقپارات»
