ۇلى جىراۋ جامبىل جاباەۆتىڭ تۋعانىنا - 175  جىل!

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
ق.ك.توقاەۆ مىرزاعا

ۇسىنىس  حات

اسا قادىرلى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى!

قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ۇلى ويشىل، اقىن بابامىز اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىنا وراي، ءسىز وتە ويلى ءارى كوكەيكەستى ماقالا جازدىڭىز. وسىلاي ابايتانۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى.

ۇلى ابايعا دەيىن قازاق حالقى ءوزىنىڭ فولكلورلىق مۇراسىمەن، اۋىز ادەبيەتىمەن تانىلدى.

كەڭەستىك جۇيە ونى دا حالقىمىزدىڭ جادىنان الىپ تاستاۋعا تىرىستى. ۇلتتىق ەپوستارىمىزدى، حاندىق ءداۋىردىڭ ادەبيەتى رەتىندە رەپرەسسياعا ۇشىراتتى.

ۇلى قازاق دالاسىندا سان عاسىرلىق جولدان وتكەن جىراۋلىق مەكتەپ بار ەدى. اسانقايعى، قازتۇعان، شالكيىز، دوسپانبەت، جيەنبەت، بۇقار، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، قابليسا، ءسۇيىنباي سىندى جىراۋلار ءومىر ءسۇردى.

اۋىز ادەبيەتىنىڭ الىبى جامبىل جاباەۆ تا وسى جىراۋلىق مەكتەپتىڭ سوڭعى وكىلى دەسە دە بولعانداي ەدى. ول «مەنىڭ – ءپىرىم ءسۇيىنباي، ءسوز سويلەمەن سىيىنباي» دەپ  ءومىرىن ولەڭگە ارنادى.

اتاقتى مايكوت پەن قۇلمامبەتتى جەڭىپ، جەتىسۋدىڭ ءبىرىنشى اقىنى اتاندى.

ەلىمنىڭ جاقسىلارىن تانىستىرعان،

وي جىرىم، قىزىل ءتىلىم سەنىڭ ارقاڭ، - دەگەن جامبىل بابا قانداي قۇرمەتكە دە لايىق.

زامانىمىزدىڭ كلاسسيك جازۋشىسى، اتاقتى مۇحتار اۋەزوۆ «جامبىل – اقىل ويدىڭ العىرى، وزگەگە ۇقسامايتىن دارا، وقشاۋ بەت-بەينەسىمەن اسا زور قۇبىلىس. ونىڭ ءبىرى، ءارى ەپيك-اقىن، ءارى ايتىس-اقىنى، ءارى ازاماتتىق اۋەننىڭ دە اقىنى» دەپ باعالاعان ەدى.

جامبىل جاباەۆتىڭ تۋعانىنا 2021 جىلدىڭ 28 اقپانىندا 175 جىل تولادى. ۇلى جامبىلدى مۇحتار اۋەزوۆ مويىنداعان، سەيفۋللين باس يگەن، ءسابيت مۇقانوۆ ارداقتاعان، عابيت مۇسىرەپوۆ ەركەلەگەن، باۋىرجان مومىشۇلى باس يگەن، مالىك عابدۋللين قۇشاعىنا العان.

رومەن روللان، ميحايل شولوحوۆ، پاۆلو تىچينا، نيكولاي تيحونوۆ، كونستانتين سيمونوۆ سياقتى الەمدىك ادەبيەتتىڭ وكىلدەرى دە ەرەكشە قۇرمەتتەگەن.

جامبىل ولەڭدەرى الەمنىڭ بارلىق تىلدەرىنە اۋدارىلعان جانە جاريالانعان.

جاقىندا عانا ءسىز ماسكەۋگە بارىپ، جەڭىس پارادىنا قاتىستىڭىز. سول جەڭىسكە جامبىل جاباەۆتىڭ دا قوسقان ۇلەسىن قازاق حالقى دا، رەسەيلىكتەر دە جادىنان شىعارمايدى. ءسىز ونى جاقسى بىلەسىز.

جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى اتاقتى ولەڭى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى.

راس، جامبىل جاباەۆتىڭ 100 جىلدىق عۇمىرىنىڭ سوڭعى 28 جىلى كەڭەستەر وداعى تۇسىندا ءوتتى. بۇل اقىننىڭ قاسيەتىنە دە، قاسىرەتىنە دە اينالدى.

كوممۋنيستىك جۇيە، ونىڭ يدەولوگتارى جامبىلدى پارتيانىڭ ۇرانىنا اينالدىرىپ جىبەردى. تەك پارتيالىق تۇرعىدان باعالادى.

ال جامبىل قانداي اقىن!؟ التىن قىلىش قىنابىندا جاتپايدى. جامبىلدى تانۋ ءۇشىن جاڭا كوزقاراس، جاڭا تانىم كەرەك.

ماسەلەن، جامبىلدىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ءومىرى ءالى تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى. جامبىل ءجاي عانا اقىن ەمەس، ول كۇرەسكەر اقىن. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە 61 جاسىنا قاراماي، كوتەرىلىسشىلەردى قولداپ، جىر ارنادى.

رومانوۆتاردىڭ تاققا وتىرۋىنىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان ۆەرنىيداعى اقىندار ايتىسىنداعى اقىندىق بولمىسى كوزدەن تىس قالدى.

سونىمەن قاتار، جامبىلدىڭ بالۋان شولاق، اسەت اقىن، شاشۋباي سىندى اقىندارمەن اراسىنداعى اڭگىمەلەر قالىڭ وقىرمانعا جەتكەن جوق.

جامبىلتانۋشى رەتىندە اقىننىڭ ءومىرىن ءبىرازدان بەرى زەرتتەپ كەلەمىن. «ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسىمەن «جامبىل» اتتى مونوگرافيا جازدىم. وسى اتتاس ەنتسيكلوپەديانىڭ جاۋاپتى شىعارۋشىسى بولدىم. وتكەن جىلى «جامبىل» اتتى رومان-ەتيۋد جازىپ، كىتاپ ەتىپ شىعاردىم. ارينە، بۇل جامبىلدى تولىق اشۋ جانە تانۋ ءۇشىن ازدىق  ەتەدى.

قادىرلى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى!

ءسىز قوعامعا جاڭا فورماتتى تۇسىنىك الىپ كەلدىڭىز.

اباي مەن جامبىل ءبىر زاماننىڭ ادامدارى. ەكەۋى دە ۇلت ۇرانىنا اينالعان تۇلعالار.

كوزدەن تاسا بولىپ كەلە جاتقان كەيبىر دەرەكتەردى ايتا كەتكەنىمدى ارتىق كورمەڭىز.

بىردە مۇحتار اۋەزوۆ جامبىلدان: «اباي قانداي اقىن؟»،- دەپ سۇرايدى. سوندا جامبىل: «اباي اقىن ەمەس» دەپ ءبىر قايىرىپتى. اۋەزوۆ قاتتى ساسادى. جامبىل، مىرس ەتىپ كۇلىپ. «ءاي، شوڭ بالا، اباي اقىن عانا ەمەس، ول پايعامبار»، دەيدى.

قىرعىزدىڭ ۇلى اقىنى توقتاعۇل ساتىلعانوۆ ءسىبىر تۇتقىنىنان قاشىپ، جولاي جامبىل جاباەۆتى ىزدەپ كەلەدى. جامبىل توقتاعۇلدى ەكى-ءۇش اي قاسىندا ۇستاپ، ەل قىدىرتىپ، ءان ايتقىزىپ، حالىقپەن تانىستىرادى. توي-تومالاقتارعا قاتىسادى. توقتاعۇلدىڭ الدىنا ءىرىلى-ۇساقتى ءبىراز مال جيناپ بەرىپ، ات مىنگىزىپ شىعارىپ سالادى.

جامبىلدىڭ مۇنداي ازاماتتىق قىرى ءتىپتى ايتىلمايدى دەسە دە بولادى.

...بىردە جەتىسۋعا سادىق سۇلتان كەنەسارين كەلەدى. الدىنان جامبىل شىعادى. اتاقتى ابىلايحاننىڭ ۇرپاعى، حان كەنەنىڭ ۇلى سادىق سۇلتاندى قالىڭ قازاق قوناق ەتىپ، قىرعىزعا اپارماقشى بولادى.

بۇل حابار قىرعىزدارعا شانىشقىداي قادالادى. بىراق، سادىق سۇلتاندى جامبىل اقىن ەرتىپ كەلە جاتىر دەگەندى ەستىگەندە، سابىرلارىنا تۇسەدى.

قىرعىزدار سادىق سۇلتاندى ەرەكشە قۇرمەتتەپ قارسى الادى. جامبىل ءسوزدىڭ ءمانىسىن ايتادى. سادىق سۇلتان اكەسى حان كەنەنىڭ قىلىشى مەن ەرتوقىمىن الىپ كەرى قايتادى.

اقىن تاعدىرىنداعى وسىنداي دەرەكتەر ساناتقا الىنباي، ەلەنبەي كەلەدى.

بۇگىن جامبىلتانۋدىڭ جاڭا كەزەڭى كەلدى.

جامبىل جاباەۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىنا وراي ارنايى  جارلىق شىعارىپ، مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋىڭىزدى سۇرايمىن.

الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى ساياساتكەر رەتىندە ۇسىنىس-حاتىما تۇسىنىستىكپەن قارار دەگەن ۇمىتتەمىن.

بۇل ۇسىنىس-حاتتى م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇعا مۇشە-كوررەسپوندەنتى كەنجەحان ماتىجانوۆ باستاعان ينستيتۋت عالىمدارى قولداعانىن دا جەتكىزگىم كەلەدى.

قۇرمەتپەن، ءۋاليحان قاليجانوۆ،

فيلولگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ۇعا اكادەميگى،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz