مۇحان يساحان. ءبىرىنشى قازاق-ورىس سوعىسى
وسىدان ءۇش جىل بۇرىن تاريحشى راشيد ورازوۆپەن بىرگە قىرعىزستانعا ەكسپەديتسيا جاساپ، كەنەسارى حاننىڭ سوڭعى جورىعى جونىندە «حان كەنەنىڭ قازاسى، الاشىمنىڭ ازاسى» اتتى جولساپار وچەركىن جازعان ەدىك. وكىنىشتىسى، سول وچەرككە ساپار بارىسىنداعى كورگەن-بىلگەنىمىزدى عانا ەنگىزە الدىق. ال، كەنەسارى حاننىڭ قاسيەتتى كۇرەسى جونىندەگى كوڭىلگە تۇيگەن تاريحي-فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمىمىزدى جولساپار كۇندەلىكتىڭ شەڭبەرىنە سيدىرا المادىق. بۇگىن مىنە، كەنەسارى حاننىڭ 210 جىلدىعى قارساڭىندا سول كەزدە اشىلماعان سىر، ايتىلماعان اقيقاتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
وسىدان ءۇش جىل بۇرىن تاريحشى راشيد ورازوۆپەن بىرگە قىرعىزستانعا ەكسپەديتسيا جاساپ، كەنەسارى حاننىڭ سوڭعى جورىعى جونىندە «حان كەنەنىڭ قازاسى، الاشىمنىڭ ازاسى» اتتى جولساپار وچەركىن جازعان ەدىك. وكىنىشتىسى، سول وچەرككە ساپار بارىسىنداعى كورگەن-بىلگەنىمىزدى عانا ەنگىزە الدىق. ال، كەنەسارى حاننىڭ قاسيەتتى كۇرەسى جونىندەگى كوڭىلگە تۇيگەن تاريحي-فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمىمىزدى جولساپار كۇندەلىكتىڭ شەڭبەرىنە سيدىرا المادىق. بۇگىن مىنە، كەنەسارى حاننىڭ 210 جىلدىعى قارساڭىندا سول كەزدە اشىلماعان سىر، ايتىلماعان اقيقاتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
بۇگىنگى كۇنگە دەيىن حان كەنە جايىندا كوپتەگەن تاريحشىلار مەن قالامگەرلەر تەرەڭ ىزدەنىستەر جاساپ، سۇبەلى ەڭبەكتەر جازىپ قالدىردى. ايتكەنمەن، سول مول شىعارمالاردىڭ ءبارى تاريحي وبەكتيۆتى شىندىقتى پاش ەتتى دەپ ايتا المايمىز. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر توبى حان كەنەنىڭ قوزعالىسىنىڭ كەيبىر ساتتەرىنە عانا توقتالسا، كەلەسى ءبىر زەرتتەۋشىلەر كەنەسارى حاندى كەڭ كولەمدە زەرتتەۋگە ءمان بەردى. كەنەسارىنىڭ حاندىق دەڭگەيدەگى ءىرى-ءىرى باستامالارىنا ۇلتتىق رۋح، مەملەكەتتىك پايىم تۇرعىسىنان قاراپ، حان كەنەنىڭ ون جىلدىق قوزعالىسىن سوناۋ كەرەي مەن جانىبەك حاندار قۇرعان قازاق مەملەكەتتىلىگىن جالعاستىرۋشى، قالا بەردى كەشەگى وتكەن باتىر باباسى ابىلاي حاننىڭ سارابدال ساياساتىن ودان ارىقاراي ءىلىپ اكەتكەن ءىزاشار رەتىندە باعالاعان زەرتتەۋشىلەر دە بولدى. سونىمەن بىرگە، حان كەنەنىڭ قوزعالىسىن ايماقتىق-رۋلىق مۇددە تۇرعىسىنان باعالاپ، حاننىڭ قولعا العان رەفورمالارىنىڭ بايىبىنا بارماي، نەگىزسىز قارالاعان قالامگەرلەر دە ءوز ارامىزدان تابىلعانى اششى شىندىق.
حان كەنەنىڭ قاسيەتتى كۇرەسى جونىندەگى ءبىر ىزگە تۇسپەگەن مۇنداي الا-قۇلا بايلام-تۇجىرىمدار وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىنا كەرى اسەر ەتەتىنى ايدان انىق. اسىرەسە، كەنەسارى حاننىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قوزعالىستارىن ايماقتىق-رۋلىق مۇددە تۇرعىسىنان پايىمداۋ، ۇلتتىق تۇتاستىق تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا مۇلدە ءتيىمسىز ەكەندىگى بەلگىلى. وسى شيەلەنىستى ءتۇيىندى نەگىزگە الساق، حان كەنەنىڭ رەفورماتورلىق قارەكەتتەرى وزگەشە پايىمداۋدى، جاڭاشا تۇجىرىمداۋدى قاجەت ەتەتىندىگى اڭعارىلادى. ايتكەنمەن، ءالى كۇنگە دەيىن ءبازبىر تاريحشىلار مەن قالامگەرلەر كەنەسارى حاقىنداعى سول باياعى سارىننان، ساراپتاۋدان ارىلماي-اق كەلەدى. ەندەشە، ءبىز بۇل ماسەلەگە قاتىستى ۇلتتىق تۇتاستىق تۇرعىسىنان ءوز تاريحي وي-تۇجىرىمىمىزدى ورتاعا سالماقپىز...
ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى سوعىس دەپ باعالاعان ءجون
ءاسىلى، حان كەنەنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن كەزدەگى ساياسي رەفورماسى مەن اسكەري ءىس-قيمىلى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ءھام كوتەرىلىس ۇعىمىنىڭ اۋقىمىنا سيمايدى. راس، اۋەلى، قاسىم تورەنىڭ ۇلدارى اياۋلى ارقا ءتوسىن جاتتىڭ تابانىنا باستىرماۋ ءۇشىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار جاساپ باقتى. سپەرانسكيدىڭ «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى ەرەجەسى» نەگىزىندە باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورلىعى 1824 جىلى اعا سۇلتاندار باسقاراتىن قارقارالى جانە كوكشەتاۋ وكرۋگىن قۇردى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 206 ب). ءبازبىر ارىدان ويلاي المايتىن شوپكە تىشار تورە تۇقىمدارى پاتشا وكىمەتىنىڭ بەرگەن اعا سۇلتاندىق شەن-شەكپەنىنە مالدانىپ، جاڭا جۇيەگە قالتىقسىز قىزمەت ەتۋگە كىرىستى. ال، قاسىم سۇلتاننىڭ ۇلدارى اشىلىپ جاتقان وكرۋگتەردىڭ الاش بالاسىنىڭ باسىنا كيگىزىلگەن بۇعاۋ ەكەنىن اڭعارىپ، اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ ايار ساياساتىنا بىردەن قارسى شىقتى.
ادەپكىدە، قاسىمنىڭ ۇلكەن ۇلى سارجان سۇلتان جانە ونىڭ ءىزباسارى كەنەسارى اتاسى ابىلاي حاننىڭ ۋاعىنداعىداي الاش بالاسىنىڭ باعىمسىز ەل بولىپ قالۋى ءۇشىن ورىس ۇلىقتارىنا ءۇشبۋ حات جازىپ، ماسەلەنى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشكىسى كەلدى. الايدا، اۋزىن كەرە قارىس اشىپ، قازاق جەرىن ءبىرجولاتا باسىپ الۋدى كوزدەگەن رەسەي پاتشالىعى العاشقىدا قاسىم سۇلتاننىڭ ۇلدارىنىڭ قارسىلىعىن نارەگەي نارازىلىققا بالادى. سارجان سۇلتان قالىڭ قولمەن كەلىپ قارقارالى پريكازىن قورشاۋعا العاندا عانا بارىپ ومبى ۇلىقتارى قاسىم سۇلتاننىڭ ۇلدارىنىڭ ارەكەتىنەن شوشىنا باستادى. ايتسە دە، سارجان مەن ەسەنگەلدى سۇلتانداردىڭ رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسى ۇزاققا بارماي، 1836 جىلى اۋليە-اتادا تاشكەنت قۇشبەگىسىنىڭ قولىنان قازا تاپتى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 206-210 بب).
بۇدان كەيىن كوتەرىلىس تىزگىنىن قولعا العان كەنەسارى سۇلتان ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقا جان-جاقتى ازىرلىك جۇرگىزدى. وتارشىلدىق ساياساتتان تەپەرىش كورگەن رۋلاردى وزىنە تارتىپ، كوتەرىلىسشىلەردىڭ قاراسىن كوبەيتە ءتۇستى. رەسەيشە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن دىندەس بۇقار جانە حيۋا حاندىقتارىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتتى. ول ابىلاي حاننىڭ كەزىندەگىدەي تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋدى مۇرات ەتتى. بۇل تۋرالى ومبى گۋبەرناتورى گورچاكوۆقا جازعان ءۇشبۋ حاتىندا : «مىسالى، رەسەيدى باسقا ءبىر ەل باسقارسا قالاي بولار ەدى - مىنە، سوندىقتان ءبىزدى دە، تۇسىنىڭىزدەر. مەن، ارينە، ءوزىمنىڭ جاعىما قارقارالى، اقمولاداعى ءوزىمنىڭ حالقىمدى الدىم. بىراق، ەندى ءوز حالقىمدى تۇگەلدەي ءوز جاعىما شىعارىپ الۋ ويىمدا بار...» (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 234-235 بب) دەپ جازدى.
ۋاعىندا ش.ۋاليحانوۆ تا حان كەنەنىڭ مۇرات-ماقساتىن: «قايتكەندە دە قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ بولدى» (ۋاليحانوۆ ش.ش شىعارمالار جيناعى. 5 توم. الماتى. 1985. 202 ب) ءدال باعامداعان بولاتىن. ياعني، كەنەسارى حاننىڭ كوزدەگەنى - قازاق مەملەكەتتىلىگىن ساقتاي وتىرىپ، حالىقتى وتارشىلدىق ساياساتتان وزبىرلىعىنان امان الىپ قالۋ بولدى. وسى تۇرعىدا، ونىڭ اسكەري ارەكەتى اعاسى سارجان سۇلتتاننىڭ قوزعالىسىنىڭ جالعاسى رەتىندە كورىنىس تاپقانىمەن، مۇلدە جاڭا مازمۇن، جاڭا ساپاداعى قوزعالىس ەدى.
جالپى، كەنەسارى سۇلتاننىڭ 1838 جىلى اقتاۋ جانە اقمولا بەكىنىستەرىن شاپقانعا دەيىنگى ارەكەتىن ۇلت-ازاتتىق سيپاتتاعى قوزعالىسقا جاتقىزۋعا بولادى. ودان كەيىنگى 1841 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى اق كيىزگە وراپ حان كوتەرگەنگە دەيىنگى اسكەري ءىس-قيمىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس سيپاتىندا ءوربىدى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى كەڭەستىك كەزەڭدە تاريحشىلار اراسىندا الاۋىزدىق ورناپ، كورنەكتى زەرتتەۋشى ە.بەكماحانوۆ قۋعىن كورگەنىمەن، كەيىنگى كەزدە تاريحشىلار حان كەنەنىڭ ارەكەتىن ءبىراۋىزدان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەپ باعالاۋدا. بىراق، كەنەسارىنىڭ حان بولعاننان كەيىنگى اسكەري ءىس-قيمىلىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟ بىزدىڭشە، قازاق حانىنىڭ ورىنبرا گۋبەرنياسىنا ىشكەرلەي ەنىپ، ورىس ستانتسيالارىن شابۋى، قوقان حاندىعى مەن قىرعىز جەرىنە جاساعان جورىقتارى مەملەكەتارالىق اسكەري ارەكەتتەرگە جاتادى. ولاي بولسا، حان كەنەنىڭ ارەكەتتەرى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ اۋقىمىنا سيمايدى دەگەن ءسوز.
راس، كەنەسارى حان 1837-1841 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس جاسادى. كوتەرىلىستىڭ دىتتەگەنى جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي - اتالارى ابىلاي حاننىڭ داۋىرىندەگىدەي تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ بولاتىن. كەنەسارى حان وسى ماقساتقا تۇپكىلىكتى قول جەتكىزە العان جوق. دەگەنمەن، 1841 جىلى كەنەنى ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى حان سايلادى. تاريحشى ە.بەكماحانوۆ ءوز ەڭبەگىندە حان كەنەنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە مەملەكەت قۇرا العاندىعىن ايتىپ وتەدى. شىنىندا دا كەنەسارىنىڭ بيلىك جۇيەسىندە مەملەكەتتىك بەلگىلىرە بار. مىسالى، ول نەگىزىن سالعان حاندىق جۇيەدە باسقارۋ ورگاندارى (زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى، سوت بيلىگى) تولىقتاي جۇمىس ىستەگەن. مەملەكەتتىڭ سالىق ساياساتى، اسكەري قۇرىلىمى، اكىمشىلىك جۇيەسى بولعان. زاڭ شىعارۋ وكىلەتتىلىگىن حان كەڭەسى اتقارسا، اتقارۋشى بيلىكتىڭ قۇزىرەتى تىكەلەي وزىندە بولدى. ودان وزگە اكىمشىلىك جۇيەنى كەنەسارى ەمميسسارلارى اتقاردى. سوت بيلىگىن بيلەر اتقارسا، اسكەري قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ قولباسىلار مەن باتىرلارعا جۇكتەلدى. ال، كەنەسارىنىڭ سالىق ساياساتى زەكەت جانە ۇشىر جيناۋدان تۇردى. مەملەكەتتىڭ اۋماعى سول كەزدەگى اسكەري الاشاپقىن جاعدايعا بايلانىستى ءۇش ءجۇزدىڭ تەرريتوياسىنا الما-كەزەك اۋىسىپ وتىردى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 284-296 بب). مۇراعاتتىق دەرەكتەردە كەنەسارىعا باعىنعان ەلدىڭ ۇزىن-ىرعاسىن ەسكەرە وتىرىپ، كوتەرىلىستى قولداۋشىلاردىڭ جالپى قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن قۇراعانىن بولجاۋعا بولادى.
ايتپاعىمىز، كەنەسارى حان بولعاننان كەيىنگى ونىڭ اسكەري ءىس-قيمىلى تەك ۇلت-ازاتتىق سيپاتتا ەمەس، ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى سوعىس سيپاتىندا ءوربىدى. مىسالى، 1844 جىلى كەنەسارى حان ورىنبور شەكاراسىنداعى ورىس مۇجىقتارىنىڭ سوفينسك، ميحايلوۆسك، رىمنيك، پولتاۆا، ناسلەدينسكايا ستانتسيالارىن شاپقان. سونىمەن بىرگە، حان كەنە سىر بويى مەن قاراتاۋ ءوڭىرى ءۇشىن قوقان حاندىعىمەن دە كۇرەس جۇرگىزدى. ءتىپتى، الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى قىرعىزدارعا دا شابۋىل جاسادى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 271-274 بب). بۇل اسكەري ءىس-قيمىلداردى دا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەپ باعالاۋ كۇلكىلى ەمەس پە؟! ياعني، «كەنەسارىنىڭ 1841 جىلعا دەيىنگى اسكەري ارەكەتتەرىن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس» دەۋگە بولادى. ال، ودان كەيىنگى ءىس-قيمىلدارىن «قازاق مەملەكەتى مەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ اراسىنداعى سوعىس»، «كەنەسارى حان مەن قوقان حاندىعىنىڭ اراسىنداعى كۇرەس»، «قازاق حاندىعىنىڭ قىرعىز تايپالارىنا اگرەسسياسى» دەپ باعالاعان ءجون.
بۇل باس كوتەرۋ عانا ەمەس، قاسيەتتى كۇرەس - عازاۋات!
حان كەنەنىڭ قوزعالىسىنىڭ ايتىلماي جۇرگەن تۇستارىنىڭ ءبىرى - ءبىز كوتەرىلىستىڭ عازاۋاتتىق سيپاتىن اشىپ كورسەتە الماي كەلەمىز. راس، كورنەكتى تاريحشى ە.بەكماحانوۆ: «كەنەسارى ورتاازيالىق حاندار مەن ءدىنباسىلار سول شاقتا بارىنشا ناسيحاتتاۋعا تىرىسحان «كاپىرلەرگە» قارسى قاسيەتتى سوعىس - «عازاۋات» ۇندەۋىن ۇستانعان جوق» (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 198 ب). دەپ، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ىقپالىمەن حان كەنەنىڭ باس كوتەرۋىن تەك ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس رەتىندە كورسەتە الدى. ايتكەنمەن، كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى، ونىڭ سىرتقى ساياساتتاعى قولداۋشىلارى، سونداي-اق، حاندىق ۇكىمەتتىڭ رەفورماسىندا يسلامدىق اتريبۋتتاردىڭ باسىمدىعى نەنى اڭعارتادى؟ ءاسىلى، حان كەنە قازاق حاندارىنىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىندە تۇڭعىش بولىپ شاريعات جۇيەسىن ەنگىزگەن بيلەۋشى.
دەسەك تە، حرونولوگيالىق تۇرعىدان العاندا، كەنەسارىدان بۇرىن ەل بيلەۋ ىسىنە شاريعات زاڭدارىن ەنگىزۋدى ارىنعازى سۇلتان كوتەردى. ارىنعازى سۇلتاننىڭ بۇل باستاماسىن ە.بەكماحانوۆ: «بۇل ءسوزسىز تۇردە وڭ قادام جانە قازاقتاردىڭ قۇقىقتىق قاتىناستارىنىڭ دامۋىنداعى بەلگىلى ءبىر كەزەڭ بولدى» دەپ باعالاپ، «كەنەسارىنىڭ قىزمەتىندە قازاقتاردىڭ ادەتتەگى قۇقىعىن تۋرا جوققا شىعارۋ بايقالماسا دا، ونى بار ۋاقىتتا قولدانا قويعان جوق. بۇل جاعىنان ونىڭ ارىنعازىمەن ۇقساستىعى كوپ ەدى»، (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 288 ب) دەيدى. ياعني، حاندىق بيلىك دەڭگەيىندە مەملەكەتتىك باسقارۋعا شاريعات زاڭدارىن ەنگىزگەن حان كەنە بولاتىن
كەنەسارى حان مەملەكەتتىك باسقارۋ رەفورماسىندا ءوزى جوعارى بيلەۋشى بولعانىمەن، «حان كەڭەسى» ورگانى جۇمىس ىستەدى. وسى كەڭەسكە ءدىن ادامدارى دا ەندى. مىسالى، كەنەسارىنىڭ باس ءۋازىرى سايداق قوجا وسپانوۆ سامارحاند پەن بۇحارادا ءدىني ءبىلىم العان. سونداي-اق، حاننىڭ كەڭەسشىسى ءارى ديپلومات تاتار ءالىم ياگۋديننىڭ دە ارحيۆتىك دەرەكتەردە ءدىن ادامى ەكەنى ايتىلادى. زەكەت جيناۋشى قىزمەتىن اتقارعان عابدۋلساتتار دا مولدا ەدى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 199 ب، 286 ب).
حان كەنە تۇتقىنقا تۇسكەن ورىس سولداتتارىن يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا ۇندەگەن. مىسالى، قازاقتارعا تۇتقىنعا تۇسكەن پ.فەدوروۆ ءوزىن كەنەسارىنىڭ پراۆسلاۆ دىنىنەن باس تارتۋعا ۇگىتتەپ، يسلامعا مويىنسۇنۋعا شاقىرعانىن ايتادى. سونداي-اق، ارحيۆتىك دەرەكتەردە حان كەنەنىڭ جاساعىندا مۇسىلمان تۋىس حالىقتاران تۇركىمەن، قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەكتەردىڭ بولعاندىعى ايتىلادى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 198 ب). ءتىپتى، كەنەسارىنى حيۋا، بۇقار حاندىقتارى ارنايى جاساق اتتاندىرماسا دا قارۋ-جاراق بەرىپ قولداپ وتىرعان. ال، قوقان حاندىعى قازاقتاردىڭ ورىس وتارلاۋىنا قارسى جاساعان عازاۋاتىن سارجان سۇلتان باسشىلىق جاساعان شاقتا قولداعانىمەن، كەنەسارى حان تۇسىندا قاسيەتتى كۇرەسكە دەم بەرگەن جوق. سەبەبى، حان كەنە سىر بويى مەن قاراتاۋ وڭىرىندەگى قازاقتارعا وكتەمدىگىن جۇرگىزگەن قوقان حاندىعىنا قارسى بىرنەشە رەت جورىق جاسادى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 316 ب). سونىمەن بىرگە، تاشكەنت قۇشبەگىنىڭ قاسىم سۇلتاندى، سارجان جانە ەسەنگەلدى سۇلتانداردى ايۋاندىقپەن ءولتىرۋى، كەنەسارىنىڭ قوقان بيلەۋشىلەرىمەن ورىسقا قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋىنە كەدەرگى كەلتىرگەن فاكتور ەدى.
2000-شى جىلداردىڭ باسىندا كەنتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى كونە قارناق مەدرەسەسىنە سوعىپ، وقۋ ورنىنىڭ وتكەن تاريحىمەن تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. مەدرەسەنىڭ مۇراعاتىنان وسىندا وقىعان شاكىرتتەردىڭ ءتىزىمى تابىلىپتى. تىزىمگە قاراپ وتىرسام قازاقتىڭ بىرقاتار بيلەۋشىلەرى وسىندا ءبىلىم العان ەكەن. ىشىندە كەنەسارى حاننىڭ اتى دا ۇشىراستى. دەمەك، حان كەنەنىڭ ءوزى دە قۇر جايداق ەمەس، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءدىني ساۋاتى بولعان. ونىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋدا شاريعات زاڭدارىن باسشىلىققا الۋىنا، وسى ءدىني ءبىلىمى اسەر ەتكە كەرەك.
جالپى، كەنەسارى حاننىڭ كۇرەسىنىڭ عازاۋاتتىق بەلگىلەرىنىڭ بار ەكەنىن العاش اڭعارعان فيلوسوف د.كەنجەتاي بولاتىن (د.كەنجەتاي. حان كەنەنىڭ قاسيەتتى مۇراتى. تۇركىستان -2010. 5-15 بب). ايتكەنمەن، فيلوسوف-اعامىزدىڭ بۇل پىكىرىن تاريحشى قاۋىم قاپەرگە الماي كەلەدى. باسقا ەلدەردە مۇنداي ماسەلە كوتەرىلگەن بولسا، الدەقاشان تاريحي تۇرعىدان جان-جاقتى زەرتتەپ، ءوز باعاسىن بەرىپ قويعان بولار ەدى. ال، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ەسكى سوراپتىڭ سوڭىندا كەلەمىز. سايىپ كەلگەندە ايتپاعىمىز، كەنەسارى حاننىڭ پاتشا وكىمەتىنە قارسى كۇرەسىنىڭ عازاۋاتتىق سيپاتى بار ەكەنىن مويىنداعانىمىز ءجون دەپ بىلەمىز.
كەيبىر كوركەم شىعارمالاردىڭ شىرعالاڭى
كەنەسارى حاننىڭ 1837-1847 جىلدارداعى قوزعالىسى جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى بۇگىنگى قازاق قاۋىمىن بىرىكتىرۋگە ەمەس، بولشەكتەۋگە يتەرمەلەيتىن سياقتى. وعان حان كەنەگە قاتىستى قالامگەرلەردىڭ كوزقاراستارىنىڭ ارقيلىعى سەبەپ بولۋدا. اسىرەسە، ءبازبىر قالامگەرلەرىمىزدىڭ تاريحي روماندارىندا كەنەسارىنىڭ تۇلعاسى جاعىمسىز كەيىپتە سومدالىپ، ونىڭ رەفورماسى سول ءداۋىردىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الماعان دەگەن راۋىشتە بەدەرلەنگەن. ارينە، تاريحي رومانداردى عىلىمي ەڭبەك دەپ باعالاۋعا بولمايدى. ايتسە دە، قاراپايىم بۇقارا حالىقتىڭ تاريحي كوزقاراسىن عىلىمي مونوگرافيالار ەمەس، تاريحي روماندار قالىپتاستىرادى. سەبەبى، كوپشىلىككە عىلىمي دۇنيەلەردەن كورى ءبىرىنشى كەزەكتە تاريحي روماندار جەتەدى. ال، حالىق كوركەم دۇنيەدەن العان اسەرىنەن تاريحتى دا سول پىشىندە تارازىلاي باستايدى. ناتيجەسىندە، تاريحي كوزقاراستاردىڭ ءار-الۋاندىعى الاۋىزدىقتىڭ تۋىنداۋىنا دا تۇرتكى بولادى. وسى سەبەپتەن دە عىلىمي نەگىزسىز قاۋەسەتتەرگە توقتام جاساۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، حالقىمىزدىڭ دا تاريحي-رۋحاني بىرتۇتاستىعىن تولىق قامتاماسىز ەتە المايمىز.
ايتالىق، جازۋشى عالىم احمەتوۆ «جەم بويىندا» دەگەن تاريحي رومانىندا كەنەسارى حاندى شەكتىنىڭ نازار رۋىنان تۇنەمەگە قىز سۇراتقان سۇمىراي بيلەۋشى رەتىندە سومدايدى. قالامگەر اعامىز سول وقيعانى بايانداي كەلىپ، حان كەنە جونىندەگى ويىن «...ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق ەلىنە ەنگىزگەن جاڭا ءتارتىبى مەن ەلدىڭ بۇرىنعى پاتريارحالدى-رۋشىلدىق نەگىزى السىرەي باستاعان. سوندىقتان دا زاماننىڭ وزگەرۋگە بەت العانىن تۇسىنە الماعان، بارلىق ەلدى حان زامانىنداعىداي ءبىر قولدا، قورقىتىپ ۇستايمىن دەگەن كەنەسارىنى ءوز ماڭىنداعى ات توبەلىندەي عانا توپ بولماسا، باسقالار قولدامادى جانە سول كەنەسارىنىڭ نە كوزدەپ جۇرگەنىن حالىق بىلمەدى مە؟ باياعى وتكەن حان زامانىن كوكسەگەن كەنەسارى كوبىنە جەكە باسىنىڭ قىزىعىمەن اۋرە بولىپ ءجۇردى. نازار ەلىنەن قىز سۇراتىپ، ادام جىبەرگەنى دە سول باياعى ەسكىنىڭ جوراسى ەدى»، (عالىم احمەتوۆ. جەم بويىندا) دەپ اياقتايدى.
زادىندا، حان كەنەنى ات توبەلىندەي عانا توپ قولداعان ەمەس. كورنەكتى تاريحشى ە.بەكماحانوۆ «قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» اتتى ءماشھۇر مونوگرافياسىنىڭ «كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى» دەگەن تاراۋىندا «قازاقتاردىڭ XVIII-ءحىح عاسىرلاردا بولعان بارلىق باسقا كوتەرىلىستەرىنەن كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى وعان ءۇش ءجۇزدىڭ بۇقارا حالقى تۇگەل قاتىستى» دەي كەلىپ، كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىن قولداعان رۋ-تايپالاردىڭ كەستەسىن كورسەتىپ وتەدى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 183-184 بب). كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى 1837-1840 جىلدارى ورتا ءجۇز اۋماعىن قامتىدى. وسىعان وراي وسى كەزدە كوتەرىلىستىڭ ۋىعىن كوبىنە ورتا ءجۇز رۋلارى كوتەرىستى. ال، 1841-1845 جىلدارى عازاۋاتتىڭ بەت-الىسى تورعاي مەن ىرعىز وزەندەرىنە قاراي ويىسقان كەزدە، كەنەسارىنى ورتا جۇزبەن قاتار كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارى قولدادى. حان كەنە ستراتەگيالىق شەگىنىس جاساپ 1846-1847 جىلدارى ىلە مەن الاتاۋ بويىنا كەلگەندە، ۇلى ءجۇزدىڭ قولداۋىنا يە بولدى. سونداي-اق زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگىنە قاراعاندا كەناسارىنىڭ 20 مىڭ جاۋىنگەردەن تۇراتىن ارمياسى بولعان (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 296 ب). قالا بەردى، سول داۋىردەگى قازاقتىڭ وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى بي-شەشەندەرى، جولبارىس جۇرەك باتىرلارى، نەبىر سۇڭعىلا باي-سۇلتاندارى كەنەسارىنىڭ قولداۋشىلارى بولدى. ولاي بولسا، حان كەنەنى قالايشا ات توبەلىندەي توپ قولدادى دەپ كەسىپ ايتا الامىز؟
سونىمەن قاتار، كەنەسارى جەكە باسىنىڭ قىزىعىمەن اۋرە بولاتىنداي قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن بەيقام ۋاقىتتا ءومىر سۇرمەگەنى جالپىعا ءمالىم. قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى سميرنوۆ، پوتتو، سەرەدا، يانۋچكەۆيچ، سەرەبريننيكوۆ سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر كەنەسارىنى قارا باسىنان قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جوعارى قويعان تۇلعا دەپ سيپاتتاعان. ال، ە.بەكماحانوۆ كەنەسارىنىڭ كۇرەكسەر تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا اتاسى ابىلاي، اكەسى قاسىم، اعاسى سارجاننىڭ ەرەكشە ىقپالى بولعانىن ايتا كەلىپ: «كەنەسارىنىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قايتا ورلەتۋ ءۇشىن كۇرەسكەن ونىڭ وبتاسى بەلگىلى ءرول اتقاردى. وسى تۇرعىدان بۇل وتباسى وزدەرىنىڭ قاراباستارىنىڭ مۇددەلەرىمەن عانا شەكتەلگەن باسقا سۇلتانداردىڭ وتباسىلارىنان ايقىن ەرەكشەلەن-ءدى» (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 215 ب) دەپ باعالايدى.
فولكلورلىق دەرەكتەردە دە كەنەسارىنىڭ تۇلعاسى ەرەكشە سومدالادى. مىسالى، ومار شيپين:
ەرلىگى ناۋرىزبايدىڭ ەرەن ەدى،
حان كەنە اقىلى اسقان زەرەك ەدى.
ورتادا وبا اعاشتاي تەرەك ەدى،
ەكەۋى قاپىلىستا ءولىپ كەتتى،
قازاقتىڭ بالاسىنا كەرەك ەدى.
- دەپ جىرلايدى.
ال، نىسانباي جىراۋ كەنەسارىنىڭ اجال قۇشۋىن قازاقتىڭ باسىنان باعىنىڭ تايعانىنا بالاپ:
كەنەسارى كەتكەن سوڭ،
يەسىز قالدى تاعىمىز،
ناۋرىزباي تورە كەتكەن سوڭ،
باستان تايدى باعىمىز.
بۇلبۇلداي سايراپ ءجۇر ەدىك،
بايلاندى ءتىل مەن جاعىمىز.
- دەپ جىرلايدى.
جىر الىبى جامبىل اقىن قازاق باتىرلارىنىڭ حان كەنەنىڭ تۋىنىڭ استىنا جيىلعانىن ايتا كەلىپ:
كەنەسارى الدىندا
وڭكەي كوكجال باس قوسقان.
قارا تاستى ايىرار،
قايراتتارى الماستان.
سونداي ەرلەر ءوتتى عوي،
دۇشپانىمەن ايقاسقان.
- (حان كەنە: تاريحي تولعامدار مەن پەسا، داستاندار. الماتى: جالىن، 1993. 147-148 بب) دەپ جىرلايدى.
كەنەسارى دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە بولعان سوڭ، ونىڭ دا سۇلۋدى قۇشىپ، جار سۇيۋىنە قاقىسى بار. دەسەك تە، حان كەنە شاريعاتتى بەكەم ۇستاعان جان. ياعني، ونىڭ جەكە باسىنىڭ قىزىقشىلىعى شاريعات شەڭبەرىنەن اسپاعان بولار دەپ ويلايمىز. سوندىقتان، «باياعى وتكەن حان زامانىن كوكسەگەن كەنەسارى كوبىنە جەكە باسىنىڭ قىزىعىمەن اۋرە بولىپ ءجۇردى» دەگەن كوزقاراستى نەگىزسىز دەپ ويلايمىز.
بۇدان وزگە حان كەنەنىڭ تۇلعاسىن بەكدىلدا الدامجار، قۇرال توقمىرزين سەكىلدى جازۋشىلار دا تەرىس سيپاتتا سومداعان. اسىرەسە، بەكدىلدا الدامجار اعامىز «ۇلى سەل» اتتى تاماشا تاريحي رومانىندا كەنەسارىنى - قايىپ حان، ناۋرىزبايدى - ناقىپ سۇلتان دەگەن اتپەن بەرىپ، ەكەۋىن قاراباسىنىڭ قامىنان ارى ويلاي المايتىن كەششە، داۋرەنى وتكەن بيلەۋشى رەتىندە كورسەتەدى. ناقىپتى (ناۋرىزبايدى) باتىر ەمەس، جاپپاستاردىڭ قىز-قىرقىنىنا قىرعيداي تيگەن اپەرباقانعا بالايدى.
كەنەسارى جاپپاستىڭ دا بوتبايدىڭ دا جاۋى ەمەس
تەگىندە، وقىرمان قاۋىم نەنى وقىسا، سول مالىمەتپەن قارۋالانادى. مىسالى، الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىندە 2006 جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ كورمەسى وتكەن ەدى. وسى شاراعا الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ارنايى كەلىپ قاتىستى. ءار داۋىردەن حابار بەرەتىن جەكە-جەكە قويىلعان كورمەلەردى كورىپ كەلە جاتىپ، ءحىح عاسىردىڭ تاريحىن پاش ەتەتىن كورمەگە كەلگەندە اينالىپ وتە شىقتى. ادەپكىدە، اكىمنىڭ بۇلاي تەرىس اينالۋىن تۇسىنە المادىق. سويتسەك، بۇل كورمەدە حان كەنەنىڭ ۇلكەن سۋرەتى قويىلىپتى. ال، الگى اكىمىمىز جاپپاس رۋىنىڭ تۋماسى ەكەن. ەستۋىمشە، كەنەسارىنىڭ ەسىمىن ەستىسە، تىرجيا قالاتىن كورىنەدى. مىنەكي، بۇل كەنەسارىنى ايماقتىق-رۋلىق تۇرعىسىنان باعالاپ، عىلىمي نەگىزسىز قارالاعان جوعارىداعى ەڭبەكتەردىڭ زور جەمىسى.
ال، شىنتاۋيتىندا، كەنەسارىنىڭ جاپپاس اۋىلدارىن شابۋىنا مىنا جاعداي تۇرتكى بولدى: كەنەسارى جاپپاس رۋىنان زەكەت جيناۋعا 1844 جىلى ناۋرىزبايدى 100 جاساۋىلىمەن جىبەرەدى. اۋەلدە، حورۋنجي جاڭعابىل تولەگەنوۆ باستاعان جاپپاس رۋىنىڭ يگى جاقسىلارى ناۋرىزبايدى جاساعىمەن ءيىلىپ كۇتىپ الىپ، زەكەت جيناپ بەرۋگە ۋادە بەرىپ، كەشكە قوناقاسىن بەرەدى. ءتۇن ورتاسى اۋىپ، جاساق ۇيقىعا كەتكەندە، جاڭعابىلدىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جاپپاستىقتار جاساۋىلداردى قىرىپ سالادى. تەك، ناۋرىزباي تورە بىرنەشە سەرىگىمەن امان-ەسەن قۇتىلىپ كەتەدى. قاھارىنا مىنگەن كەنەسارى حان وسى قىرعىندى ۇيىمداستىرعان جاڭعابىل تولەگەنوۆ، التىباي كوبەكوۆ، سۇلتان وماروۆ، مىرزابەك قۇلمانوۆ، نيمان التىباەۆتىڭ اۋىلدارىن شابادى. ال، جاپپاستىقتاردىڭ ناۋرىزبايدىڭ جاساعىن قىرىپ سالۋىن، بەكماحانوۆ ولاردىڭ رەسەي پاتشاسىنا ادال بولۋىندا ەدى دەپ تۇسىندىرەدى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، سانات. 1994. 180-181 بب).
جاپپاس رۋباسىلارىنا وزگە، كەنەسارى حان سىپاتاي ءبيدىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتى دە ءبىز ايمىقتىق-رۋلىق تۇرعىدان باعالاپ ءجۇرمىز. ءاسىلى، حان كەنە مەن سىپاتايدىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك، حان جاساۋىلدارىنىڭ ادەپسىزدىگىنىڭ قارىمتاسىنا قىرعىزداردىڭ انداس باتىردىڭ سۇيەگىن كورىنەن شىعارىپ تاستاۋىنان باستالادى. بۇعان شامدانعان سىپاتاي اعاسى ءۇشىن حانعا كەكتەنە باستايدى. ودان قالسا، كەنەسارىنىڭ قاراقشىلاردى جازالاۋداعى قاتال ۇكىمى جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ قىتىعىنا قاتتى تيەدى. بۇدان باسقا دا ءتۇرلى سەبەپتەر سىپاتايدىڭ باسشىلىعىنداعى بوتباي قولىنىڭ سوعىستىڭ سوڭعى كۇنى مايدان دالاسىن تاستاپ كەتۋىنە اكەپ سوقتى. سىپاتايدىڭ سىن ساعاتتاعى بۇل ارەكەتى حاننىڭ قاپيادا قازا تابۋىنا تىكەلەي اسەر ەتتى. بوتباي باسشىسىنىڭ «مىقاننىڭ قارا سازىنداعى» سوڭعى ارەكەتى جەكە باسىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان وڭ قادام بولعانىمەن، ۇلتتىق ءھام مەملەكەتتىك تۇرعىدان العاندا، مۇلدە ءجونسىز قىلىق-تىن. وكىنىشتىسى، تاريحي ءتۇيىنى اعىتىلماعان بۇل ماسەلەنى دە م.قويگەلديەۆ، ا.ماحاەۆا ءبازبىر زەرتتەۋشىلەر ايماقتىق تۇرعىدان بىرجاقتى تارقاتقىسى كەلەدى...
تۇجىرىم
جوعارىداعى جايتتاردى تالداي كەلە ايتپاعىمىز، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ بىرتەكتى، ورتاق تاريحي ساناسى قالىپتاسۋى ءۇشىن «قازاقستان تاريحى» وقۋلىقتارىنا مىناداي وزگەرىستەردىڭ ەنۋىن قاجەت دەپ بىلەمىز:
- كەنەسارىنىڭ 1841 جىلعا دەيىنگى اسكەري ارەكەتتەرىن «ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس»، ال، ودان كەيىنگى ءىس-قيمىلدارىن «قازاق مەملەكەتى مەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ اراسىنداعى سوعىس»، «كەنەسارى حان مەن قوقان حاندىعىنىڭ اراسىنداعى كۇرەس»، «قازاق حاندىعىنىڭ قىرعىز تايپالارىنا اگرەسسياسى» دەپ باعالاۋ;
- كەنەسارى حاننىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋداعى جانە سىرتقى ساياساتتاعى قولداۋشىلارىن ەسكەرە كەلىپ، ونىڭ «رەسەي پاتشالىعىنا قارسى اسكەري ءىس-قيمىلىنىڭ عازاۋاتتىق سيپاتى بولعانىن» مويىنداۋ;
- حان كەنەنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋداعى جانە اسكەري جازالاۋ ارەكەتتەرىن ايماقتىق-رۋلىق تۇرعىدا باعالاۋدى دوعارىپ، «قازاقتىڭ حاندىق ۇكىمەتىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا جاسالعان رەفورمالار» دەپ تانۋ ءلازىم.
«اباي-اقپارات»
