«رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىنا» وراي قازىرگە دەيىن پىكىر بىلدىرگەندەردىڭ سانى 180-نەن اسىپتى. ءىس جۇزىندە نەگىزىنەن انونيمدەر فورۋمى بولىپ وتىرعان پىكىر الماسۋلاردان مەنىڭ كوزىمنىڭ انىق جەتكەنى مىناۋ. نەعۇرلىم بەلسەندى توپ (ىشىندە ەكى مارتە «اسا اقىلدى» ويلار جازعان ورىس ءتىلدى «پاچكوتنيا» يەسى دە بار) جاريالانىمنىڭ ماقساتىن، ءمان-ماڭىزىن بۇرمالاپ، جۇرتشىلىققا ءوز كوكەيىندەگىسىن تىقپالاۋدا.

رىسقۇلوۆ حاتتارى نەلىكتەن جاريالانعان ەدى؟

«رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىنا» وراي قازىرگە دەيىن پىكىر بىلدىرگەندەردىڭ سانى 180-نەن اسىپتى. ءىس جۇزىندە نەگىزىنەن انونيمدەر فورۋمى بولىپ وتىرعان پىكىر الماسۋلاردان مەنىڭ كوزىمنىڭ انىق جەتكەنى مىناۋ. نەعۇرلىم بەلسەندى توپ (ىشىندە ەكى مارتە «اسا اقىلدى» ويلار جازعان ورىس ءتىلدى «پاچكوتنيا» يەسى دە بار) جاريالانىمنىڭ ماقساتىن، ءمان-ماڭىزىن بۇرمالاپ، جۇرتشىلىققا ءوز كوكەيىندەگىسىن تىقپالاۋدا.

رىسقۇلوۆ حاتتارى نەلىكتەن جاريالانعان ەدى؟

ول ماقالانىڭ باس جاعىندا اتاپ ايتىلعان: «ءبىز قيلى اقپارات وتىندە - اشىقتىق پەن جاريالىلىق جەلى ەركىن ەسىپ، بۇرىن جابىق مۇراعاتتار ەسىگىن اشىپ جاتقان، كىم-كىمگە دە قۇپيا قويمالارداعى جىقپىلداردى قالتارىس قالدىرماي ارالاۋعا مۇمكىندىك بەرگەن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ ەلەمەگەنىمىزدى، نەمەسە الدەقانداي ءبىر سەبەپتەرمەن وزىمىزدەن ءوزىمىز جاسىرعىمىز كەلگەندى ءبارىبىر باسقالار كورەدى. دەمەك، بۇرىن جەكەلەگەن ماماندارعا عانا ءمالىم بوپ، بەلگىسىزدىك تۇڭعيىعىنان ەندى عانا الدەقالاي جارىققا شىققان دا، ۇزىنقۇلاق تۇرىندە كوپشىلىككە تارالعان ءار جاڭالىقتى، قۇبىلىستى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىمىز ءبىلىپ، تالداپ،  تۇسىنۋگە تىرىسۋ ءلازىم. بىزگە تاريحي تۇلعالاردىڭ شۋاقتى ىستەرىمەن قاتار، كولەڭكەلى تىرلىكتەرىن دە اشىپ قاراعان پايدالى. ولاردىڭ سەبەپ-سالدارلارىن ايىق پايىمعا سالعان ءجون. بۇنداي ارەكەت ولاردى تاريح قويعان تۇعىرىنان تايدىرمايدى، بەينەلەرىن ەش كىشىرەيتپەيدى. ەسەسىنە، ولاردىڭ كەسكىن-كەلبەتىندەگى بارشا كومەسكىلىكتى جويىپ، تولىق ادام رەتىندە تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بىزگە شىن تاريحتان تولىمدى دا جان-جاقتى ساباق الۋعا جاردەمدەسەدى».

الايدا بۇل سوزدەردى (جالپى، جاريالانىمداعى باسقا دا قىسقاشا انىقتامالاردى) فورۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ ىشىندەگى اسىرە بەلسەندىلەر ەلەي قويمادى. سودان، تۇراردىڭ بۇدان 88 جىلداي بۇرىن جازىلعان حاتتارىنىڭ جارىق كورۋىن ءوز بەتتەرىنشە - قۇددى رىسقۇلوۆقا كىر جاعىپ، قوجانوۆتى كوتەرمەلەپ تۇرعانداي ۇققان جانە سولاي جارنامالاعان سوناۋ اسىرە بەلسەندى بلوگشىلار ەداۋىر داۋرىقتى، بالكىم ونداي قىلىقتارىن ءالى دە جالعاستىرا بەرەر. وسىدان مىنانداي سۇراق تۋادى: «...حاتتار» كەيبىر «قوناقتىڭ» (ورىس ءتىلدى بلوگەردىڭ) «پروۆوتسيرۋەتە وبششەستۆو» دەپ ايتقانىنداي قوعامدى الا تايداي بۇلدىرۋگە تىرىسۋشىلىقتان، باسىبۇزىقتىقتان تۋدى ما؟ ارينە، جوق. بۇل جالا.

اتالمىش جاريالانىمنان ەكى جىلدان استام ىلگەرىدە، 2009 جىلى، مەنىڭ «ۇلتتىق ىمىرا» دەگەن ماقالام مەرزىمدى باسپاسوزدە شىققان. وندا مەن سودان بىرنەشە جىل بۇرىن رۋحاني سالادا جۇرتشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزگەن بىرەر وقيعا بولعانىن: «بەس كىتاپقا جيناقتالىپ، الاش قوزعالىسىنا قاتىستى قۇجاتتار جيناعى جارىق كوردى. مۇندا جالپىۇلتتىق جانە تاپتىق كوزقاراستار ىڭعايىمەن جىكتەلگەن قايراتكەرلەردىڭ كەيبىر كۇتپەگەن قادامدارىن كورسەتەتىن دەرەكتەر جاريا ەتىلدى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە 20-30-جىلدارعى ۇلتتىق ەليتا جايىندا قورعالعان عىلىمي ەڭبەككە بايلانىستى بىرىنە ءبىرى كەرەعار پىكىرلەر بىلدىرگەن ماقالالار باسىلدى. كۇنى كەشە تۇساۋى كەسىلگەن الاش-وردا تاريحىنا ارنالعان فيلمدە دە توسىن پىكىر ەستىلمەي قالعان جوق. ماسەلە حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باس حاتشى ستالينگە 1924 جىلى تۇركىستان ولكەسىندەگى ۇلت قايراتكەرلەرىن تاپتىق تۇرعىدان سىناپ جازعان حاتتارىنىڭ كوپشىلىككە بەلگىلى بولا باستاعانىندا بولاتىن»، - دەپ اتاپ كورسەتكەنمىن.  سول «...حاتتارعا» بايلانىستى  قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىندا وتكەن پىكىر الىسۋلار جونىندەگى وي-پىكىرلەرىمنىڭ 2010 جىلدان بەرى «اباي.كز» سايتىندا تۇرعانىن بلوگشىلاردىڭ سۇراۋىنا وراي ايتقانمىن.

«ادىلەت» قوعامى ءوزى قۇرىلعان 1989 جىلدان باستاپ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شىندىقتارىن اشۋ ارقىلى ازاماتتاردى تاريحپەن تاربيەلەۋگە، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ومىرىمىزدە بەكەم ورنىعۋىنا  اتسالىسىپ كەلەدى.

وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارى سالعان جارا زاردابى ايتىپ-جەتكىسىز اۋىر ەدى. جان-دۇنيەمىزدى ۇرەي شەڭگەلدەگەن، ادىلەتتىلىك ولشەمى وزگەرگەن. ونداي احۋالدان وڭالۋدىڭ، تۇماندانعان سانانى تازارتۋدىڭ وڭاي بولماعانى بەلگىلى. قاندى قۇپيالاردىڭ بۇركەۋى  50-ءشى جىلدارى ازداپ قانا كوتەرىلىپ، اششى شىندىقتى جارتىلاي عانا اشقان. سونىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە جىلى لەپ، جارقىن بەت بوپ ەنىپ، جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەۋ فاكتورىنا اينالدى. ءسويتىپ، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا جاڭا تاريحي سانا قالىپتاسا باستادى. بىراق، بيلەۋشى پارتيا شىندىقتى ىرىكتەپ قانا اشقاندىقتان، جاڭا تاريحي سانا دا بىرجاقتى قالىپتاستى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ قۇپتالمادى. ياعني رەجيم قىلمىسى اۋىزعا الىنبادى. 1957-1958 جىلدارى «ناعىز لەنينشىلدەرمەن» قاتار الاش قايراتكەرلەرى مەن «ۇلتشىل-كوممۋنيستەر» دە اقتالعان. الايدا ولار حاقىندا توتاليتاريزم دەپ اتالعان نەوستالينيزم تۇسىندا الدەقانداي وڭ پىكىرلى وي ايتۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن.

ولاردى تەك قايتا قۇرۋ ساياساتى ورىستەگەن شاقتا عانا  - 80-ءشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي عانا باتىل ەسكە الا باستادىق.

كەيىنگى كەزدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ سەبەپتەرىن، ونىڭ بارشا شىندىعىن انىقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىس ارتىپ كەلەدى. ۇزاق جىلدارعى قۇپيالىقتان سوڭ مۇراعاتتان جاڭا دەرەكتەر (رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارى) شىقتى. باسپاسوزدە توسىن جاڭالىقتار جاريا بولدى. بۇل ءجايت  ماسەلەنى كەڭ كولەمدە قاراۋعا، يدەولوگيالىق كۇرەس شىندىقتارىن تەرەڭ تانۋعا ۇمتىلتتى.

«ۇلتتىق ىمىرادا» اتاپ ايتتىم:  مەن 20-جىلدارعى كەزەڭنەن ەكى تاماشا ۇلت قايراتكەرىن ءوز كەزەڭدەرىندەگى جالپىۇلتتىق مۇددەنى كوزدەگەن اسا ءىرى ىستەرى ءۇشىن ەرەكشە قۇرمەتتەيمىن دە،  وتانشىلدىقتىڭ، ەلىن، جۇرتىن ءسۇيۋدىڭ وزىق ۇلگىسى رەتىندە ولاردى بۇگىنگى ءىرىلى-ۋاقتى قايراتكەرلەرگە، بارشا ازاماتقا، جاستارعا ءاردايىم ونەگە ەتىپ تارتا بەرۋدەن اينىمايمىن.

ونىڭ ءبىرى - تۇرار رىسقۇلوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ 1920 جىلى تۇركىستان ولكەسىندە تۇركى رەسپۋبليكاسى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋ جايىنداعى جوبالارى. ەكىنشىسى - سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ 1924 جىلعى ورتا ازيانى ۇلتتىق-اۋماقتىق تۇرعىدا مەجەلەپ-جىكتەۋ ناۋقانى كەزىندە ارالاس-قۇرالاس، قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم ىرگە بولىسۋىنە قارسى تۇرۋ، ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋ، سول ارقىلى كەڭەستەر وداعى قۇرامىنا كىرۋ، جاڭا ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى قازاقستانمەن بىرگە ورتاق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا ۇيىستىرۋ، تاشكەنتتى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەتۋ ءۇشىن كۇرەسۋدەگى ۇستانىمدارى. ولار ورتالىق وكىمەتتىڭ ماقساتىنا ساي كەلمەگەندىكتەن دە جۇزەگە اسپاي قالعان. (بايقاپ وتىرسىزدار، مەن جوعارىداعى ورىس ءتىلدى جانە ونىمەن پىكىرلەس وزگە دە وقىمىستىلاردىڭ قوجانوۆتىڭ «تۇككە العىسىزدىعىن دالەلدەگەن» اشۋلى دا ورىنسىز سوزدەرىنە ءمان بەرىپ وتىرعان جوقپىن. ولاردىڭ قولداپ بۇرمالاپ، سوۆەتتىك تاريحناما ۇلگىسىندە كەلتىرىپ وتىرعان مىسالدارى رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىنداعى قوجانوۆتى ۇلتشىلدىقپەن، انتيپارتيالىقپەن ايىپتاۋلاردىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە المايدى، سوندىقتان دا - جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ قاسىندا ۇساق-تۇيەك جايتتەر).  وسى اسا ءىرى قوس كوممۋنيست-قايراتكەردىڭ مەن اتاعان ماسەلەلەردەگى سەنىمدى كوزقاراستارى مەن باتىل قادامدارى  ەشقاشان ۇمىتىلماۋعا ءتيىس.

سولاي بولا تۇرعانمەن، رىسقۇلوۆتىڭ اتالمىش حاتتارى تاريحي ادىلەتتىلىك تالابى تۇرعىسىنان تالقىعا الىنۋعا ابدەن لايىق.  بۇل تۇرارعا نەمەسە ول ساياسي تۇرعىدا سىناعان قايراتكەرلەرگە دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتۋ ءۇشىن ەمەس، ولاردىڭ كۇرەسىنەن ءتالىم الا ءبىلۋ ءۇشىن، جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋ ءۇشىن، ءوزىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىزدى، بولاشاعىمىزدى ايقىن ءتۇسىنۋىمىز ءۇشىن قاجەت. تاريحتان ساباق الا ءبىلۋ ءۇشىن كەرەك. اتاپ ايتاتىنىم، بلوگشىلاردىڭ ءبىرازىنىڭ مادەني پىكىرتالاس شەگىنەن شىعىپ بەيپىل سوزدەردى ءجونسىز بۇرقىراتقانى بۇل ۇدەرىستى توقتاتا المايدى.

سونىمەن، تۇرار مەن ۇلت زيالىلارىنىڭ 20-30 جىلدارعى پىكىر قايشىلىعى نەدە؟ ونىڭ جانە ول حاتتارىندا پارتيانىڭ باستى جاۋى رەتىندە سۋرەتتەگەن قايراتكەردىڭ ەسىمىنە بايلانىستى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تاريحىندا «رىسقۇلوۆشىلدىق» جانە «قوجانوۆشىلدىق» دەگەن جىكتەر بولعانى، ولاردىڭ  توپشىلدىق رەتىندە باعالانعانى  تۇرار حاتتارى بەلگىلى بولعاننان بۇرىن دا ايتىلاتىن. ولار  نەلىكتەن جانە قالاي تۋىپ، قايتىپ ورىستەدى؟

2009 جىلى «ادىلەت» قوعامىندا پىكىر الىسقاندار وسى توڭىرەكتە وي تولعادى. وزدەرىنە ءمالىم جايتتەردى ورتاعا سالا كەلە، كوپشىلىك بارشاسى كەلىسەتىن ورتاق وي قورىتقانداي بولدى. جەكە تۇلعالاردىڭ يدەيالىق تارتىسىنىڭ ارتى مانساپ تارتىسىنا، توپ قۇرۋعا اپارعانىن، ءبىرىن ءبىرى ءسۇرىندىرۋ ماقساتىمەن ءوزدى-وزىنە ساياسي ايىپ تاعىپ، ولارىنىڭ انىق-قانىعىنا، دۇرىس-بۇرىستىعىنا ءوزارا پىكىرلەسۋ ناتيجەسىندە كوز جەتكىزۋگە تىرىسپاستان، ءاردايىم تورەشىلىك ءسوزىن ايتۋدى  ورتالىقتان توسقانىن، ال ونىڭ ارتى جالپىۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار شەشىمدەر جاسالۋىنا ۇلاسىپ جاتقانىن  مويىندادى.

شىنىندا،  پاتشالىق كەزىنەن قالىپتاسىپ، كەڭەستىك داۋىردە نىعايا تۇسكەن قۇلدىق سانا-سەزىم - ءجون سوزگە توقتاۋ، ادىلەت الدىندا باس يۋ ىسپەتتى ءداستۇرلى قاسيەتتەردىڭ بايىرعى تۇعىرىنان تايىپ، جاڭا ساپاعا اۋىسقانىن كورسەتتى. ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىن ءبىرى مويىنداماۋى، ارالارىندا بەدەل تۇتاتىن تۇلعا بولماۋى، دۇرىسىندا، ارالارىنداعى بەدەل تۇتۋعا تۇراتىن تۇلعانى كوپە-كورنەۋ كورمەۋى، مويىنداماۋى، شىنداپ كەلگەندە، شىنىمەن سونداي قادىر-قاسيەتكە يە جاننىڭ جوقتىعىنان ەمەس، جاڭا يمپەريالىق ورتالىققا كوزسىز ەمىنۋشىلىكتەن تۋعان ەدى. ءسويتىپ، جاڭا سيپاتقا يە بولعان قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ جەتەگىمەن، «جاڭاشا قۇل يەلەنۋشىنىڭ» ءىلتيپاتىنا ىلىگۋگە تىرىسۋشىلىق، سول جولدا ءبارىن تارك ەتۋگە ازىرلىك ولارعا تۋعان حالقىنا رياسىز قىزمەت ەتۋ سىندى بيىك تۇعىردان دەربەس وي تولعاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى.

رىسقۇلوۆتىڭ باس حاتشىعا، ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى مەن گپۋ-گە بەرگەن 1924 جىلعى ساۋىردەگى حاتتارى ورتا ازياداعى رەسپۋبليكالاردى  ۇلتتىق تۇرعىدا قايتادان مەجەلەپ ءبولۋ ناۋقانى ورىستەگەن تۇسقا ءدوپ كەلدى. حاتتاردىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا، وكىنىشتىسى، ول وسىناۋ اسا ماڭىزدى، تاعدىرلى ناۋقان جايىنا دا جەڭىل ءارى بىرجاقتى (وزىنە قارسىلاس دەپ بىلەتىن قايراتكەردى ايىپتاۋ ماقساتىندا) قاراعان. ال ماسكەۋدەن تاشكەنتكە 1924 جىلعى مامىردا جازعان حاتىندا ول سول قارسىلاسىن قايتكەندە قۇلاتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءوزىنىڭ پىكىرلەسىنە تاتپىشتەپ جازىپ باعدارلامالىق تاپسىرما بەرگەن.  تاپسىرمالارىنىڭ ىشىندە قارسىلاستارى جايىنداعى ماعلۇماتتاردى جوعارعى پارتيا، پارتيالىق باقىلاۋ جانە قۇپيا پوليتسياعا - گپۋ-گە حابارلاپ وتىرۋ قاجەتتىگىن شەگەلەپ ايتقان. ءوزىنىڭ ونىڭ الدىندا ستالينگە بەرگەن بايان-حاتتارىندا دا قارسىلاستارىنىڭ - بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ پاتەرلەرىنە گپۋ ورگاندارى شۇعىل تەكسەرۋ جۇرگىزگەنى ماقۇل ەكەنىن ەسكەرتىپ وتىرادى. «ۇلتشىلدىق ارەكەتتەر» جاساپ جۇرگەن باسشى-كوممۋنيست قىزمەتكەر جايىنداعى «نەگىزگى بايانداماعا» جاقتاستارىنىڭ قولدارىن قويماي، جاسىرىن قالۋىن، سوندىقتان دايىندالعان ءماتىندى ايتىلعان تاراپتارعا ءوزىنىڭ جولداۋىنىڭ سەبەبىن انالاردىڭ جازالانۋدان قورىققاندىقتارىنان بولدى دەپ تۇسىندىرەدى.

حاتتار وتە قۇپيا جانە پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتى مۇددەسى تۇرعىسىنان جازىلعاندىقتان، سول شاقتا حات يەسىنە ەشقانداي زالالى ءتيۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سولاي بولدى دا. ول وتە ءىرى قىزمەتتەر ىستەپ، حالىق ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەدى. بىراق، ول اتالمىش  حاتتارىندا 1924 جىلى اشكەرەلەگەن وزگە كادرلاردىڭ كوپشىلىگى - ال ولاردىڭ ەسىمدەرى  ءىس جۇزىندە بۇگىن تۇگەلدەي رەپرەسسيا زىندانىنان شىعارىلىپ، ارداقتالعان - سول كەزدەن بەرى ءتۇرلى قىسپاققا ۇشىرادى، 1928 جىلدان باستاپ الاشتىق ازاماتتارعا جاسالعان جازالاۋ شارالارىنىڭ ەكى تولقىنىندا دا  نىساناعا الىندى.

«ادىلەت» قوعامىندا 2009 جىلى پىكىر الىسقاندار ماسەلە تەك رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىندا ەمەس دەستى، ولار 20-30-جىلدارعى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى جازعان شاعىمداردىڭ وتە كوپ بولعانىنا نازار اۋداردى.  سەبەپتەرى دە تىلگە تيەك ەتىلدى. ونداي ارىز-شاعىم، ايىپتاۋ سارىندى جازبالاردىڭ كوپتەپ تۋىنا تاپتىق كۇرەس جەلەۋ بولدى دەستى. تاپشىلدار ۇلت مۇددەسىن تاپقا بولمەي قورعاۋ جاعىنداعى الاشورداشىلارمەن دە، تاپتىق كۇرەستە ۇلتتىق ماقساتقا مول ءمان بەرۋشى، ياعني الاشوردالىق دەلىنەتىن ۇلت زيالىلارىنا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن وڭشىل-اۋىتقۋشىلارمەن دە  كۇرەستى. بىراق بۇدان تاپشىلدار ۇلت مۇددەسىن مۇلدەم ەسكەرمەدى دەۋگە بولمايدى، ولار دا وزدەرىنشە قازاقتىڭ بولاشاعىن ويلايتىن دا - ساياساتتىڭ مازمۇنى پرولەتارلىق، ءتۇرى ۇلتتىق سيپاتىن قولدايتىن. ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى بۇل ەكى قاناتتاعىلار دا ۇلتشىلدار رەتىندە جازالاندى. جانە ءبىر ەسكەرەتىنى، دەستى پىكىرلەسۋشىلەر، مۇنداي ساياسي ايىپتاسۋ ارەكەتتەرى قازاق كادرلەرى اراسىندا عانا ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ شارتاراپىندا دا ورىن الدى. دەمەك، ءبىز ولاردىڭ داۋ-دامايلارىن ەمەس، حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن باعالاۋعا ءتيىسپىز...

بارشامىز وسىعان كەلىستىك. جانى بار وي دەدىك. ايتسە دە، قيت ەتسە ورتالىققا جۇگىنۋگە اۋەستىكتىڭ سالدارى جاقسى بولماعانىنا وكىنىش بىلدىردىك. قيت  ەتسە ورتالىققا جۇگىنۋدەن الدەبىر شەشۋى قيىن كۇردەلى ماسەلەگە وراي ءجاي عانا تورەلىك سۇراۋ ەمەس، ءبىرىن ءبىرى كورە الماۋعا، بىرىنە ءبىرى بيلىك تۇتقاسىن قيماۋعا، ءبىرىن ءبىرى مەيلىنشە قارالاي وتىرىپ، تۇقىرتۋعا، ءتىپتى قۇرتۋعا تىرىسۋشىلىق اڭعارىلادى. مۇنداي ارەكەتتەر  ءوز ارالارىنان ەل باسقاراتىن ازامات شىعارماۋعا اپاردى. ءسويتىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەل باسقارۋعا كولدەنەڭ كوك اتتى جىبەرىلىپ، حالقىمىزدى الاپات اشارشىلىق اكەلگەن ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان جاڭاشا قۇلدىق احۋال تۋدىردى. وسى قاسىرەتتى ويلاساق، وندا مۇنى جىلى جاۋىپ قويا سالۋعا دا بولمايدى. جىلى جاۋىپ قويا بەرمەي، ايقارا اشۋ كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ ازاماتتىعىمىزعا سىن. قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن مانسۇقتاۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە، ولاردىڭ ودان دا ارتىق ءسىڭىرۋى ىقتيمال، تەك اتقارا الماعان ىستەرىن ايقىنداپ باعامداۋ ءۇشىن، ۇتىلعان تۇستارىمىزدىڭ تامىرلارىن ايىرا ءبىلۋ ءۇشىن سولاي ەتۋ ءلازىم. باستان كەشكەن كەمشىلىك سەبەپتەرى مەن ولاردىڭ قايعىلى سالدارلارىن بولاشاق ءۇشىن زەرتتەپ ءبىلۋ ابزال.

بىزگە قايراتكەرلەردىڭ ەل يگىلىگىنە سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەگىن تيىسىنشە باعالاي وتىرىپ، بويىمىزدان ولاردىڭ سول زامانعى ساياسي ۇستانىمدارىن ءادىل تالداي بىلەتىن كۇش تابۋ ءلازىم. كەك قايتارۋعا تىرىسپاۋعا، توزىمسىزدىك تانىتپاۋعا، تۇسىنۋگە، تالداۋعا، كەلەشەككە قاجەت ءتالىم الا بىلۋگە ءتيىسپىز.  وشتەسۋ جارقىن بولاشاققا قىزمەت ەتپەيدى.

وسىنداي ۇيعارىمعا كەلگەنبىز. سونداي كوزقاراس ارنايى تالقىلانعان رىسقۇلوۆ حاتتارىنا بايلانىستى دا ايتىلدى. ولاردى جاسىرۋعا بولمايدى، ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق قوعامدا جابىق تاقىرىپ بولماۋعا ءتيىس،  قايتا، ءبارىن عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ، زەرتتەپ، تالداۋ ءجون.  مىندەتتى تۇردە ەستە ۇستاۋعا ءتيىس ءجايت سول، مۇنداي شارۋا ۇلتتىق ماقتانىشتارىمىزدى تۇعىردان تايدىرۋ ءۇشىن جاسالماۋعا كەرەك، مۇنداي شارۋا ولاردىڭ كۇللى پەندەلىكتەرىنىڭ سەبەپ-سالدارلارىن اشىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ پايداسىنا، ياعني جان-جاقتى دا ادال ازاماتتاردى تاربيەلەۋ ىسىنە جۇمساۋ ءۇشىن اتقارىلۋعا ءتيىس.

تاپتىق كوزقاراس حالىقتى ەكى جارعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، دەمەك، بۇل ماسەلەنى قاراستىرعاندا، سول تاپتىق نەگىزدە - ءبىرى تەك كەدەي-كەپشىك، ەكىنشىسى باي-كەدەيى ايىرىلماعان جالپى ۇلت مۇددەسىن كوزدەپ ەكى جارىلعان حالقىمىزدىڭ بىرلىگى قىمباتتىعىن ويدا ۇستاۋ كەرەك.  ياعني بىزگە ۇلتتىق ىمىرا قاجەت. ونى ءجاي ۇرانمەن، ياكي الدەبىر تىيىم سالۋمەن ورناتام دەۋ قاتە، وعان تەك قانا اشىق تالقىلاۋ، ماسەلەنى ايقىن ءتۇسىنۋ، جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى.

قازاق ەلىندە ءجۇز پالەنشە مىڭداي جان جازىقسىزدان جازىقسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، لاگەرلەرگە ايدالدى، جيىرما بەس مىڭداي بوزداق اتىلىپ كەتتى. بولشەۆيزم جاۋىنگەرلەرى سەبەپ بوپ 1917-1933 جىلدارى ءۇش دۇركىن سوققان ۇلتتىق اپاتتان تىكەلەي ءتورت ميلليوننان استام (ىقتيمال تابيعي ءوسىمىن ەسەپكە العاندا ون ميلليوننان استام) كوشپەندى جۇرت  قىرىلدى. وسىناۋ قاسىرەتتەر جايىندا ۇستامدى تالداۋ مەن قورىتىندى جاساۋ ءۇشىن دە ۇلى ءتوزىم، ۇلتتىق ىمىرا قاجەت. ول زامانعى سۇمدىقتاردىڭ تاپتىق جىككە بوي الدىرىپ، ۇلتتىق تۇتاستىقتى ساقتاي الماۋ، ۇلتتىق تاۋەلدىلىككە مويىنسۇنۋ سالدارىنان ورىن العانىن جان-جاقتى پارىقتاساق، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قادىرىن تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، ءجىتى ۇعا تۇسەمىز، وتكەنگى قاتەلىكتەرگە جول بەرمەۋ جولدارىن ايقىن اجىراتا بىلەمىز. سوندىقتان دا «ادىلەت» كۇللى مۇددەلى توپتاردى تاريحي تانىم جولىندا ىمىرالاسىپ جۇمىس اتقارۋعا، قوعامدىق سانانىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا كوپ بولىپ ءادىل ۇلەس قوسۋعا شاقىردى. بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن اتالمىش حاتتاردى جۇرتشىلىققا تانىستىرۋ ءجون دەپ تاپتى. اقىرى، «اباي.كز» سايتى وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا دانەكەر بولدى. حاتتار كوپشىلىك نازارىنا تارتىلدى.

تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جوعارى بيلىك پەن جازالاۋشى ورگاندارعا بەرگەن بەلگىلى دە بەلگىسىز حاتتارى سول كەزگى احۋالدى تۇسىنۋگە جاردەم بەرەتىن قۇجاتتار ەكەنى انىق. مەن ءوز باسىم ولار تەك تاريحي قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن قايتا باعالاۋ سىندى الدەبىر شەتىن ماسەلەلەر كوتەرۋگە سىلتاۋ بولماۋعا ءتيىس دەپ سانايمىن. بۇل ورايدا 2009 جىلى «ۇلتتىق ىمىرا» دەگەن ماقالامدا  تۇجىرىمدالعان كوزقاراستا قالۋدى ءجون سانايتىنىمدى «رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارى» جاريالانىمىنىڭ سوڭىندا اتاپ كورسەتكەنمىن.

الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن رىسقۇلوۆ حاتتارىنىڭ ءبىرشاما تولىق تۇردە جارىققا شىعۋىن بەلگىلى توپ «رىسقۇلوۆتى جامانداۋ، قوجانوۆتى دارىپتەۋ» دەپ ۇقتى. ءسويتىپ،  قوجانوۆتىڭ «تۇككە العىسىزدىعىن»، قوعام ومىرىنە رىسقۇلوۆتان كەيىن وتىز جىلداي كەشىكتىرىلىپ قايتارىلعان قوجانوۆ تۋرالى كىتاپ جازعان وسى جولدار اۆتورىنىڭ «سودان ءبىر كەم ەمەستىگىن» دالەلدەۋمەن تالايدىڭ قۇلاعىن شۋلاتتى. فورۋم بارىسىندا ماعان دا بىرنەشە مارتە (پت، 02/10/2012 - 15:02; سب، 02/18/2012 - 02:37; ۆس، 02/19/2012 - 22:42; پت، 02/24/2012 - 22:01) پىكىر بىلدىرۋگە تۋرا كەلدى. الايدا، اڭعارىلعانى، ولاردى تۇسىنىستىكپەن وقىعانداردىڭ پىكىرلەرىنەن گورى ورىنسىز پالە تەرىپ بايبالامداعانداردىڭ ايقايى مول ءارى باسىم ەكەن.

مەنىڭ تۇيگەندەرىم:

1.پالەقورلار «رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىن» ءتۇسىنىپ وقىماعان! ءۇستىرت قانا شولعان. ەگەر دۇرىس وقىعان بولسا، وندا قوجانوۆتى جامانداپ اۋرەگە تۇسپەس ەدى. ماعان «قوجانوۆتى ماقتادىڭ، رىسقۇلوۆتى جاماندادىڭ» دەگەن ەرسى ايىپ تاقپاس ەدى. ويتكەنى مەن جاريالانىمدا اتاپ كورسەتكەنمىن: ماقسات - تەك قانا (ستالينگە، تسكك-گە، گپۋ-گە جانە سارىمولاەۆقا 1924 جىلعى ءساۋىر مەن مامىردا جازىلعان) حاتتاردى جۇرتشىلىققا جەتكىزۋ (ولاردى تالداۋ ەمەس!). ەگەر جاريالانىممەن ءتۇيسىنىپ  تانىسقان بولسا، وندا ولار - ا) تۇراردىڭ ءوزىنىڭ لاۋازىمىنا 1924 جىلعى قاڭتاردا قايتا سايلانباي، تاعايىندالماي قالۋىن ماسكەۋلىكتەردەن كورەتىنىن ۇعار ەدى; ب) تۇركىستان كەڭەستەرىنىڭ سەزىندە ءوزىن تۇركاتكوم مۇشەلىگىنە سايلاماۋ، تيىسىنشە، حالكومكەڭەس توراعاسى لاۋازىمىنان ايىرۋ ارقىلى ماسكەۋلىكتەر «پارتياعا جات ۇلتشىل ەلەمەنتتەردىڭ قوجانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن باسقارۋ بۋىندارىندا بولۋىنا جول بەرگەنىن» قالاي اشكەرەلەگەنىن كورەر ەدى; ۆ) بۇگىنگى ورىنسىز پالە ىزدەگىش نەوبولشەۆيكتەردىڭ (سونىڭ ىشىندە ورىس ءتىلدى «وقىمىستىنىڭ») مۇراعاتتاردان الدىق دەپ قوجانوۆتىڭ قانداي «دۇشپان جانە تۇككە العىسىز» ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن 2012 جىلى كەلتىرگەن جەكەلەگەن قۇجاتتاردان كوشىرمەلەرى بولشەۆيك تۇراردىڭ 1924 جىلعى حاتتارىندا ايتىلعان «دايەكتەر مەن دەرەكتەر» قاسىندا جولدا قالارىن ۇعار ەدى; گ) دەمەك، بايبالامشىل بلوگشىلاردىڭ نەوبولشەۆيكتىك اسىرە بەلسەندىلىگىن تەك  رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىنىڭ جاريا بولۋ فاكتى عانا قوزدىرىپ جىبەردى. ولار بۇل حاتتاردى ءتۇسىنىپ وقىعان دا جوق. ولاردىڭ ويىنشا، بۇلار قۇپيا كۇيى مۇراعات تۇكپىرىندە جاتا بەرۋگە ءتيىس ەدى. ولار وزدەرىنىڭ بولشەۆيزم رۋحىمەن قالىپتاسقان  كوزقاراستارى تۇرعىسىنان تاريحي ادىلەتتىلىك دەگەندى كەڭەستىك داۋىردەگى بىرجاقتىلىعىمەن عانا مويىندايتىنىن كورسەتىپ وتىر.

2. وقىرمان جاريالانىمنان بايقاعانداي، تۇراردىڭ قاتىسۋىمەن جاسالعان «نەگىزگى بايانداما» وتە ىقشام تۇردە مازمۇندالىپ قانا بەرىلدى. ونىڭ ىشىندە «قوجانوۆ پەن ول قولدايتىن پارتيا دۇشپاندارىنىڭ («الاشورداشى»، «بىرلىك-تۋىلىق»، ت.ت.)» «قىلمىستارىن» اشاتىن سوزدەر شاش-ەتەكتەن. مۇنى پالە ىزدەگىش ءام بىلاپىت سوزگە قۇمار بلوگشىلار مۇلدەم بىلگىسى كەلمەيدى. ولار قوجانوۆتىڭ رىسقۇلوۆ الدەقاشان اشىپ تاستاعان «قىلمىسىن» قۇددى وزدەرى اشىپ جاتقانداي كوسەمسيدى. سوندىقتان، تىلگە تيەك بولعان حاتتاردىڭ فراگمەنتتەرىن ء(ستاليننىڭ ايىپتاۋلارعا نازار اۋدارۋىن سۇراعان جازبا مەن «نەگىزگى بايانداماداعى» ايىپتاۋلاردى) تۇپنۇسقادان جاڭعىرتالىق:

3.ادىلەتتىلىك، ادالدىق دەگەن قاسيەتتەردى قادىرلەي قويمايتىن الگى نەوبولشەۆيك بلوگشىلار تۇپكى نيەتتەرىن مەنىڭ جەكە باسىمدى كەمسىتۋ، ءتۇرلى ادىسكە سالىپ تۇقىرتۋ ارقىلى ورىنداعىسى كەلەدى. بىراق تاريحي ادىلەتتىلىكتى تاپ قازىرگى دەموكراتيالىق داۋىردە مۇنداي كۇيكى تىرلىكتىڭ قۇربانى ەتۋگە بولمايتىنى انىق.   حاتتارمەن مۇقيات تانىسقان ادام مويىنداۋعا ءتيىس، ونداعى ءتىزىم مەن ايىپتاۋلار (1924 جىلى جازالاۋ ورگاندارىن «بىرنەشە جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان الاشورداشىلاردىڭ استىرتىن ۇيىمى» حاقىندا قۇلاقتاندىرعان جانە وعان قاتىسۋشىلاردىڭ اتى-جوندەرىن ءتيىستى سيپاتتاماسىمەن ۇسىنعان حاتتار) ەلىمىزدە ورىن العان قاسىرەتتى كەزەڭدە جازالاۋشىلارعا ۇلتتىق قىزمەتكەرلەردىڭ ءوز ىشىنەن  «سىر اشىپ» باعىت سىلتەگەن ماڭىزدى قۇجاتتار ءرولىن اتقاردى (مۇنى ۆس، 02/19/2012 جاۋابىمدا ايتقانمىن).

ارينە، زەرتتەۋشىلەر ماسكەۋدىڭ قول جەتە بەرمەيتىن مۇراعاتتارىن، اسىرەسە ءستاليننىڭ جەكە قورلارىنداعى جازبالاردى ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرسە قۇبا قۇپ.  سولاي ەتسە، مەجەلەۋ ناۋقانى اياقتالماي جاتىپ، تاشكەنتتىڭ ساياسي بيۋرو شەشىمىمەن وزبەكتەرگە بەرىلۋىنىڭ، ءستاليننىڭ «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلداردىڭ مەجەلەۋ كەزىندە قايتكەندە كوبىرەك جەر قارپىپ قالىپ، ءوز ۇلتىنا جاقسى كورىنگىسى كەلەتىنى» جايىنداعى تۇجىرىمىنىڭ، «اق جول» جونىندەگى ايگىلى ستاليندىك حاتتىڭ تۋىنىڭ، ت.ب. ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ  تاريحى تەرەڭىرەك اشىلىپ قالۋى عاجاپ ەمەس.  ءارى، «ادىلەت» قوعامى كوپتەن كوتەرىپ كەلە جاتقان ماسەلە - ۇقك مۇراعاتى زەرتتەۋشىلەرگە ەسىگىن كەڭىنەن اشۋى ءلازىم ء(تىپتى سونداعى تاريحي قىلمىستىق ىستەر ماتەريالدارىن ۆەدومستۆولىق مۇراعاتتان ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتقا وتكىزىپ بەرگەن دۇرىس). تاۋەلسىزدىكتىڭ باسىندا 30-شى جىلدارداعى قىلمىستىق ىستەردى قاراۋعا شەك قويىلعان، رەپرەسسيالانعانداردى تەرگەۋ ۇدەرىسىمەن تولىق تانىسۋعا تىيىم سالىنعان - سول زاڭ وزگەرتىلۋگە ءتيىس. سونداي جاعدايدا قاسىرەتتى كەزەڭدەر كارتيناسى مەيلىنشە تولىق ايقىندالار ەدى.

تاقىرىپقا قاتىسى جوق بولعاندىقتان الدەبىر ءانونيمنىڭ «قاراتاەۆتىڭ الاشوردا جايىنداعى جازعاندارىن مەنىڭ قاشان جاريالايتىنىمدى» جانە «قازاقتى ساتقانىن مويىنداعان ءادىلوۆتى نەگە ماقتاپ كىتاپ جازعانىمدى» قايتا-قايتا، شۇقشيا سۇراعانىن جاۋاپسىز قالدىرۋىم كەرەك ەدى، بىراق، سول قايتا-قايتا سۇراۋ سالۋلارىنىڭ بىرىندە تازا ادامشىلىق نيەت بىلدىرگەنىن كورگەندىكتەن، مىنانى ايتپاقپىن:

1) قاراتاەۆتىڭ اتالمىش مۇراسىن جاريالاۋدى مەنەن كۇتۋىڭىزدىڭ ەش رەتى جوق، ويتكەنى ول مەنىڭ نە مەنشىگىم ەمەس، نە قۇزىرىمداعى شارۋا ەمەس. تانىسقىڭىز كەلىپ تۇرسا، كىتاپحانادان تاباسىز: ونى وسىدان پالەن جىل بۇرىن ءتيىستى مۇراعات مەكەمەسى جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرعان. دەگەنمەن، فورۋمدا الدەنەشە قايتالاعان سۇراعىڭىزدىڭ استارىن - كوكەيىڭىزدى نە تەسىپ تۇرعانىن شامالايمىن. شامالايمىن دا،  سىزدىڭ اسىرە بەلسەندىلىگىڭىزدى قوزدىرا ءتۇسۋى نەمەسە تۇسىنىستىك كورسەتىپ باس يۋىڭىزگە اپارۋى ىقتيمال تۇجىرىمدامامدى بار داۋىسپەن جاريا ەتەم: ءيا، مەن قاراتاەۆ جايىندا ارنايى كىتاپ جازدىم، ول ودان باسقا تاعى بىرەر تۋىندىمنىڭ باس كەيىپكەرى! سەبەبى، قازاق مۇددەسىن قورعاۋدا (جەر-سۋ ماسەلەسىن پارلامەنتتىك جولمەن جانە يمپەريالىق ۇكىمەتتىڭ الدىنا قويۋ ارقىلى) قاراتاەۆ ەرەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ول پارلامەنتاري رەتىندە، قازاق قوعام  قايراتكەرى رەتىندە - وزىنە دەيىن دە، وزىنەن كەيىن دە ءبىر دە ءبىر قازاق ازاماتى ىستەي الماعان شارۋانى جۇزەگە اسىرعان ادام، سونىسىمەن دە ۇمىتىلماۋعا ءتيىس ءارى ۇرپاق قۇرمەتىنە لايىق!

2) ءادىلوۆ جايىندا مەن جەرىنە جەتكىزىپ جازا العان جوقپىن. ونىڭ «قازاقتى ساتقانىن مويىندادى» دەگەنىڭىز ارتىق ايتۋشىلىق.  ءادىلوۆتىڭ قيىن تاعدىرى كەز كەلگەن قالامگەردى قىزىقتىرار ەدى، ويتكەنى ونىڭ ءومىر بەلەستەرىنىڭ «تۇڭعىش» دەگەن انىقتامامەن بەدەرلەنەتىن تۇستارى كوپ: 1) جەتكىنشەك شاعىندا دۋلاتوۆتىڭ، «قازاق» گازەتىنىڭ قامقورلىعىن كورىپ، ومبىدا وقىدى، قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا تارتىلدى; 2) 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياشىل جاستاردىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى، قازان ايىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قاتىسۋىمەن سايلانعان الاش پارتياسىنىڭ اقمولا وبلىستىق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلاندى; 3) 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە قىزىل گۆارديا قۇرامىنا ەنىپ، قيىر شىعىستا اقتارمەن اشىق شايقاستى; 4) سول جىلعى قىستا ومبىدا كولچاك ديكتاتۋراسىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، استىرتىن جاعدايعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى;  4) 1919 جىلى كۇزگە قاراي تاشكەنتتە كيرينپروستا ساباق بەردى; 5) 1920 جىلى كوكتەمدە جەتىسۋ وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى، كۇزدە سەمەي گۋبكومى قازاق بولىمىندە ىستەدى; 6) 1920 جىلعى قازاندا وتكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ العاشقى ۇيىسۋ قۇرىلتايىندا قازاتكوم مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ القا مۇشەسى، كوميسساردىڭ ورىنباسارى، كوميسساردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولىپ ىستەدى; 7) 1921 جىلى تاشكەنتتە شىعىس كەشتەرىن ۇيىمداستىرۋشى (رەجيسسەر) بولدى; 8) 1921 جىلى بۇحارادا استىرتىن جاعدايدا زاكي ۆاليدوۆپەن   قىزمەتتەس بولدى; 9) 1922-1923 جىلدىڭ قىسىندا سىرداريا وبلاتكومىنىڭ تاپسىرماسىمەن شۋ بويىنداعى اۋىلداستارى اراسىندا اكىمشىلىك باعىنىس جايىندا جينالىستار وتكىزىپ، شەشىم-قاۋلىلاردى جيىپ جۇرگەنىندە،  كەيىن ەل اراسىنا اڭىز بولىپ كەتكەن «قارانوعاي-شالا» وقيعاسىنا قاتىستى، سوعان بايلانىستى رىسقۇلوۆ پەن قوجانوۆتان قولداۋ تاپتى; 10) 1923-1924 جىلدارى تاشكەنتتە كيرينپروستا  ىستەدى، ساباق بەردى، ديرەكتور بولدى; 11) 1925-1926 جىلدارى قازاق اعارتۋ حالكوماتىندا ىستەدى، ۇلت تەاترىن (قازىرگى اۋەزوۆ تەاترىن) ۇيىمداستىرىپ، العاشقى ديرەكتورى ءارى كوركەمدىك جەتەكشىسى بولدى. ونىڭ تراگەدياسى جايىندا بۇرىنعى جاۋابىمدا (ۆس، 02/19/2012 - 22:42) ايتقانمىن. ول تۋرالى كىتاپ جازعانىم - (ونى بلوگەردىڭ جاقتىرماي «ماقتادىڭ» دەگەنى ءجاي عانا ءوز بيىگىنەن قاراعانداعى بايلامى), العاشقى مەملەكەت جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ باستان كەشكەن قايعىلى  تاعدىرىن اشۋعا تىرىسقانىم ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءجون.

اقىر ءسوز ەتكەننەن كەيىن، تاعى ءبىر انونيم بلوگشىنىڭ ابىلاي مەن ابىلقايىر حاندارعا بايلانىستى  قيتۇرقى سۇراعىنا وراي ەسكە سالا كەتەيىن. ساۋالىن ءتۇسىنىپ-تۇسىنبەي قويعانىن ءوزى-اق باعامداۋى ءۇشىن - وسى سايتتاعى «ەسكى دەرت كورىنىستەرى» دەگەن ماقالامدى جانە، ارينە، تالايدىڭ قانىن قىزدىرىپ تۇرعان «رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىن» ونىڭ مۇقيات وقىعانى ءجون.

«اباي-اقپارات»