قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
شەشەسىنىڭ تالابىن ورىنداپ، جامىشپەن بىرگە سۋعا بارىپ تۇردىم. ول دا مەنىڭ ايتقانىمداي، بۇرىمىن بەشپەتىنىڭ ىشىنە سالىپ، كىر-كىر بولىپ شىعىپ ءجۇردى. سۋعا باراردا مەن ونىڭ بەتىنە ادەيىلەپ قارايمىن، ول كۇلىپ جىبەرەدى. تاياق جەگەننەن كەيىنگى ءبىر كەشكە جاقىن قىزىل كەلىنشەك سۋ كوتەرىپ كەلەدى ەكەن، ءبىز سۋعا بارا جاتىپ قارسى ۇشىراسقاندا كوردىك. ونىڭ، وڭ جاق كوزىنىڭ ماڭايى تۇگەل كوگەرىپ كەتىپتى.
- مۇنى ءىلداي ۇرعان! - دەپ سىبىرلادىم جامىشكە.
- نەگە
- ادەمى بولعان سوڭ ۇردى!
قاباعىن ءتۇيىپ اپ كەلە جاتقان قىز كۇلكى قىسىپ، ءبىر قولىمەن اۋزىن باستى:
- ادەمى بولسا ۇرا ما ەكەن؟
- ادەمى بولعان سوڭ ءبارى سونىڭ ۇيىنە كەلەدى. - اكەسى دە، ءىلداي دا كەلەدى. ءتىندايدىڭ كەلگەنىن كورگەم جوق. اكەسى ۇرمادى. ءىلداي قاتتى ۇردى، كوزى سودان كوگەردى.
قىز سۇپ-سۇرى بولىپ، تەز ءجۇرىپ كەتتى. سۋدى ءىلىپ الا قاشتى. مەن ارتىنان ەرە توڭپانداپ ەدىم، ءتىنداي شاقىردى. قايىرىلا قاراپ ەدىم، قىز بەت بۇرماي بۇيىردى ماعان:
- ءجۇر، قاراما وعان، بارما!
IV
شەشەسىنىڭ تالابىن ورىنداپ، جامىشپەن بىرگە سۋعا بارىپ تۇردىم. ول دا مەنىڭ ايتقانىمداي، بۇرىمىن بەشپەتىنىڭ ىشىنە سالىپ، كىر-كىر بولىپ شىعىپ ءجۇردى. سۋعا باراردا مەن ونىڭ بەتىنە ادەيىلەپ قارايمىن، ول كۇلىپ جىبەرەدى. تاياق جەگەننەن كەيىنگى ءبىر كەشكە جاقىن قىزىل كەلىنشەك سۋ كوتەرىپ كەلەدى ەكەن، ءبىز سۋعا بارا جاتىپ قارسى ۇشىراسقاندا كوردىك. ونىڭ، وڭ جاق كوزىنىڭ ماڭايى تۇگەل كوگەرىپ كەتىپتى.
- مۇنى ءىلداي ۇرعان! - دەپ سىبىرلادىم جامىشكە.
- نەگە
- ادەمى بولعان سوڭ ۇردى!
قاباعىن ءتۇيىپ اپ كەلە جاتقان قىز كۇلكى قىسىپ، ءبىر قولىمەن اۋزىن باستى:
- ادەمى بولسا ۇرا ما ەكەن؟
- ادەمى بولعان سوڭ ءبارى سونىڭ ۇيىنە كەلەدى. - اكەسى دە، ءىلداي دا كەلەدى. ءتىندايدىڭ كەلگەنىن كورگەم جوق. اكەسى ۇرمادى. ءىلداي قاتتى ۇردى، كوزى سودان كوگەردى.
قىز سۇپ-سۇرى بولىپ، تەز ءجۇرىپ كەتتى. سۋدى ءىلىپ الا قاشتى. مەن ارتىنان ەرە توڭپانداپ ەدىم، ءتىنداي شاقىردى. قايىرىلا قاراپ ەدىم، قىز بەت بۇرماي بۇيىردى ماعان:
- ءجۇر، قاراما وعان، بارما!
مەن جۇگىرىپ ءجامىشتى قۋىپ جەتتىم دە، ەرىپ قايتا بەردىم. كۇن ءبىر ءتۇرلى كۇڭگىرت تارتىپ باتىپ بارادى ەكەن. اسپان بۋالدىر، بۇلت پا، شاڭ با بەلگىسىز، سۇرعىلتتانىپ الىپتى. جەل ىشىنە تارتىپ تۇنشىعىپ تۇر. ءشوپ باسى ءۇلپ ەتپەي ويلانا قالعان سياقتى... ءجامىش قاقپاسىنا كىرگەندە مەن دە ويلانىپ تۇرىپ قالدىم. ەشكىنى ايداپ قايتاتىن ۋاقىت بولعان ەكەن. سوعان بارعىم كەلدى. ءتىنداي ماعان ءبىر ءتۇرلى جىلى جۇزبەن قاراپ، قارسى ءجۇردى.
- ەي، انا قىز سەنىڭ نەمەنەڭ؟
- ىشتەمەم ەمەس، كورشىمىز.
- ىڭعاي سەنى ەرتىپ، سويلەسىپ جۇرەدى عوي ءوزى، نە ايتادى؟
- ەشتەمە، ول ەمەس، مەن ايتامىن.
- ەي، سەن ەكەۋمىز جاقسى بولايىقشى! سەن مەنىمەن دە بىرگە ءجۇر! مەن باقشاعا ەرتىپ اپارامىن. ەشكىڭە ەشكىمدى تيزگىزبەيمىن، مىنالارعا باقتىرامىن. ۇيىڭە بىرگە ايداسىپ اپارىپ بەرىپ تۇرامىن. ەكەۋمىز بىرگە جۇرەيىك، بولا ما؟!
مەن نە دەرىمدى بىلمەي، باسىمدى يزەپ قويدىم. ءتىنداي ەشكىنى مەنىمەن بىرگە ايداسىپ كەلىپ دۋالعا كىرگىزىستى دە ەرتەڭ كەلەتىنىن، باقشاسىنا باراتىنىمىزدى ايتىپ قايتتى. مۇنىسىنان قۋانارىمدى، قورقارىمدى بىلمەي كىردىم ۇيگە. ء"وزى جاقسى جىگىت سياقتى عوي!" شەشەم بيعايشانى الىپ كەلگەن سوڭ شەكارادا ەكى رەت "اقسارباس-نياز" ايتقانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ ەدى. بىرەۋىن مەنى بۇقتىرىپ، ءتورت قۇلاقتى بەيىتتىڭ تۇبىندە جاتقاندا ايتقان. بيعايشانى اكەلە جاتقاندا تاعى قورقىپ، تاعى ايتىپتى.
- ەكى رەت ايتىپ ەدىم. قۇدايدى الدامايىقشى! پالتومدى ساتىپ، سارباس بولسىن-بولماسىن، ايتەۋىر، ءبىر اق قوي تاۋىپ كەلشى! - دەپ اكەمە ايتقانىن ەستىپ ەدىم.
شەشەمنىڭ سول جالعىز شاپانىنا كىشكەنە قارا قوي كەلىپ قالىپتى.
- تابىلعانى وسى، - دەدى اكەم، - قۇداي ءبىزدىڭ قورامىزدا قوي جوق ەكەنىن بىلمەي مە! "باردى جوق دەگەن - كاپىر، جوقتى تاپ دەگەن - كاپىر" دەپ ايتقان قۇدايدىڭ ءوزى بولاتىن. "بارعا قاناعات، جوققا سالاۋات" وسىنى سويايىق تا مۇساپىرلەردىڭ بىرنەشەۋىن شاقىرىپ، بالالارعا باتاسىن اپەرەلىك، بايبىشە، جوققا قينالىپ قايتەسىڭ!
- ياپىرماي، تىم بولماسا قىلاڭ سۇراماي، قاس قىلعانداي قاپ- قاراسىن اكەلۋىڭدى قاراشى!.. ەندى مايىنا شەلپەك ءپىسىرىپ، "جەتى شەلپەك" بەرە تۇرايىق", قۇداي بەرىپ ورايى كەلگەندە اقسارباستىڭ ءدال ءوزىن-اق تاۋىپ شالارمىز، قايتەرمىز ەندى.
- ۇن كەرەك قوي، ونى قايدان تابامىز؟
- مۇقاماديدىڭ ۇيىنەن ءبىر تاباق ءۇن اكەلگەنمىن. بالالارعا كورسەتپەي، ادەيى ساقتاپ وتىر ەدىم.
- اقىلدى ەندى تاپتىڭ، بايبىشە! - دەپ اكەم سەرپىلە كەتتى دە، پىشاق قايراۋعا كىرىستى. - ءوزىمىزدىڭ جەردىڭ ۇنىمەن تىلەۋ جاساۋ بارىنەن ساۋاپتى!.. ال، ەندى ءبىر جاعىنان، اقسارباس قويدى تابۋ - اللانىڭ ءوز قولىنان عانا كەلەدى. قايتكەندە دە وزىنە ارنالعان قويدىڭ قيسىنىن ءوزى كەلتىرمەي مە. مۇنىڭ دا اقىل تاپقاندىق!.. ءۇشىنشى، قازىر بالالار دا، ءوزىمىز دە اش. قارا قويدىڭ ەتىمەن ءوزىمىز ءبىر قاۋجانىپ الالىق! ونىڭ سورپاسىمەن بيعادىل جازىلادى. كوپتەن ۇستاپ كورمەگەن قويدىڭ باسىن ۇستاپ، مەن قوپيامىن. ءبىر جاعىنان ءبىر-اق ۇتقان ءوزىڭ. ءتىپتى، تۇپكىش ەكەنسىڭ! ءسويتىپ قارا قويدى باس سالعان اكەم مايشامنىڭ جىندى كوبەلەكتەي دىرىلدەگەن ساۋلەسىمەن لەزدە مۇشەلەپ شىعارا سالدى. سول ءتۇنى ميا توسەنىشىمىز قۇس توسەكتەي ءتيدى جامباسىمىزعا. ەرتەڭىنە شايدان سوڭ شەشەم ماي شىجعىرىپ، شەلپەك دايىندىعىنا كىرىستى. "جەتى شەلپەك" جەتى عانا ەمەس، قىرىق شاقتى شەلپەك بولىپ شىعاتىن كورىنەدى.
- اپا، جەتى شەلپەگىندى اناۋ ۇيدەگى اۋرۋ شالعا بەرەيىكشى! -دەدىم مەن، - باسقاسىنا بەرمەسەڭ بەرمە، سوعان بەرشى!.. ءوزىڭ اپارىپ ءوز قولىنا بەر!
سونى ايتىپ جالىنىپ تۇرعانىمدا، ءتىنداي ەسىكتەن قاراپ ماعان ىمدادى. شەلپەك ءپىسىرىلىپ جاتقاندا كىسىنىڭ ۇيدەن شىققىسى كەلە مە، قانشالىق تىرىسقانىما قاراماي شاقىرا بەردى. ءبىر سىلتاۋ ويلاپ تابا بەرگەنىمدە، ونىڭ تالابىن شەشەم قولدادى:
- الاڭ بولما، سەنىكىن الىپ قويامىن، انا بالا جاقسى كورىپ قاپتى عوي سەنى!.. بارا عوي!.. وينا، جاقسى، تاتۋ جۇرىڭدەر!- دەپ ءسوزىن تىندايعا قاراتتى شەشەم، - شىراعىم، مەنىڭ بۇل بالام قورقاق، ءبىر نارسەدەن قورقىپ قالماسىن! جانە وتە ۇيالشاق، ونىسىنا قاراپ، بۇرتىڭداعان تۇيىق بىردەمە ەكەن دەپ قالما! ۇيرەنىسە كەلە ونىسىن قويىپ، شەشىلىپ كەتەدى. جازعىز-اق، اكە-شەشەڭدى بوقتا دەمەسەڭ بولعانى بۇعان! - شەشەم كۇلە ايتتى بۇل سىرىمدى. ءتىنداي دا كۇلىپ تۇر. - باسقاسىنىڭ بارىنە كونىمدى، ءبارىن دە تۇسىنەدى. ۇلكەنسىڭ عوي، ويىڭدى جاقسىلاپ ۇيرەت، بالام!
ءتىنداي مەنى كۇلە ەرتىپ شىعىپ، ءوزىنىڭ باقشاسى جاققا باستادى.
- سەن نەدەن قورقاسىڭ؟
- مەن يتتەن قورقامىن.
- ودان باسقا.
- ودان باسقا، - دەپ بوگەلىپ قالدىم ء"ىلدايدان قورقامىن" دەمەكشى ەدىم، ول ءتىندايدىڭ اعاسى بولعاندىقتان ايتقىم كەلمەدى. بىراق، ءبىز سونىڭ ءۇي جاعىنا بارا جاتىرمىز. ءدال قازىر يتتەن گورى سودان قورقىنىشىم كوبىرەك ەدى. سونى ايتىپ قويماي ۇرەكپەگەن قاۋپىم باسىلار ەمەس.
- يە، ودان باسقا؟ - دەپ ءتىنداي قايتا سۇرادى.
- ودان باسقا... سەنىڭ اعاڭ با، ءىلدايدان قورقامىن.
- ول - مەنىڭ اعام، ودان قورىقپا... ول قالاي قورقىتتى سەنى؟
- انەۋكۇنى قىزىل كەلىنشەكتى قيىن ۇردى... جانە
بوقتادى، مەن ۇندەمەي قاشىپ كەتتىم.
ءتىنداي كۇلىمسىرەپ ءبىراز ويلانىپ قالدى.
- ودان قورىقپا، ەندى تيىسپەيدى! - مەن تيگىزبەيمىن!.. ال، ودان باسقا كىمنەن قورقاسىڭ؟
- اقتاي، ساناتپاي دەگەندەردەن قورقاتىنمىن. اكەم ولاردى ۇرعان سوڭ قاتتى قورىقپايتىن بولدىم.
- اكەڭ مىقتى ما؟
- قيىن مىقتى. قاسقىردى ءتىرى سويادى، قورىقپايدى.
- ال وندا سەن نەگە قورقاق بولدىڭ!.. جانە باسقا نەدەن قورقاسىڭ؟
- ءبىر قىزدان دا قورىقتىم.
- نەگە؟
- قاباعى وتە سۋىق كورىنەدى ەكەن.
ءتىنداي كۇلىپ جىبەردى. مەن شاۋەشەكتەن العاشقى كورگەن قىزدىڭ قاباعىن مەڭزەپ ەدىم. ءتىنداي ءجامىشتىڭ قاباعى دەپ تۇسىنگەن سياقتى. بۇل ءجايت مەنىڭ ەسىمە ەندى ءتۇستى.
- قىزدىڭ قاباعىنان جىگىت قورقا ما ەكەن؟ - دەپ كۇلدى ول.
- مەن جىگىت ەمەسپىن، بالامىن عوي!
- الگى ءوزىڭ بىرگە جۇرگە قىزدان قورقامىسىڭ؟
- جوق، ودان قورىقپايمىن، ۇيالامىن.
- نەگە ۇيالاسىڭ؟
- مەن جاقسى ادامداردان ۇيالامىن.
- ال مەنەن شى؟
- سەنەن... ءبىراز قورقاتىنمىن. قازىر ءبىراز ۇيالامىن.
- مەن ءبىراز جامان، ءبىراز جاقسى بولدىم عوي وندا؟! - دەپ ءتىنداي تاعى كۇلدى.
- جوق، جاقسى سياقتىسىڭ.
- سەن ءبىر قۋ ەكەنسىڭ! - دەپ ول جىميدى دا، قۋلىعىمنىڭ قايدا ەكەنىن تۇسىنبەي مەن جىميدىم.
- سەن قورىقساڭ باقشانىڭ ارتىنان تۇسەمىز! - دەپ ول بيىك دۋالدىڭ ارتىنا كەلدى. ءبىر اعاشتىڭ سىرتقا سالبىراپ تۇرعان بۇتاعىنان ۇستاپ ورلەپ دۋالعا ءمىندى دە مەنىڭ قولىمنان كوتەرىپ شىعارىپ، سول بويى دۋالدىڭ ىشىنە ءتۇسىردى. باقشا دەگەن ءبىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ ارتىنداعى ءتارىزدى سايلىك ەكەن. بىراق، مىنانىڭ توڭىرەگى قاتار تىزىلگەن بيىك اعاش، ءبىز شاۋەشەكتەن العاش كەلگەندە كورگەن "قورشاۋلى ءجانناتتىڭ" بىرەۋى وسى ەكەن. دەمەك، ءبىز "جانناتقا" كىردىك! قالىڭ جاپىراق باسقان كەڭ سايلىكتىڭ اۋىز جاق شەتىنەن قاتار تىزىلگەن بيىك ۇيلەر كورىندى. قارا-سۇرىلاردىڭ ءۇيى سول سياقتى. جاپ-جاسىل قالىڭ جاپىراق، قارا جەردى كورسەتپەي، كوزدىڭ جاۋىن العانداي. تال تۇسكە كوتەرىلىپ جارقىراعان اشىق كۇننىڭ ىستىعىن جۇتقان دىمقىل اۋالى باقشانىڭ ءار ءتۇرلى ءيىسى بىرىگىپ، ساپ-سالقىن سامالمەن جەلپيدى. وسىنداي كەڭ باقشانى كەمەلدەندىرىپ بەرگەن كىم ەكەنىن تولىق ايىرا الماسام دا، مالايلارىنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن قۋالاپ ساباپ جۇرەتىن قارا-سۇرىلاردىڭ قولى بۇعان تيمەيتىنىن ءبىلىپ كەلە جاتقاندايمىن. مالايلار ايەلىن ساقتايتىن بەرىگىرەك ءۇي تابا الماي جۇرگەندە، بۇلاردىڭ تەگىن ەگىلگەن جاپىراقتارىن دا مىقتاپ ساقتايتىن بيىك قورعان سوقتىرىپ الۋلارىن قاراشى!.. مىنا اعاشتارىنىڭ ساياسىنا ادام كەلتىرمەۋ ءۇشىن ىستەگەن قۋلىعىن كوردىڭ بە! ءتىنداي قالاي جومارتتىق كورسەتىپ ءجۇر ماعان؟! "سەن قۋ ەكەنسىڭ" دەيدى ءوزى. ال، مۇنىڭ اكەسىنەن سىعان، اعاسىنان جاۋىز ەشكىم جوق. ءوزى قانداي ەكەن؟..
باقشانىڭ كەي جەرىندە كوكپەڭبەك قالىڭ سوياۋلار كورىنەدى. ول ءبىزدىڭ سەرەك تاۋىنداعى قالىڭ سارىمساق سياقتى مەنىڭ كوزىمە وتە ىستىق كورىنىپ كەتتى دە، سولاي بەتتەدىم.
- ەي، مىنا جاقتا لوبى بار، قازىر ءتاتتى ۋاكىتى، سودان جەيىك! -دەپ باستاي جونەلدى مەنى ءتىنداي، - ءسايدى اياعىڭمەن باسىپ الماي، مىنا قىرىمەن ءجۇر! - ول كىشكەنە ءبىر تاقتاعا كەلىپ وتىرا قالىپ، ءبىر جاپىراقتىڭ قىپ-قىزىل تامىرىن جۇلىپ الدى. جاپىراعىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ كۇرتىلدەتە باستادى. - سەن دە الىپ جە، قانشا جەسەڭ دە بولادى، جەي بەر! - قاتارىنداعى ءبىر تاقتاعا وتىرا قالىپ، مەن دە بىرەۋىن جۇلىپ الدىم. بۇل دا قىپ-قىزىل ەكەن. سونىڭ كوزىنشە ءسۇرتىپ اۋزىما سالىپ كورسەم اپ-اششى، تەكە ساسيتىن ءبىر ءدام ءبىلىندى. تۇكىرىپ تاستادىم. - ءۇي، ول شامعۇر ەمەس پە، مىنا تاقتادان الىپ جە! - دەدى ءتىنداي. كورسەتكەن تاقتاسىنا جانە بىرەۋىن جۇلىپ الىپ كوردىم. وڭىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق، مۇنىڭ ءدامى دە سول "شامعۇرى" سياقتى تاتيدى. الگى تەكە ءيىستى سۋى ءتىپتى مولىراق ەكەن، ونى دا تۇكىرىپ تاستادىم.
- مىناۋ تەكە جەيتىن ءشوپ پە؟! - دەپ تاڭدانا قارادىم وزىنە.
- جوق، لوبى ەمەس پە. مۇنى قازاق تا جەيدى عوي!.. جەمەيسىڭ بە؟.. وندا قايسىسىنان جەگىڭ كەلەدى؟
- اناۋ تۇرعان سارىمساق پا؟
ءتىنداي ءۇي جاعىنا ءبىر قاراپ الدى دا، جۇگىرىپ بارىپ ەكى تالىن جۇلىپ اكەلدى. بۇل ءالى وسكەن جوق...
سول ء"جانناتتىڭ" ىشىنەن سارىمساقتان باسقا مەن بۇرىن جەپ كورگەن ەشتەڭە تابا المايتىنىن بىلگەن سوڭ، دۋالدان قايتا اسىپ شىعىپ كەتتىك.
- ەرتەڭ ءيتتى بايلاتىپ قويامىن، سونان سوڭ قاقپادان كىرەتىن بولامىز!.. سەن ءىلدايدان قورىقپا، ونى دا تيىسپەيتىن ەتىپ
قويامىن! - دەگەندەي ناشاتتارىمەن شىعارىپ سالىپ، ءتىنداي ۇيىنە قايتتى. - ەي، تۇستەن كەيىن كوكمايسادا وينايمىز، ءا!
مەن تۇستەن كەيىن كوكمايساعا قورىقپاي كەلدىم. ءتىنداي دا، ونىڭ نوكەرلەرى دە مەنى باۋىرلارىنا تارتقانداي بەينە ءبىلدىرىپ ءجۇردى. مال قايىرتپادى دا، كۇرەستىرمەدى دە. اسكەر بولىپ تىزىلگەنىمىزدە نوكەرلەرىنە قاتتى ساقىلداپ كەتەتىن "قولباسشى" ماعان كەلگەندە:
- بيعابىل، سەن دە ءتۇزۋ تۇر! - دەپ كۇلىمسىرەپ قويدى. ال، باسقالارىنا بار ايبارىن كورسەتىپ، شەكشيە قالدى. ول بۇلاي شەكشيگەندە ءبىز قاققان قازىقتاي قاتىپ قالامىز. جاقسى كورەتىن ەڭ ەرەسەك نوكەرلەرىنىڭ بىرەۋى كۇلىپ قويىپ ەدى، ىرشىپ كەلىپ شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى. "قولباسشى" سۇرلانىپ العان تولىق ءجۇزى دە وتالىپ، قىزارعان كوزى دە نايزاداي قادالىپ، سونىڭ الدىندا تۇرىپ الدى. شاپالاق تيگەندە بوساپ كەتكەن بولۋى كەرەك، قىلمىستى مۇرنىن تارتىپ قالىپ ەدى، شاپالاق تاعى شارت ەتە ءتۇستى. ەشقايسىسى ەندى مۇرنىن جيا الماي قالدى بىلەم، كوزىمنىڭ قيىعىمەن قاراسام، بىرنەشەۋىنىكى سالبىراپ تا كەتىپتى. ىڭعاي جالاڭ اياق، جالاڭ باس "اسكەر"
دەمدەرىن دە الا الماي سىرەسىپ تۇر، مەن دە سىرەستىم. قىلمىستى جىلاپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ كۇتىپ ەدىم، ول "قولباسشىعا" يتاعاتپەن قاراپ قاتىپ قالىپتى. جازالانعان ادامعا ءتيىستى ءتارتىپ سولاي ەدى. قايسار جاۋىنگەر ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، ول مۇرنىن قايتىپ تارتپادى. مەن وعان ۇڭىلە قارادىم. مۇرنىنان شىعىپ تۇرعان "سۇڭگى" ءتىپتى ۇزىن ەكەن. كوز الماي قاراپ قالعان بولۋىم كەرەك. "بيعابىل، ءتۇزۋ تۇر" دەپ ماعان تاعى جۇمساق قانا بۇيىردى دا، "تارتىڭدار مۇرىندارىڭدى!" دەپ اقىرىپ قالدى "قولباسشى". نوكەرلەر پىرىلداپ الا جونەلدى. جيىركەنگەن "قولباسشى" شەگىنىپ، الىسىراق بارىپ تۇردى. "جيەسان"[1] دەپ بۇيىرعاندا، بارلىعى ارتتارىنا قايىرىلىپ تاراي جونەلدى دە، بۇكشيىپ الىپ مۇرىندارىن مىجىسا بەردى، ءبارى دە قورلىقتى مۇرىندارىنان كورگەن ەكەن.
مەن ەشكىمدى قاراپ كەلەيىن دەگەن سىلتاۋمەن شىقتىم دا، ۇيگە تارتتىم.
- قايدا باراسىڭ؟ - دەپ سۇراعان «قولباسشىعا» ۇيگە بارىپ قايتىپ كەلەتىندىگىمدى ايتا زىتتىم، - ماقۇل، قايتىپ كەل!.. ەكەۋمىز دوسپىز ەندى، مەنەن ۇيالساڭ ۇيال، قورىقپا! - دەپ قالدى ارتىمنان. "ۇيالماسپىن، بىراق قورقامىن-اق!" دەگەندەي زىتتىم...
جامىشپەن بىرگە سۋعا كەلگەنىمدى ول تاعى كوردى، تاعى دا كوز الماي قاراپ قالدى. كۇن باتا قايتىپ بارىپ، ەشكىمدى ايداي جونەلىپ ەدىم، "قولباسشى" مەنىمەن بىرگە ايداسىپ كەلدى:
- الگى قىز بۇگىن نە ايتتى ساعان؟
- ەشتەمە ايتپادى.
- باسىڭدى كوپ سيپادى عوي، سەنى جاقسى كورەدى ەكەن ءوزى... مەنىڭ باسىمدى سولاي سيپاساشى! سەن مەنىڭ وسى ءسوزىمدى وعان ۇمىتپاي ايتىپ قوي!.. ماقۇل ما؟
ۇندەمەدىم، باسىمدى دا يزەمەدىم، مۇنىڭ مەنى جاقسى كورىپ جۇرگەن سەبەبىن ەندى تۇسىنگەندەيمىن. ء"جامىشتى جاقسى كورەدى ەكەن دەپ، مەنى بۇل دا جاقسى كورسە نە زيانى بار. ەشكىم باعۋلى، ءوزىم سىيلى بولمايمىن با... بىراق ءجامىش بۇدان ءتىپتى قورقادى، ايتپايمىن وعان!.. يە، بۇل جامىشكە جاقسى كورىڭبەك ەكەن عوي، ەندى ءتىپتى دە ايتپايمىن!" وسى ويمەن كەلە جاتقانىمدا ءتىنداي تاقاۋىرلاي ءتۇستى:
- مەنىڭ ءسوزىمدى ۇقتىڭ با!.. مەنىڭ باسىمدى دا سولاي سيپاساشى دەدىم عوي! - مەن ءۇن قاتپاي تۇقىرا ءتۇستىم، - سەن مەنى جاقسى كورەمىسىڭ!
"قورىققان ادامىن جاقسى كورە مە ەكەن!" دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
- سەن مەنەن ۇيالىپ كەلەمىسىڭ؟
- جوق، - دەپ جاۋاپ قايتتىم، - جامىشتەن ۇيالامىن! "قولباسشى" كۇلىپ جىبەردى:
- سەن ودان ۇيالما، ول ساعان ۇرىسپايدى؟.. قىزدان جىگىت ۇيالا ما ەكەن! وسى ءسوزىمدى ايتىپ قويساڭ بولدى! ەرتەڭ ءبىزدىڭ ۇيگە بارامىز، سەن قوناق بولاسىڭ! سەن قورقاتىن نارسەنىڭ ءبارىن مەن قورقىتامىن! - دەپ قايتتى ول. راسىندا دا سولاي سياقتى، مەنى دە قورىقسىن دەپ بار بالانى قورقىتتى بۇگىن.
ءتىنداي ەرتەڭىنە ساسكەدە ءبىزدىڭ ۇيگە تاعى كەلدى. ونىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ. بيعادىلدىڭ قاسىنا جاتىپ الىپ ەدىم، تاعى قولقالادى،. "ەرەگىسسە ەشكىمگە مازا بەرمەيدى، وشىكتىرسەڭ ۇرادى!" دەپ بيعادىل سىبىرلادى ءبىر جاعىمنان!
- بارا عوي! - دەپ قالدى اكەم دە، سونان سوڭ تىندايعا تاپسىردى، - مىرزا، بۇل بالاعا ەشكىم تيىسپەسىن، بۇل ءوزى ەشكىمگە سوقتىقپايدى، جۋاس بالا!
- جوق، بۇعان مەن ەشكىمدى تيىستىرمەيمىن، - دەپ كۇلىمسىرەدى ءتىنداي، - وزىنە دە ايتقانمىن.
ەسكى دۋالدان شىعا كەلگەنىمىزدە باتىس جاقتان قۇيىن سوعىپ وتە شىقتى دا، ارتى سالقىن جەلگە اينالا باستادى. كوپ شىناردىڭ ار جاعىنان قارا بۇلت كورىندى، كۇن ءجۇزى اشىق تۇر. ەكەۋمىز كەشەگى كوشەمەن ءجۇرىپ بارىپ، قالىڭ قاراعاي ەسىكتى ۇلكەن قاقپادان كىردىك. بىرقاتار بيىك ۇيلەردىڭ الدىڭعى جاعى ارتتاعى باقشاسىنان ساۋلەتتى، تىم ادەمى باقشا ەكەن. كۇس-كۇس جالاڭ اياعىممەن كىر-كىر كويلەك-دامبالشاڭ عانا سونشالىق ساۋلەتتى ۇيگە كىرۋدەن قاتتى جاسقانىپ، وزىمنەن-ءوزىم قورلانىپ كەلە جاتتىم. ءارتۇرلى گۇل اشىلىپ جايناپ تۇر. ءتىنداي ماعان "الما" دەپ بىرنەشە ءتۇپ الاسا اعاشتى كورسەتتى. "پىسقاندا" ەرتىپ كەلىپ جەگىزەمىن! جولدان شىعا بەرىپ، ەكى تال قىزىل گۇل جۇلىپ الدى دا، ءبىرىن ماعان بەردى، وزىنە الىپ قالعانىن يىسكەي ءجۇرىپ كەلىپ، ۋقالاي-ۋاقالاي لاقتىرا سالدى.
- ءيىسى جاقسى! - دەدى سونان سوڭ. راسىندا دا ءيىسى وتە جاعىمدى ەكەن، مەن تاستامادىم، بيعايشاعا اپارىپ بەرگىم كەلدى. ءبىر ەسىككە جاقىنداي بەرگەنىمىزدە باقشانىڭ ءبىر جاعىنان ءىلداي كورىنە قالدى. مەن جالت بەرىپ ءتىندايدىڭ دالداسىنا ءوتتىم.
- قورىقپا، ءيتتى بايلاتىپ قويعانبىز، باسقا يت جوق! - دەپ ءتىنداي جان-جاعىنا قارادى دا، اعاسىن كوردى، - ول تيىسپەيدى!
ءىلداي راسىندا دا ۇندەگەن جوق. قولىن ارتىنا قايىرىپ الىپتى، بىزگە قاراماي باقشا ارالاپ كەتە باردى. ءتىنداي مەن ءىلدايدىڭ كيىمى ۇقساس ەدى، ءتۇرى دە ۇپ-ۇقساس ەكەن. ەكەۋى دە توبەسىن تەپ-تەگىس قىرىقتىرىپ، قىسقا شاش قويعان، ەكەۋىندە دە كوك سۇرى بەشپەت-سىم بار. بالاقتارىن اكەسىنشە بايلاماپتى، ايدار دا قويماپتى. ەكەۋىندە دە قارا بارقىت شاقاي. ءتىنداي سەكىلدى ونىڭ دا "قاپپايتىندىعىن" ۇققانىممەن، تابالدىرىعىنان قورقالاقتاي اتتادىم.
ءبىز كىرگەن ءۇي شىعىس جاق شەتكى كىشكەنە ءۇي ەدى. ونىڭ باتىس جاق قارسىسىنداعى ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگى اشىق تۇر. ول ۇيگە كىرۋدەن "قۇدايدىڭ ساقتاعانىنا" قۋاندىم. كوز قامايتىن قىپ-قىزىل گۇلدى كىلەم ونىڭ تورىندەگى ەسىككە دەيىن جايىلىپتى، ءتور ەسىكتەن وتسەك، ار جاعى ءتىپتى «قيىن» سياقتى كورىندى. ول ۇيدە قانداي پالە جاتقانىن كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر باتىس جاق ەسىككە كىرسەم، بارلىق ماسقارالىق مەنىڭ باسىما ورناپ، بۇرىن ءوزىم سەزىنىپ كورمەگەن ەڭ جامان مۇساپىرلىك حالگە تۇسەتىنىمدى ءبىلىپ ەدىم، بار قورشىلىق اياعىمدا تۇرماي ما!
ءبىز كىرگەن ءۇي ونداي ەمەس، ءۇي تاعانىنىڭ جارىمىن العان ساكىنىڭ ۇستىندە عانا كىلەم بار، قالعانى مۇزداي جالتىر كوك الا كىرپىش توسەلگەن ەدەن ەكەن. سونى دا جامان اياعىم تايعاناقتاپ ارەڭ باستىم. ساكىنىڭ شەتىنە قانا ءىلىنىپ، اياعىمدى سالبىراتىپ وتىرا كەتتىم. "جوعارى شىعىپ وتىر!" دەپ قوناق يەسى ايتپادى دا، ورلەپ شىقپاۋعا مەن بەكىندىم.
قارسى ۇيدەن قانداي پالە شىعا كەلەر ەكەن دەپ اڭدىپ وتىرعانىمدا، تال شىبىقتاي بۇرالعان، سۇڭعاق بويلى، اق كەلىنشەك كىردى. سوپاقشا كەلگەن اپپاق بەتىنىڭ ۇشى نارتتاي قىزىل، دوڭگەلەنگەن ۇلكەن قارا كوزىمەن تىندايعا كۇلە قارادى. مەن ودان قىمسىنىپ قالىپ ەدىم، قاۋپىم بەكەر ەكەن، ماعان پىسقىرىپ تا قارامادى ول.
- شاي ىشەمىسىڭ؟ - دەپ تىندايعا قازاقشا سويلەدى. كيىمى دە، ءجۇرىسى دە "قىتايشا". وسى سويلەۋمەن عانا ماعان جىلى كورىنە قالدى. اش بەلىنە تۇسەتىن توپ-توق قوس قارا بۇرىمىنىڭ ۇشىن قىزىل لەنتامەن ءتۇيىپ، قىزىل گۇل پورىمىنا كەلتىرىپ قويىپتى. ەتەگىنىڭ ەكى جانى جىرىق، ۇزىن اق جىبەك كويلەگى جەرگە تيەر-تيمەس. قىزىل قاتيپا شاقايىنىڭ تۇمسىعى جۇرگەندە عانا كورىنەدى. كويلەگى سونشالىق ۇزىن بولعانىمەن تارلىعىنا تاڭدانعاندايسىڭ، ەتىمەن ەت بولىپ جابىسىپ تۇر. "ەگەر ەتەگى جىرىلماسا، تۇسالىپ جىعىلار ەدى دە، ءوزى ۇزىلەيىن دەپ تۇرعان اش بەلىنەن ەكىگە ءبولىنىپ تۇسەر ەدى" دەپ ويلادىم مەن.
ءتىندايدىڭ نە ايتقانىن ۇقپاي قالدىم. جىبەك كويلەك جابىسىپ العان قۇيرىعى ەكى ايرىق بولىپ، بۇلتىڭداپ شىعا جونەلدى كەلىنشەك. مەن ءۇيدىڭ توبەسىنە قارادىم، سىرتىنان قاراعاندا ۇيلەرىنىڭ ارتى سونشالىق بيىك، الدى الاسالاۋ، كىرپىش دودەگەلى ەدى. توبەسىنىڭ ىشكى جاعى بىركەلكى تەگىس، ادەمى قىزىل كوك گۇلدى قاعازبەن بەزەلگەن ەكەن. كىشكەنتاي ۇيدە ۇلكەن-ۇلكەن ەكى تەرەزە تۇر. ء"اربىر كوزى ءبىزدىڭ ۇيگە ۇلكەن تەرەزە بولار ەدى شىركىن!"
- الگى كەلىنشەك - مەنىڭ جەڭگەم، - دەدى ءتىنداي، مەن جالت قارادىم. ءىلدايدىڭ كەلىنشەگى بار ەكەنىنە، بولعاندا دا ەرەكشە سۇلۋ كەلىنشەگى بار ەكەنىنە سەنبەي قالعاندايمىن.
- ءىلدايدىڭ كەلىنشەگى مە؟ - دەپ سۇرادىم دا، ول باسىن يزەگەندە تومەن قاراپ كەتتىم. "مۇنداي كەلىنشەگى بار ادامنىڭ ەلدىڭ قاتىنىندا نەسى بار، نەگە جابىسادى وعان، نەگە ۇرادى ونى؟!" دەگەن وي كەلىپ ەدى.
- مۇنى دا ۇرا ما؟ - دەپ قالعانىمدا ءتىنداي كۇلىپ جىبەردى. پودنوسقا مومى مەن ءبىر تارەلكە تۋرامىش لوبى سالىپ، جەڭگەسى كىرىپ كەلدى.
- ء"ىلداي قاتىنىن ساباي ما" دەپ سۇرايدى مىنا بالا! - دەپ كۇلدى ءتىنداي.
كەلىنشەك تە كۇلىپ جىبەرىپ ماعان قارادى. مەن تۇقىرىپ الدىم، بەتىم وتتاي جاندى.
- نەگە سابايدى ەكەن؟.. ول ساباسا مەن دە سابامايمىن با!.. ونى نەگە سۇرادىڭ؟ - دەپ كەلىنشەك كوزىن اۋدارماي ماعان قاراپ تۇرىپ الدى، بۇل كوز - وتە وكتەم كوز ەدى، مەن قاتتى قىسىلىپ تەرلەپ كەتتىم. - بىرەۋدى ساباعانىن كوردىڭ بە؟..
جاۋاپ بەرمەسەڭ بولمايتىنداي، تىندايعا ساسا قارادىم مەن. ءتىنداي شىتىلىپ قالدى، ەكىنشى رەت قاراعانىمدا كوزىن قىسىپ قالدى. "ك...ىندى قىس" دەگەنى ەكەنىن سەزە قويدىم مەن. جاۋاپ قاتپاي مەن دە كۇلىمسىرەگەن سياقتى بولدىم. مەنىكىنىڭ وتە قيۋسىز، قىسىلىستان بولعان كۇلىمسىرەۋ ەكەنىن بىلەمىن، دوڭگەلەك الاسا ستولدىڭ ەرنەۋىن سىزعىلاي بەردىم.
- بۇل وتە ۇيالشاق بالا، بىراق، سويلەي قالسا ءتىپتى قىزىق سويلەيدى ەكەن! - دەپ ءتىنداي كەلىنشەكتى وزىنە قاراتىپ اكەتتى.
- كىمنىڭ بالاسى ءوزى؟
- جاڭا كەلگەن ءبىر كورشىنىڭ.
كەلىنشەك جىپىلىقتاتا سويلەنەتىن ءبىر تىلدە سويلەپ الدى دا، سوڭىنا قازاقشا جالعادى:
- ءبىز ادەمى كيىندىرىپ، مىرزا قىپ قويار ەدىك! - جەڭگەسى شاي قۇيىپ بەرىپ شىعىپ كەتكەن سوڭ، ءتىندايدان ونىڭ سولاڭشا نە دەپ سويلەگەنىن سۇرادىم.
- سەنى ء"بىزدىڭ سولاڭ سياقتى ەكەن، اكە-شەشەسى بىزگە بەرسەشى، كوپ اقشا بەرەر ەدىك!" دەيدى... - بۇل كەلىنشەك سولاڭداردىڭ ۇلكەن ءبىر بايىنىڭ قىزى. اكەسىندە ۇل جوق. سەن وعان بالا بولساڭ، ادەمى مىرزا بولار ەدىڭ، اكەڭ دە مالدى بولار ەدى!
مەنىڭ جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ دۇرسىلدەپ كەتتى. قولىما الىپ ءبىر ۇرتتاعان شايدى قويا سالدىم، شىعىپ كەتكىم كەلدى. بۇل جايىمدى سەزگەندەي، ءتىنداي ءسوزىن جايما شۋاقتاي بەردى:
- قورىقپاي-اق قوي، اكەڭنىڭ سەنى بەرمەيتىنىن بىلەمىن. اكەڭ دە، شەشەڭ دە وتە جاقسى كورەدى ەكەن سەنى، بارعان سايىن ماعان تاپسىرادى عوي... كوڭىلىڭە الما، بۇل قاتىن بىلجىرايدى!.. شاي ءىش، مىناۋ جاقسى ءساي، مومىمەن قوسىپ جەپ، تويىپ ال!
مەن شاي ۇرتتاي بەردىم، لوبى جەۋگە كوڭىلىم الاي-دۇلەي. كەشەگى لوبى دەگەنىن شيكى كۇيىندە تۋراپ-تۋراپ ۇستىنە ماي سياقتى قوڭىر بىردەمە قۇيىپتى. ودان دا جەمەدىم. سىرلانعان ەكى شىبىقپەن قالاي ءىلىپ الىپ جەيتىنىن بىلمەيمىن. ءتىنداي سونىمەن الىپ سوعىپ وتىر. ول ءتىپتى زورلاي بەرگەن سوڭ لوبىسىنان ءبىر ءۇزىپ جەدىم. جانىما قويعان گۇلىمدى الىپ، قاراي بەردىم، ول العاشقىداي ەمەس، سولىڭقىراپ قالىپتى. ءتىندايدىڭ جاڭا ءۇزىپ العان گۇلىن ۋاقالاپ-ۋاقالاپ سالعانى ەسىمە ءتۇستى. "ويتەتىنى بار نەگە ءۇزىپ الدى؟" دەپ رەنىشپەن ويلادىم. "ال ءىلدايى ءوزىنىڭ مىناداي ادەمى قاتىنى بولا تۇرىپ، ەلدىڭ قاتىنىنا جۇگىرەدى؟ بۇل دا سول ءۇزىپ العان گۇل سياقتى ۋاقالاپ-ۋاقالاپ تاستاي سالعانى ەمەس پە. جوق، بۇل كەلىنشەك قۇلپىرىپ تۇر، بەيشارا قىزىل كەلىنشەكشە كوزى كوگەرمەپتى. مىقتى بايدىڭ قىزى بولعان سوڭ ۇرعىزباعان دا، ۋقالاتپاعان دا عوي تەگى... بىراق، بۇلار ءۇزىپ الادى دا قادىرسىز تاستايدى. مىنا ءتىندايدىڭ ء"يىسى جاقسى" دەپ تاستاي سالۋىن كورمەيمىسىڭ، توق قاسقىر سياقتى!.. اكەم: ء"وزى تويسا دا كوزى تويمايدى" دەيتىن. ولار توق بولسا دا قويدى قىرا بەرەدى ەكەن، ال بۇلار وزدەرىنە كەرەكسىز بولسا دا جۇلىپ تاستاي بەرەدى. وسىلاردىڭ "تەگى قاسقىر" ەكەن!.
- سەن قوناق بولىپ كەلىپ وتىرىپ، نەگە تاماق جەمەيسىڭ! - دەپ قالدى ءتىنداي.
- جەپ بولدىم، قايتامىن؟
- ءاي، سەن الگى قاتىننىڭ سوزىنەن قورقىپ قالدىڭ عوي!.. مىنا مومىنى ال، كەيىن جەيسىڭ. جان قالتاڭ بار ما؟
- مەندە جان قالتا بولا ما، - ءتىنداي قالپاعىمدى الدىرىپ، مەن ۇزگەن مومىعا ەكى ءبۇتىن مومى سالىپ بەردى. مەن ەرىپ شىعىپ قايتۋعا بەت الدىم. بالاعىن ايدارلىشا تاڭىپ العان، ۇزىن جىرتىق كويلەكتى سەمىز ايەل شىقتى ءبىر ەسىكتەن. اياعى كىشكەنتاي "شي اياق" ەكەن. سونداي تورعىن كيىمدى، جاستاۋ ءبىر ايەل ار جاعىندا ءبىر ەسىكتە تۇر. تاڭىپ العان اياعى مەن جەلكەسىنە ءتۇيىپ قويعان شاشتارى بولماسا، ەكەۋى دە ءوڭدى ادامدار ەكەن. سەمىز ايەل تىندايعا، ونان سوڭ ماعان قارادى.
- مىنا بالاڭ كىم؟ - ءتىندايدان جاۋاپ كۇتپەي-اق، الشاڭداپ جۇرە بەردى ول.
- سەنىڭ اپاڭ با؟ - دەپ سۇرادىم مەن.
- يە... ارعىسى كىشى شەشەم.
"ەڭ قيىن قاسقىر - اكەسى ەكەن!" دەگەن وي كەلدى ماعان. ء"ىلداي بىرەۋىن تاستاپ جۇگىرسە، ول كارى باسىمەن ەكەۋىن تاستاپ جۇگىرىپتى قىزىل كەلىنشەككە. بالاسىنان اش كوزدىگىمەن تارتىپ اكەتكەنى عوي!.. ءىلداي ساباعانى دا ءجون ەكەن. بىراق، ءوز اكەسىن قوسا ساباسا ادىلدىك بولار ەدى عوي! ءالسىز دەپ مالايدىڭ قاتىنىن عانا ساباۋىن قاراشى ءيتتىڭ بالاسىنىڭ!"
ءۇش مومىنىڭ ۇستىنە قويىپ اكەلە جاتقان گۇلىمە قاراپ، ءتىنداي تاعى دا ەكى قىزىل گۇل ءۇزىپ بەردى. ماعان ارناعان سىيىن وسىمەن اياقتاتقانداي بولدى دا، قاقپادان شىعا بەرە ەندى مەنەن سىي كۇتكەندەي:
- مەنىڭ كەشەگى ءسوزىمدى ايتتىڭ با؟ - دەدى.
- كىمگە؟
- ءۇي، كەشە قىزعا ايت دەگەنىم قايدا؟
- ءوزى سۇرامادى.
- ول سۇرامايدى، ءتىنداي بىلاي دەدى دەپ سەن ايت! - مەن جالتارا ءسوز تابا الماي ويلانىپ قالدىم، تۇرا قالدىم دا قاقپانىڭ بوساعاسىنا قاراي بەردىم، بەرگەن "سىيلىعىن" سول جەرگە ءۇيىپ قويىپ قۇتىلعىم كەلىپ ەدى، ولاي ەتۋدەن قورىقتىم دا ويلانا ءتۇستىم:
- "كەشە قىز نە ايتتى" دەپ سەن مەنەن سۇرادىڭ عوي. ول دا مەنەن سۇراسا ايتايىن! سۇراماسا... سۇراماسا... قايتىپ ايتامىن!
ءتىنداي سانىن شاپالاعىمەن ءبىر سالدى. ءجۇزى سۋىلىپ، قاباعى تۇيىلە ءتۇستى. مەن تومەن قاراي بەردىم. ماڭدايىمنان تەر اعىپ كەتتى.
- ءوزىڭ ىنجىق ەكەنسىڭ عوي! - دەدى ول. - الدىمەن جىگىت ءسوز سالماسا، قىز سۇراۋشى ما ەدى!
- يە، الدىمەن سەن ايت، سونان سوڭ مەنەن سۇرارسىڭ! - دەدىم وعان جالىنىشتى شىرايمەن قاراپ قويىپ، سونان سوڭ قالپاعىمداعى "سىيلىققا" ۇڭىلە تۇرىپ سويلەدىم. - مەن مىنانى المايمىن!.. كەرەك ەمەس، ۇيىڭە اپارىپ قويشى!
- ونى مەن نە قىلامىن، الىپ كەتە بەر!
- يتىڭە بەرەرسىڭ، نە مالايلارىڭ جەر، مەن المايمىن! - ءتىنداي كۇلىپ جىبەردى دە، جۇمسارا قالدى.
- بىزدە مومى كوپ، الىپ كەتە بەر، كەرەك ەمەس!.. سەنىڭ ۇيىڭدە استىق جوق شىعار، قىزعا الگى ءسوزىمدى ايتساڭ كوپ ۇن اپارىپ بەرەمىن!.. ءجۇر، ۇيىڭە مەن اپارىپ سالايىن. - مەن ەرىكسىز ىلەسە ءجۇردىم، - سەن ول قىزعا بىلاي دە: ءتىنداي ساعان ايت دەپ تاپسىردى دە؟ جاقسى كورىپ قالدىم، سۋ بويىندا بولسا دا، ءبىر سويلەسسىن!.. ۇقتىڭ با؟.. سەن بۇل ءسوزدى ايتا سالىپ كەتە بەرسەڭ، ۇندەمەيدى ول. ۇرىسسا ماعان ۇرىسادى... وسىنى ايت، يە!.. بۇگىن ايت!
- سۇراسا ايتام!
- سۇراماسا دا ايت!.. ايتاسىڭ!.. ايتپاساڭ... مەن وكپەلەيمىن.
وسىلاي قاداعالاپ تاپسىردى دا ۇيىنە قايتتى ول. مەن ءوز ۇيىمە اۋىر جۇك كوتەرگەندەي قينالا كىردىم. اكەم ۇيدە جوق ەكەن. تابىسىمدى جەرگە قويا سالعىم كەلدى دە، بيعادىل مەن بيعايشا قاراي بەرگەن سوڭ ءبىر مومىعا ءبىر گۇلدەن قوسىپ ۇلەستىرىپ بەردىم. ارتىلعان ءبىر «پارىن» شەشەمنىڭ الدىنا قويا سالىپ ەدىم، كۇلىپ جىبەردى.
- پو، تابىسپەن قايتىپسىڭ عوي ءوزىڭ!.. نە بولدى ىزالىسىڭ عوي؟... تاماق بەردى مە ءوزى؟
- جەمەدىم، - دەپ تۇنجىراي ءتۇستىم مەن، - جامىشكە ايت دەيدى!
- نە ايت دەيدى؟ - دەپ ويلانا قالدى شەشەم. - و، ادىرا قالعىر-اي، باسە! سەنى نە قىپ قۇرمەتتەپ كەتتى دەسەم... وندا مىنا نەمەلەرىن نەگە اكەلدىڭ؟
- زورلاپ بەردى، اكەپ سالدى ءوزى؟
- داندەۋىن ءيتتىڭ بالالارىنىڭ!
- سەن نە دەدىڭ؟ ايتايىن دەدىڭ بە؟!
- جوق، «ءوزىڭ ايت» دەدىم!
- يە، دۇرىس ايتىپسىڭ! ءوز نامىسىڭدى جىبەرمەپسىڭ! بۇزىقتان تۋعان نەمەنى قاراشى! ەندى ونىمەن بىرگە جۇرمە! «ۇشىنعاننان قۇتىرعان تۋادى» دەگەن وسى!
- ول: ايتاسىڭ، ايتپاساڭ وكپەلەيمىن دەدى!
- جوق، سەن ايتپا! مەن ءجامىشتىڭ شەشەسىن ساقتاندىرىپ كەلەيىن! - دەپ سويلەي شىقتى شەشەم، - بىرەۋدىڭ بۇلدىرشىندەي جالعىز بالاسىن قورلاماق قوي ەندى!
قىزىل كەلىنشەكتىڭ كوزىنىڭ كوگەرگەن سەبەبىن مەن شەشەمە دە ايتقان ەدىم، سودان بولۋ كەرەك، ول قاتتى شيراپ شىقتى.
بيعادىل سورپا ىشكەلى ءبىراز الدەنىپ قالىپ ەدى. بەت سۇيەگى سويديعان ارىق جۇزىنە ءبىر قايعى ورناي قالعانداي بولدى:
- بۇل جاقتىڭ بايىنىڭ بالالارى وتە بۇزىق بولادى ەكەن، سەنى ۇرادى-اۋ ەندى ول! ەشكىگە مازا بەرمەيدى ەندى! - دەدى ۋايىمداپ.
مەن دە وسى قايعىمەن الديلەنىپ ۇزاق وتىردىم. شەشەم قايتىپ كەلىپ شاي قايناتتى.
- سەن ەشكىگە ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ قارايتىن بول، - دەدى شەشەم، - ول جاققا بارماي-اق قوي، مەن ءوزىم ايداپ اكەلىپ تۇرامىن!
وسى ۇيعارىممەن توبەگە ەكىنشى رەت شىعىپ قاراۋىلداعانىمدا ۇيىنەن ءجامىش شىعىپ تۇر ەدى، ماعان قولىن بۇلعادى. مەن جالما-جان جەرگە ءتۇسىپ، شەشەمنەن رۇقسات الىپ شىقتىم. ءجامىش ءوڭىن مەن ايتقاننان دا بەتەر بۇزىپتى، كۇيەلەش-كۇيەلەش. باسىمدى كۇلىمسىرەي سىلاپ تۇرىپ، ءتىندايدىڭ نە سۇراعانىن، مەنىڭ نە دەگەنىمدى ءبىر-بىرلەپ سۇرادى. وعان مەنىڭ قايتارعان جاۋابىما كۇلۋمەن بولدى، اقىرىندا مەنى دە قورعاۋ شاراسىن ايتتى ول.
- قازىر مەن سەنى شىبىق الىپ قۋامىن، سەن وزەندەگى بالالار جاققا قاشاسىڭ، ۇيالماي-اق جىلاي قاش، كۇلمە! شىبىق ءبىراز قاتتىراق ءتيىپ كەتسە دە شىدا! - دەپ كۇرسىندى، - سەنى سول يت قاپقاننان مەنىڭ ۇرعانىم جۇمساق ەمەس پە!... مەن ۇرعان سوڭ ساعان ول تيىسە قويماس. «سەنىڭ جامىشكە ايت دەگەنىڭدى ايتىپ ەدىم، قوتيىن قىز ەكەن، قاتتى ۇردى» دەپ بار! ونان كەيىن سەن وعان جامىشتەن «ۇيالامىن» دەمەي، «قورقامىن» دەي بەر، ماقۇل ما؟
مەن بۇل امالعا رازى بولىپ باسىمدى يزەپ-يزەپ قالدىم. ول ءبىر شىبىقتى دايىنداپ تەرەزەگە سۇيەپ قويعان ەكەن، ۇش جاعىنا قالىڭ شۇبەرەك وراپ تىگىپ تاستاپتى. سونىسىن الدى دا، «ال، قاش» دەدى. مەن زىتا جونەلدىم. قاقپادان شىعا قاراسام ءتىنداي نوكەرلەرىنىڭ قاسىندا ەكەن. سولارعا قاراي تۋرا تارتتىم. تاياق جەگىزبەي قۇتىلىپ كەتكەن بولايىن دەپ قانشالىق قۇيىنداتسام دا قىز قويمادى، قاتتى ۇرعانداي شىبىعىن بار پارمەنمەن سەرمەپ قالىپ ءبىر كىدىردى. باستىرمالاتا قايتا قۋىپ جەتىپ جانە قىرقا سالىپ جىبەرگەن بولاتىن. شىبىق كەيدە دارىماي ىسقىرىپ قالادى دا، كەيدە دارىعانمەن جۇمساق تيەدى. جىلاي المادىم، داۋىسىم قاتتى شىقپاي كۇلكىگە اينالا بەردى. شىنداپ جىلاعىم كەلگەندەي «قاتتىراق!» دەپ قالدىم مەن. قىز مىرس ەتە ءتۇستى دە، وزەنگە تاياي بەرگەنىمدە سالىپ-سالىپ جىبەردى. راسىمەن-اق شىڭعىرا جونەلدىم، قىز وزەنگە تۇسپەي توقتاپ قالدى دا، مەن سۋدى كەشىپ وتە شىقتىم.
- نە بولدى، نە بولدى! - دەپ ءتىنداي ورنىنان اتىپ تۇردى. مەن قاشقان بويى ار جاعىنا ەشكى جۇرگەن جاققا ءوتىپ كەتتىم.
- سەندەر نە ۇيرەتىپ جۇرسىڭدەر بۇعان؟ - دەپ شاق ەتە ءتۇستى ءجامىش. - بۇزىقتارىڭ وزدەرىڭمەن كەتسىن! ەكىنشى رەت مۇنداي ءسوز ايتقىزاتىن بولساڭدار، ەشكىمىڭدى ايامايمىن. مەنى كىمگە ۇقساتىپ ءجۇرسىڭ؟
قىز كىلت بۇرىلىپ قايتىپ كەتتى. شەشەسى قاقپادان شىعىپ قاراپ تۇر ەكەن. ءتىنداي اۋىز اشا الماي قالدى. مەن باسقالاردىڭ كورۋىنەن ۇيالىپ، ەشكىنىڭ قاسىنا بارىپ جاتىپ الىپ ەدىم. «قۋعىنشى» مەن «قاراۋىلشى» ۇيىنە كىرىپ-كىرىپ كەتكەن سوڭ عانا شاقىردى ءتىنداي، بارمادىم. مەنى راسىندا قورقۋدان ۇيات مەڭدەتىپ العانداي. «وسى نەمە ءۇشىن قىزدان تاياق جەگەندەي كورىندىم-اۋ مەن!... سىرتتان كورگەندەر بولسا نە دەر ەكەن؟» دەگەن نامىسپەن بۇرىسە ءتۇستىم. ءتىنداي قاسىما كەلىپ تۇرەگەلىپ تۇردى.
- ايتتىڭ با؟
- ايتتىم.
- ول نە دەدى؟ كۇلدى مە؟
ارقاما ەكى شىبىق قاتتى ءتيىپ ەدى، ءوزىم تىلەپ ۇرعىزسام دا تيتىعىما جەتكەندەي بولعان.
- تاياق كۇلە مە ەكەن! - دەپ شىتىنا قارادىم وعان، - ءۇن-ءتۇنسىز شىبىق الا سابادى مەنى، ارەڭ قۇتىلدىم!
ماعان ءتىنداي سۋىنا قارادى:
- مەنىڭ ءسوزىمدى عانا ايتپاي، قوپال سويلەگەن شىعارسىڭ! ءتىپتى شاعىستىرعان بولۋىڭ كەرەك. ايتپەسە مۇنشالىق ىزا بولمايدى! وعان مەندەي جىگىت تابىلا بەرە مە؟! نەگە تۋلايدى؟ «بۇزىق ءسوز ۇيرەتتىڭ» دەدى عوي. مەن ساعان قاشان بۇزىق ءسوز ۇيرەتىپ ەدىم؟!
- جوق، سەنىكىنەن باسقا بۇزىق ءسوز ايتپادىم!
- نە دەپ ايتتىڭ؟
- «جاقسى كوردىم... سۋدىڭ بويىندا سويلەسسىن، باسىمدى سىلاسىن دەدىڭ عوي» سونى ايتتىم!
ءتىنداي شىتىناپ قالدى:
- باسە، بۇزىپ ايتىپسىڭ عوي! «سەنى جاقسى كورىپ، باسىڭدى سيپايدى ەكەن عوي، مەنىڭ باسىمدى دا سيپاساشى دەپ ايت» دەپ ەدىم عوي!
- وسىلاي ايتتىم! سەن باعانا... «وسىلاي ايتساڭ، ساعان تيىسپەيدى، ۇرىسسا ماعان ۇرىسادى، دەپ ەدىڭ، مەنى ۇردى عوي! قوتيىن قىز ەكەن، قاتتى قورىقتىم.
ءتىنداي ۇيىنە قايتتى. «قولباسشىنىڭ» ءتۇسى بۇزىلعانىنان ءۇن-ءتۇنسىز وتىرىپ قالعان بالالار، ونىڭ قاراسى كورىنبەي كەتكەن سوڭ عانا تاراي باستادى. كەشەگى تاياق جەگەن ەرەسەك «نوكەر» قاسىما كەلىپ ەسىركەي قارادى ماعان.
- سەنى انا قىزعا ۇرعىزعان ءتىنداي عوي، - دەدى ول تۇرەگەپ تۇرعان بويى، جان-جاعىنا قاراپ، - ءجامىش جاقسى قىز ەدى، ول تىندايعا ىزا بولعان سوڭ عانا ۇردى. ءتىندايدى ۇرا الماعان سوڭ سەنى ۇرماي قايتسىن، «تاز اشۋىن تىرنادان الادى» مەنى دە تالاي كەلىنشەككە ءسوز ايتىپ بەر دەپ ۇرعىزعان ءتىنداي، كەشە ءوزى ۇردى. سەنىڭ بۇل كورگەنىڭ ەشتەڭە ەمەس، كەرەگى جوق، ۇندەمەي جۇرە بەر!
مەن الگى نامىستانۋ جايىمنان ازات بولعانداي بويىمدى جيىپ، شيراقى قايتتىم ۇيگە. ەشكىمدى ايداپ قوراعا كىرگىزگەن سوڭ ءجامىشتىڭ شاقىرۋىمەن دۋالدان اسىپ، سوندا باردىم. قولىمنان جەتەكتەپ ۇيىنە كىرگىزىپ اكەتتى دە، جالما-جان ارقامدى اشىپ قارادى. كەيىنگى ۇرىلعان ەكى شىبىقتان ءوزى دە قاۋىپتەنىپ قالعان ەكەن.
- ويباي-ي... تاڭبا ءتۇسىپ قالىپتى، - دەپ ءوزىنىڭ ارتىنان قاراپ تۇرعان شەشەسىنە جالت قارادى دا، مەنى قۇشاقتاي الىپ وتىرا كەتتى. ماڭدايىمنان قاتتى-قاتتى ءسۇيدى. كوزىنەن جاس شىعىپ كەتكەن ەكەن.
- مۇنىڭ جازىعى نە ەدى، قۋالاعان بولىپ قانا قويماي، نەگە ۇردىڭ مۇنشا؟ - دەپ شەشەسى وعان رەنجي قارادى.
- ءوزى، - دەپ كۇلىپ جىبەردى قىز. ءوزى «ۇر، قاتتىراق ۇر!» دەگەن سوڭ سۋدان وتە بەرگەنىندە ەكى رەت ۇرىپ قالىپ ەدىم، قاتتى ءتيىپتى!
- اۋىرعان جوق... ەش نارسە بولعان جوق! - دەي بەردىم مەن.
- ءوزىن-ءوزى سويعىزعان دەگەن وسى! - دەپ كەمپىر قاتتى كۇرسىندى.
- قورقا بەرسەڭدەر ءبىرىڭنىڭ ەتىڭدى بىرىڭە جەگىزەدى ءالى، ازەر بولسا مىنا مولاسىنان كوشىرىپ جىبەرەدى. ونان باسقا نەسى بار بىزدە. قورىقپاڭدار ەشقايسىسىنان. - كەمپىر سويلەي ءجۇرىپ، ۇلكەن ءبىر قارما نانىن ورامالعا ورادى، - مىنانى ماديانعا الا بارشى، بالام!
ۇيگە كىرىپ بارعانىمدا شەشەم باسى-كوزىمە انىقتاي قارادى.
- ءتىنداي تيىسپەدى مە ساعان؟ ولكەگە كەتىپ قالىپسىڭ عوي!
- ءجامىش ماعان ۇرىسقان بولىپ، ۇرعان بولىپ، قۋالاپ اپارىپ تاستادى، تىندايعا ۇرىستى.
- امالىن تاپقان ەكەن، - دەپ كۇلىپ جىبەردى شەشەم، - جارايدى، قىزىڭ قۋ ەكەن، ادام بولادى ەكەن!
اكەم بولعان ءىستى شەشەمنەن سۇراپ ۇقتى.
- «تورەگە ەرگەن ەرىن ارقالايدى» دەگەن ءسوز بار بالام، ەندىگارى وعان ەرمە! جاي عانا جاۋاپ بەرىپ ۇندەمەي جۇرە بەر! جاعىمسىساڭ جانىڭدى دا، ارىڭدى دا سۋىرىپ الادى. قازىر جامانداساتىن كەز ەمەس، «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى»، نە دەسە دە ۇندەمەي قۇتىلىپ جۇرە بەر. ال، مۇنداي ارسىز ىسكە ارالاسۋشى بولما!
اكەمنىڭ بۇل كەشتە ماعان ايتقانى وسى عانا بولدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ جالعىز ەشكىنىڭ سوڭىنا ەرىپ كوك مايساعا باردىم، قورقىنىشسىز باردىم. ءتىنداي ءۇشىن قىزدان تاياق جەپ الدىم عوي، ەندى مۇنىڭ ۇرارلىق سەبەبى جوق قوي! نوكەرلەر قورالانىپ الىپ، اڭگىمە ايتىسىپ وتىر ەكەن. كەلە جاتقان ماعان «قولباسشى» ءبىر قاراپ الدى دا، ءوزى الدىڭعى كۇنى شاپالاقتاعان «نوكەرىن» وڭاشاراق شىعارىپ، وعان بىردەمە ايتىپ جاتتى. كۇن بۋالدىر ەدى. باتىس جاقتان سۇركەيلەۋ سوققان جەل جاڭا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ جىلۋىن قايتارا ايداپ، كەلتىرمەي تۇرعان ءتارىزدى. قورالانىپ وتىرعان «نوكەرلەردىڭ» قونجاۋى بۇگىن تىم تومەن ەكەن. سىرتتارىنا كەلىپ وتىرا كەتتىم. ەشقايسىسى ماعان قارامادى، ىعىسىپ ورىن بەرەر تۇرلەرى دە ءتىپتى جوق.
توپقا قايتىپ كەلگەن ءتىنداي ماعان قاراپ تا قويمادى. كەلىسىمەن ەكەۋىنە توپ-توپ ءبىر جاعى جارىلا ورىن بەردى. «قولباسشىنىڭ» تاناۋى ءىسىنىپ الىپتى، قارا سۇر جۇزىنەن ىزعار شاشىلىپ تۇر ەكەن. قيىق كوزىنىڭ قۇيرىعىنان ءبىر راقىمسىز كۇش تارتىپ تۇرعانداي، ەكى كوز ەكى جاققا قيىستاپ، جىرتيا قالىپتى. بۇگىنگى كۇننىڭ سۇركەيلىگى دە «قولباسشىنىڭ» وسى ىزعارىنان بولىپ تۇرعانداي ءبىلىندى ماعان. توپ جىم-جىرت، ءبارى تومەن قاراۋلى، الگى وڭاشا شىعارىپ سويلەسكەن «نوكەرى» ءسوز باستادى. جەگەن تاياعى بۇگىن ەسىندە جوق سياقتى، سارىندى كوسەمشە كەيپىنە كەلە قالدى:
- بيعابىل، - دەدى تومەن قاراعان بويى، - ءتىنداي مىرزانى سەن قاتتى وكپەلەتىپسىڭ. بارىمىزگە بەلگىلى قايىرىمدى مىرزا ەدى، كوڭىلىن قالدىرىپسىڭ. بۇل كىسىنىڭ تالابىن ورىندامايتىن ەشبىر قىز دا، كەلىنشەك تە جوق ەدى، كەشە انەۋ ۇيدەگى بويجەتكەنگە شاعىستىرىپ ۇرىسقىزىپسىڭ، قۇرمەتتى مىرزانىڭ ءسوزىن بۇزىپ جەتكىزىپسىڭ! سول ءۇشىن مىرزا سەنى بۇل جەردەن ءبولىنىپ كەتسىن دەيدى. ەشكىسىن بىزدەن اۋلاققا باقسىن دەپ بۇيىرىپ وتىر.
مەنىڭ ورەكپىپ سوققان جۇرەگىم سۋ سەپكەندەي سۋىنىپ بارىپ، باسىلا قالدى. مىرزاسىنان دا، بارىنەن دە اينىعانداي، وسى توپ تۇگەلىمەن ءبىر ءتۇرلى ءناجىستىڭ ۇلكەن ۇيمەسىندەي كورىنىپ كەتتى. كەشە كەشتە ماعان ءتاپ-ءتاۋىر دەمەۋ بەرىپ، بۇل مىرزاسى ءوزىن دە تالاي كەلىنشەككە ۇرعىزعانىن ايتقان وسى «نوكەر» - بۇل ۇيمەنىڭ قازاق ورتاسىنداعى ەڭ ساسىق، ادام قاراماستاي، ناعىز جۇزىقاراسى بولىپ بايقالدى. «اۋزىنىڭ دەرەۋ ارت جاعىنا ورناي قالعانداي قۇبىلۋىن قاراشى!» جيىركەنىشتەن تىجىرىنىپ، مۇرنىم قيسايىپ كەتكەندەي بولدى وزىمە. بۇرىن وزىمە ءبىتىپ كورمەگەن ەرلىك، باتىرلىق دارىعانداي بولا قالعانى بايقالدى. «مۇنشالىق پالەلى توپتان ءبولىنىپ كەتسەم ولەم بە ەكەن!» دەگەندەي ەگەسپەن تۇرا جونەلدىم، ەشكىنى ۇستاپ الدىم دا، جوعارى جاققا جەتەكتەي اكەتتىم. كىشكەنە ەشكى دەدەكتەپ، لاعى ماڭىراپ ارتىنان ەرىپ كەلەدى. بۇرىن جوق كۇش تە بىتكەندەي بولدى وزىمە، تارتىنعانىنا، ءتورت اياعىن بىردەي تىرەپ تاس تابانداۋىنا تيتتەي دە بوگەلمەدىم. ەشكىنى ءبىر يەلىس، ويىق جاردىڭ شوپتەسىن تۇيىعىنا تامان اپارىپ، اشىق جاعىنا وتىرىپ الدىم، ەشكى ءبىراز ماڭىراپ تۇردى دا، جايىلا باستادى. سونىسىنا قۋاندىم، جالعىز جايىلىپ كورگەن جۋاس ەشكى سياقتى.
مەنىڭ ءبولىنىسىپ كەتكەنىمدى شەشەم كورگەن ەكەن، بيعادىلدى جىبەرىپتى. ءبىر لاقتى ەشكىگە ەكى قويشى قوسىلىپ جاقسى جايىلدىق. ونىڭ ۇستىنە بۇل جەردە زورەكەر ۇكىمەت جوق، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز ەركىن سەزىندىك.
ءبىز جۇرگەن جەرگە ەرتەڭىنە ءتىنداي كەلدى. جۇرەگىمىز زىرىلداي جونەلىپ ەدى، اقىراڭداماي، سىنىقتاۋ كەلدى. مەنى اناداي جەردەن شاقىردى دا وتىرا قالدى. قاسىنا مەن بارىپ تۇرا قالدىم.
- ەي، سەن وتىرشى! - دەدى، مەن تۇرا بەردىم. ناقاق سوتتاعانىنا قاراي، وعان ارتار ايىبىمدى ويلاپ تۇردىم، - سەن انا قىزبەن قايتادان سويلەستىڭ بە؟
- نەگە سويلەسەم، ول ۇردى عوي! ەندى ونىڭ قاسىنا بارمايمىن.
- ءبىزدىڭ قاسىمىزعا باراسىڭ با؟
- سەندەر قۋدىڭدار عوي!... بارمايمىن!
- نەگە؟
- بارعىم كەلمەيدى، قورقامىن!
- سەن انا قىزبەن ەندى ءبىر سويلەس! مەنىڭ ءسوزىمدى تۋرالاپ ايتىپ قوي!
- ءبىر ايتتىم، ەندى ايتپايمىن! اكەم مۇنداي ىسكە ارالاسپا دەدى، ارالاسپايمىن!
ول ۇندەمەي، سۋىق قاراپ قايتىپ كەتتى. سول كۇننىڭ كەشىندە بۇل سۋىق ءبىزدى بۇرە كەپ ءتۇستى. كوجە ءىشىپ وتىرعانىمىزدا ءىلداي ەسىكتەن ءۇڭىلىپ قاراي قالدى دا:
- كوشىڭدەر! - دەپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى! - ەرتەڭ باسقا ادام تۇسىرەمىن بۇل ۇيگە!
اكەم دالاعا شىعىپ سويلەسپەك بولىپ، ورنىنان اتىپ تۇرا، باسىن توبەگە تاعى سوعىپ الدى. ادەتتەگىسىنشە وعان كەيىمەي توبەسىن سيپايلاي شىقتى.
- مىرزا، بۇل ءۇيدى ماقۇلبەك سۇراپ الدىم دەپ ءبىزدى كىرگىزىپ ەدى. «مىرزالارعا مەن ايتقانمىن، ءبىر جىلعا دەيىن قۋالامايدى» دەگەن. ءسىز نەگە اشۋلاندىڭىز، سونى ايتشى!
- جوق، يت دەگەن سەبەپ ايتىپ تۇرمايدى، باس سالىپ جۇلادى، كوش دەگەن سوڭ كوش!
- ويپىر-اۋ، كىم ايتتى يت دەپ؟
- انەۋ بالاڭ، «يت پەن ءىلدايدان عانا قورقامىن!» دەپتى عوي. كوش ەندى كوش دەگەن سوڭ! - ءىلداي ءسوزدى تىڭدامايتىندىعىن بىلدىرە بۇرقىراپ، قولىن سەرمەي-سەرمەي جونەلدى.
- «يت پەن بالا بىردەي» دەگەن ەمەس پە ەدى. ەي، مىرزا! ونى ەرەسەك بىرەۋىمىزدەن ەستىمەي، بالانىڭ سوزىمەن جازالاماقپىسىڭ! بالا مەن بالا بولعانىڭ با؟
ءىلداي دۋالدان شىعا بەرە قاتتى اقىرادى:
- كەت بۇل جەردەن، كەت دەگەندە يت تە كەتەدى!
اكەم قالشيىپ تۇرىپ قالدى. شاعىن قارا ساقالى ءدىر ەتە ءتۇستى دە، ءۇن قاتپاي قالا بەردى. سول ورنىندا كوپ تۇردى. مەن شەشەمە قاراي بەردىم.
- سەن قوزعالماي تاماعىڭدى ىشە بەر، - دەپ قويدى شەشەم. اكەم قايتا كىرگەندە ءوڭى بۇرىنعى قالپىندا ەكەن، ەش نارسە بولماعانداي بەيعام قاراپ قويىپ وتىرا كەتتى.
- سەن ونى كىمگە ايتىپ ەدىڭ؟
- تىندايعا، - دەدىم مەن، - ول مەنىڭ نەدەن قورقاتىندىعىمدى سۇراعان سوڭ ايتقام!
- نە دەپ ايتتىڭ؟
- ءبىر سۇراعاندا، «يتتەن» دەدىم: جانە سۇراعاندا سەنىڭ «اعاڭنان» دەدىم: سونان سوڭ «اقتاي، ساناتپايدان» دەدىم، جانە «ءبىر سارت قىزدان قورىقتىم» دەدىم جانە ءبىر ديۋ سارت بار ەدى، ونى ۇمىتىپ قالعانمىن.
اكەم مەن شەشەم كۇلىپ الدى.
- سەن ءوزىڭ قورقاتىنىڭنىڭ ءبارىن وسىلاي ءتىزىپ ايتا بەر، - مۇنان سوڭ ەڭكىلدەپ كۇلدى اكەم، - قورىقپاي-اق ايتا بەر، الدىمەن يتتەن باستاساڭ بولعانى! قورقىتاتىن ادامدار يت بولماسا، ءوزى قورقادى، وندا! و، تىلىڭنەن، بال تامعان قوڭىر قوزىم! وقاسى جوق، كوش دەسە كوشە بەرەمىز! كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان جەرىمىزدەن، تۋعان ەلىمىزدەن ايىرىلعان سوڭ، زورەكەردىڭ ىلۋشىنىندە قيمايتىن نەمىز بار!
بۇل سوزدەگى مەنىڭ ايىرا الماعانىم «تىلىڭنەن بال تامعان قوڭىر قوزىم» دەۋى بولدى. بۇل جولى مەنىڭ تىلىمنەن بال ەمەس، ۋ تامعانىن ەندى ءتۇسىندىم. اكەمە قالايشا بال بولىپ ۇعىلادى؟
اكەم دەرەۋ ماقۇلبەگىنە كەتىپ ەدى، ونىڭ كوشىرمەي الىپ قالۋ قولىنان كەلمەيتىنىن بىلگەن سوڭ، تەز قايتىپتى. الىپ كەلگەن ەڭ جاقسى حابارى - ەشكىنىڭ بىزگە باسىمەن تيگەندىگى بولدى. اۋرۋى ادا-كۇدە جازىلعاندىقتان رازى بولىپ، ساۋىنعا بەرگەن لاقتى ەشكىسىن بىزدەن قايتارىپ المايتىن بولىپتى.
ەندى ەرگەيتىگە - بيگەلدى تۇرعان سمايىل حۋيزۋدىڭ قاسىنا كوشتىك. كوشۋ دەگەنىم - ءىلداي ەندى قول باستاپ شىعىپ، انىقتاپ جازالاماي، نەعۇرلىم ۇيقىسىنان ويانباي تۇرعانىندا كىشكەنە قازانىمىز بەن جالعىز قابىمىزدى كوتەرە قاشىپ، كەتىپ الۋ ەدى. تاڭ بوزىنان تۇردىق تا سولاي تارتىپ بەردىك.
قۇرمەتتى «تەرگەۋشىم»، «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى»، ءبىزدىڭ كەرۋەنىمىز، تۇيە تىزبەگى ەمەس، ارينە تۇيمەدەي-تۇيمەدەي اۋىزدارىن باقاشا اشقان كىشكەنە بالالار تىزبەگى. بۇل كەرۋەندى دە، بار جۇكتى كوتەرىپ كوش باستاپ كەلە جاتقان اكە شەشەمدى دە سورلاتىپ، سولاي كوشتىرگەن - مەنىڭ قىلمىسىم. جان-دەنەم تۇگەلىمەن قىلمىس بولماسا، كىشكەنە جۇرەگىمنىڭ شىن قورقاتىن جاندىكتەرىن شىنشىلدىقپەن ايتار ما ەدىم! شىنىمىزدى ايتامىز دەپ ۋ شاشىپ الىپ، ۇرلانا قاشىپ شىعا بەرۋ - بيعادىل ەكەۋمىزگە تۋرا بىتكەن قاسيەت بولدى. ال اكە-شەشەمىز بۇل قاسيەتىمىزدەن قانشالىق سورلانىپ كەلە جاتسا دا «تىلىڭنەن بال تامعان قوڭىر قوزىم» دەپ سۇيەدى، «وسىنىڭنان تانبا، قورىقپاي ايتا بەر!» دەيدى تاعى دا. ءبىزدىڭ تىلىمىزدەن جەلكەسىنە ۋ تامىپ، ءوزى جاۋىر بولىپ كەلە جاتسا دا، ولار ۋىمىزدى بال دەپ ەسەپتەۋدەن اينىمايدى. قىلمىستىڭ قايدان تۋىپ، قالاي اسقىنىپ كەلە جاتقانىمەن ءىسى دە جوق، سوعان جىگەرلەندىرەدى ءبىزدى، ءبىز قايتكەندە قىلمىستان تازارامىز!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] جيەسان - (قىتايشا) تاراڭدار دەگەن ءسوز
