التى تاسپا بۇزاۋ ءتىس،
بىلجىراماي اتتان ءتۇس!

                          (حالىق ءتامسىلى)

ۇدەرە كوشكەن اۋىل كۇن ەڭكەيە كوك وزەك­تىڭ بويىنداعى كوك شالعىنعا ىلىنە يتارقا مەن ۇراڭقايلارىن تىگىستى. مال مامىرلاپ، مالشى دەم الىپ، بالالار: «اۋىل-اۋىل»، «كۇركە-كۇركە» دەيتىن ويىندارىن ويناپ جادىراپ جاتقاندا، ساۋىت كيىپ، قىلىش اسىنعان ونشاقتى ادام ءبىر توپ جىلقىنى قۋالاپ اۋىل تۇسىنان وتە شىقتى.

تىزگىن ۇشىمەن كەلىپ ەسىك الدىنا تۇسە قالعان جىلقىشى جىگىت ۇيىقتاپ جاتقان قارەكەنى ايقايلاپ وياتتى.

– قارەكە! موڭعولداردىڭ جورتۋىلشىلا­رى سياقتى، ايداعان مالىنا شەتتەپ جۇرگەن ەكى اتتى ىلەستىرىپ قۋىپ كەتتى، – دەدى كەتىپ با­را جاتقانداردى قولىمەن نۇسقاپ، القىنا سويلەپ.

قارەكە ۇشىپ تۇردى، بايلاۋلى تۇرعان توبىشاققا جايداق مىنە سالىپ، قولىنا تو­بىلعى ساپتى قىزىل قامشىسىن ۇستاپ، جاۋ كەتتى دەگەن جاققا تۇرا شاپتى. اۋىلدىڭ ءبىر نەشە اتقا مىنەر ازاماتتارى ارتىنان ۇزدىك-سوزدىق كەتتى. قارەكە جوسىلعان جىلقى ىزىمەن ەكى توبەنى اسىرماي قۋىپ جەتىپ، مال قۋعان توپتىڭ الدىن وراي كولدەنەڭدەپ تۇرا قالدى. قاراسا ىڭعاي ۇزىن ەتەك، شوشاق توبەلى قارۋلى جورتۋىلشىلار ەكەن. ولار دا قارەكەنى كورىپ بايىرقالاپ تۇرا قالدى. ىشتەرىنەن ۇزىن تورى اتقا مىنگەن الپامساداي بىرەۋ قارەكەگە قاراي جالعىز شىقتى. جالپاق قارا قالماقتىڭ ۇزەڭگىگە سالعان ەكى اياعى اتتىڭ تىزەسىن سوعادى. باسىنا كيگەنى دۋلىعا، شىنجىرلى كىرەۋكە ساۋىتىن شەشىپ، ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا سالىپ قويىپتى، بەلىندە بەس ەلىدەي جالپاق تارالعىسى بار كۇمىس بەلبەۋ، وعان سالبىراتىپ تاققان قۇيمالى قىناپتا سارالا ساپتى قىلىش كورىنەدى. قولىنا شاشاقتى نايزا ۇستاپتى. ول قارەكەگە جاقىنداپ كەلىپ اتىنىڭ باسىن تارتتى.

− ايتىپ قال، اتى-ءجونىڭدى، كىم بولاسىڭ؟ كولدەنەڭدەپ الدىمدى نەگە توساسىڭ؟

قارەكە اسپاي-ساسپاي ونىڭ بەتىنە بايىپتاي قارادى. ءوڭى سۇرعىلتتانىپ الىپتى. وزىنە سەنەتىن ەر كەۋدەنىڭ ءبىر سياقتى.

– اتى-ءجونىمدى سۇراپ نە قىلاسىڭ، جايىن جاتقان مالدى قوسىپ الىپ قايدا اكەتپەكسىڭ؟

– ءىم، ءبىزدى ۇرى دەپ توسىپ تۇر ەكەنسىڭ عوي، جاپقالى تۇرعان جالاڭدى…جاناسالاپ كەلىپ نەگە سۇرامايسىڭ؟ مەنىڭ الدىمدى كەس-كەستەيتىن قانداي جانسىڭ، شىڭعىستىڭ ۇرقى ەكەنىمدى ءبىلىپ قوي. قانە، ايىبىڭا ءبىر وق، جانىڭ قالسا، اقسارباسىڭدى ايتىپ سويار­سىڭ! − دەپ ول قورامساقتان وق سۋىرىپ، ساداقتىڭ ادىرناسىن تولعاپ ۇزەڭگىگە شىرەنىپ شالقالاي بەردى.

سوندا قارەكە، مازاقتاعانداي قارقىلداي كۇلىپ بىلاي دەدى:

– مەن سەنى باتىر ەكەن دەسەم، قاتىن ەكەنسىڭ عوي، شىن باتىر بولساڭ جەكپە-جەككە كەل! مەنىڭ موينىمدا ساداق، قولىمدا قالقان جوق ەكەنىن كورمەدىڭ بە؟ «ەر ەگەستە، نار كەشۋدە» ەمەس پە؟

جىبەرۋگە ايلانعان جەبەنى بوساتا قويعان ول مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.

– وي، ءپالى! ونداي قايراتىڭ بولسا، ساعان وق شىعىن قىپ نە قىلامىن. قۇر قول بولساڭ، الىسپاق كەرەك پە، جوق، سايىسپاق كەرەك پە؟

–شىداساڭ، سايىسپاق كەرەك.

ول قولىنداعى ساداقتى تاستاي سالىپ، تاقىمىنان نايزانى سۋىرىپ الدى دا، اتىن تەبىنىپ تۇرا ۇمتىلدى.

ساتىر-سۇتىر سايىس باستالىپ كەتتى. با­تىرلار كەلىسىپ الىپ جەكپە-جەككە تۇسكەندە، توپتىڭ اتوي سالمايتىن ادەتى بويىنشا، قارەكەنىڭ جەتىپ ۇلگىرگەن جولداستارى ءيىرىلىپ تۇرا قالىپ ارۋاقتىڭ اتىمەن:

– اباق، اباق! – دەپ ۇران سالدى.

موڭعولدار دا ارۋاعىن شاقىرىپ ايقايلادى.

جاسقاپ كەلىپ، يىقتىڭ توپشىسىنان قاداپ ۇرعان نايزانى قارەكە قاعىپ ۇستاي الىپ باسقاندا قارا ساننىڭ قالىڭ ەتىن تۇيرەپ وتە شىقتى. سول قولى نايزانىڭ موي­نىنا قارىسقان قارەكە قامشىسىمەن جاۋىرىنىن وراي تارتىپ كەتىپ قارسىلاسىن تۇماقشا ۇشىردى. ول جىعىلعاندا قولى نايزانىڭ سابىنا قارىسقان كۇيى اتتىڭ قۇلاعىنان اسىپ بارىپ باسى ىشىنە بۇكتەتىلىپ جەلكەسىمەن كۇرس ەتە ءتۇستى. ءوز اتى ءوزىن با­سىپ وتە شىقتى. قارەكە سانىنان وتە شىق­قان نايزانىڭ ساعاعىنان ۇستاعان بويى جۇل­قىپ تارتا جونەلگەندە، جىعىلۋشىنىڭ قارىس­قان قولى شىقپاي، شىلبىر بويى سۇيرە­تىلە بارىپ ايىرىلدى. بىراق ەتپەتتەگەن قالپى تۇرماي قالدى. «اباق!»، «اباق!» دەپ ايقايلاعان جىگىتتەر، اتوي سالىپ قارەكەگە قاراي تۇرا شاپتى، قارەكە سانىنان جىلان ءتىل نايزانىڭ ۇشىن سۋىرىپ الدى دا، لاقتىرىپ جىبەردى. جىگىتتەرگە قامشى سىلتەپ توقتاۋ سالدى. سانىنان اققان قان جايداق اتتىڭ قابىرعاسىن جۋىپ قولتىعىنان سورعالادى. ول وڭاشا مايدانعا جانە شىقتى. وسى كەزدە ءوڭى سۇرلانىپ، ەكى كوزى قانتالاپ كەتتى. استىنداعى قوڭىر توبەل باسىن ەكى جاققا شايقاپ، شىر كوبەلەك اينالىپ، الدىڭعى ەكى اياعىن كوتەرىپ تىك شاپشىدى.

قوڭىر توبەل بويى الاسا، قاقپان بەل، دومالاق شارشى جىلقى ەدى. قارەكە ونى ءبىر باتىردى قامشىسىمەن ۇرىپ ءتۇسىرىپ اۋدارىپ العان. ول تۇركىمەن جىلقىسىنىڭ تۇقىمى ەكەن، ول ونى «توبىشاق» دەپ اتايدى. جۇرىسكە مىقتى، شولگە شىدامدى ەدى. توپتى كورگەندە ۇيىتقىپ كەتەتىن ادەتى بولاتىن.

قارەكەنىڭ مايدانعا شىققانى تاعى دا جەكپە-جەككە شاقىرعانى ەدى. بىراق، موڭعول جورتۋىلشىلارى سايىسقا ۇمتىلمادى. تەك بىرەۋى الدىعا شىعىپ، قالقانىن نايزانىڭ ۇشىنا ءىلىپ اسپانعا كوتەردى. مۇنىسى «ءبىز جەڭىلدىك، ءبىتىم بولسىن» دەگەن ءسوزى ەدى. قارەكە ارتىنداعى جاساۋىلدارىنا قاراپ قامشىنىڭ ۇشىن الدىعا قاراپ ءۇش رەت سىلتەپ، يشارات ەتتى. جىگىتتەر قامشىلارىن اسپانعا ءۇيىرىپ شاۋىپ باردى دا، جورتۋىلشىلار ايداعان مالدى ءيىرىپ، وزدەرىنىڭ ەكى اتىن ۇستاپ اكەلدى. قارەكە اتتاردى قالقان كوتەرگەن ادامنىڭ الدىنا كولدەنەڭ ۇستادى. ول ەڭكەيىپ موينىن كورسەتتى. بۇل ونىڭ قىلمىسىن مويىنداعانى ەدى. ودان سوڭ قارەكە وعان قامشىنىڭ ۇشىن سىلتەپ بىرنەشە اۋىز ءسوز ايتىپ تۇسىنىك بەردى.

− قولىڭمەن ىستەگەندى موينىڭمەن كوتەرەسىڭ! قازاقتىڭ زاڭىندا قىلمىسقا ات-شاپان ايىپ – توعىز الىنادى. بۇل توعىز «قاق» دەپ كەسىلەدى، – ايىپتى ءۇنسىز باسىن يزەدى. قارەكە ۇلكەندى-كىشىلى توعىز تۇياق جىلقىنى ءبولدىردى.

− ەندى «باسىنا قوساق، ارتىنا تىركەۋ» حان مىنەتىن قاندى ات الىنادى. بۇل قازاق زاڭىندا «توق» دەپ كەسىلەدى. – ايىپتى وعان دا باسىن ءيدى.

قارەكە تاعى دا، ءۇش جىلقىنى ءبولدىرىپ شىعاردى دا، ونان سوڭ ءوزىنىڭ قانعا بويالعان سانىن كورسەتىپ:

– جارانىڭ قۇنى – باتىردىڭ سورپاسى، بۇل – كەشىلمەيتىن قۇن، – دەپ ءبىر ات ۇستادى. وسىمەن ايىپتىڭ كەسىمى ءبىتتى. جورتۋىلشى دا، قارەكە دە اتتان ءتۇسىپ قول ۇستاستى. موڭعولدار جىعىلعان ادامىن الدارىنا الىپ، قالعان مالدارىن ايداپ جولعا ءتۇستى.

ارادا التى اي ءوتىپ، قارا سۋىق قىستىڭ باسى كەلگەندە «قالماقتىڭ عالىمجاپ دەگەن باتىرى قارەكەنى ىزدەپ كەلە جاتىر»، – دەگەن ءسوز ەل ىشىنە تارادى. ول حان سارايىنا سالەم ايتىپ: «جاۋلاسپايمىن، قارەكەنى كورىپ قايتامىن، جانىما جولداس ەرتپەي جالعىز شىعامىن»، – دەپتى. مۇنى ەستىگەن ەل ءار ءتۇرلى جورامال ايتىپتى، بىرەۋلەر: «قا­رەكە ۇرعان ادام ولگەن بولۋ كەرەك. سو­نىڭ قۇنىن داۋلاماقشى»، – دەسە، ەندى بىرەۋ­لەر: «قامشىعا جىعىلعاننىڭ تۋىسى بولۋ كەرەك، قارەكەنىڭ ءتۇسىن تانىپ قويۋ ءۇشىن جولىقپاقشى»، – دەدى.

عالىمجاپ – اتى شىققان باتىر. ول سوعىستا ءجۇز اداممەن جالعىز نايزالاسادى ەك­ەن، قانداي سوعىستا بولسىن ساربازدارىن ار­تىنا تاستاپ جاۋ توبىنا جالعىز كىرەدى ەكەن.

ايتقانىنداي از كۇن وتكەن سوڭ، ۇزىن تو­رى ات ءمىنىپ قوسار جەتەكتەگەن، باسىنا وراعان توق­پاقتاي ايدارى، سىرعاۋىلداي نايى بار، بۇكىش جاۋىرىندى، ۇزىن ەتەك قارا شاپان كيگەن باتىر قارەكەنىڭ ەسىك الدىنا كەلىپ ءتۇستى. ول ەسىكتەن كىرىپ كەلىپ شالقاسىنان جاتقان قارەكەگە قارادى. قارەكە ناراۋ عانا قاراپ قويدى. باتىر وڭ جاققا تۇرا قالدى دا، قىناپتان قىلىشىن لوقىتىپ ءبىر سۋىرىپ قايتا سالىپ، قارەكەگە سالەم بەرىپ قول ۇستادى، قارەكە قولىن الىپ تورىنە وتىرعىزدى.

قارەكە قوناققا مال سويعىزىپ، جاۋى­رىن تارتىپ، قوناعۋارلىق ىستەگە­نىمەن، العاشىندا ەكى باتىر اراسىندا ءشۇيىر­كەلەسكەن ءسوز بولمادى. از سويلەپ ايتقانىن ورىندايتىن باتىرلاردىڭ ادەتى عوي.

عالىمجاپ قارەكەنىڭ تۇلا بويىنا قا­راۋمەن بولدى. ال قارەكە توسەگىنەن قوزعالماي كوسىلىپ جاتتى. تەك ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ، مال سويىلىپ قازان اسىلعاننان كەيىن عالىمجاپ ۇزىن نايىنىڭ توستاعانداي باسىنا تەمەكى نىعادى دا، جۇككە سۇيەنىپ جاتىپ، ءبىر ۇشىن اۋىزىنا تىستەپ، نايدىڭ باسىن وتقا جاقىنداتتى. ەت ءپىسىرىپ وتىرعان جىگىت نايدىڭ اۋىزىنا شوق باسىپ بەردى. كوسىلىپ جاتقان اياعىنىڭ باسىن نايدىڭ القىمىنا تىرەۋ قىپ، قورقىلداتىپ ءبىر-ەكى سورعاننان كەيىن قارەكەگە تەسىلە قاراپ الدى دا، سالماقپەن ءبىر-ەكى اۋىز ءجون سۇرادى…

ەرتەڭىندە اتتاناردا عالىمجاپ ات ۇستىندە تۇرىپ بۇيىمتايىن ايتتى:

– مەن سەنىمەن دوستاسايىن دەپ كەلدىم، بەينەڭدە ايتۋلى باتىردىڭ بەينەسى بار كورىنەدى، ءبىزدىڭ اۋىلعا ءجۇر، – دەدى. قارەكە باسىن يزەپ ماقۇلدادى.

ۇزىن نايىن ماڭدايشانىڭ ۇستىنەن جۇگىرتىپ:

– شوق باسا سالىڭدار! – دەپ ايقايلاپ ات ۇستىنەن سورىپ-سورىپ الدى دا، عالىمجاپ ءجۇرىپ كەتتى. از كۇننەن سوڭ قارەكە عالىم­جاپتىڭ اۋىلىنا جۇرمەك بولدى. ەل وعان: «قاستىق قىلادى، بارما»، – دەپ كەڭەس بەردى. سوندا قارەكە:

– ناعىز باتىر ايتقانىندا تۇرادى، الداپ قاستىق قىلسا، وندا ول ەر ەمەس، – دەپ قوسار ات الىپ، ءوزى جالعىز ءجۇرىپ كەتەدى. جيىرما نەشە كۇن سۋىت ءجۇرىپ عالىمجاپ باتىردىڭ اۋىلىنا كەلىپ تۇسەدى. عالىمجاپ الدىنان شىعىپ اتتان سۇيەپ ءتۇسىردى. تاي سويىپ قوناق قىلدى. ەرتەسى قارەكەنى عالىمجاپ وڭاشا ءبىر توبەگە ەرتىپ شىقتى دا، شەشىلىپ اڭگىمەسىن باستادى:

– مەن ءسىزدىڭ باتىرلىعىڭىزدى مويىن­دادىم، سىزدەن ءبىر ءىس ءجونىن سۇرايىن، وتكەندە مال قۋىپ كەلە جاتقان باتىردى قامشىمەن قالاي ۇرىپ ءتۇسىردىڭىز؟

– ە-ە، قالايىن سۇرايسىز؟ – دەدى قارەكە ونىڭ وزىنە قايتا سۇراۋ قويىپ، – ول ادام ءولدى مە، جوق الدە جارالى بولىپ قالىپ پا؟

– ول – مەنمىن، – دەدى عالىمجاپ كۇلىمسىرەپ. – تالاي سوعىستىڭ قىرعىنىندا قىلاۋ شالماي-اق شىعۋشى ەدىم، ەتىمە ويماقتاي تاڭبا ءتۇسىپ كورمەپ ەدى. دەگەنمەن سول جولى… ءيا، سول جولى ءسىزدىڭ ءتۇسىڭىزدى وي توقتاتىپ بايقاي المادىم. مەنىڭ ءوڭىمدى ءسىز دە بايقاي الماعان بولۋىڭىز كەرەك. ءبىر تيگەن قامشىدان قالاي تۇسكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.

قارەكە عالىمجاپتىڭ بەتىنە جالت قارا­دى. ونىڭ ءوڭىن ابايلاپ بايقاپ، ەكى كوزىنەن تانىس اراي ىزدەدى.

– ە، ول ءسىز بە ەدىڭىز؟ – دەپ قولىنان ۇستاي الدى.

– ءيا، مەن جىعىلعان سوڭ، ءسىزدىڭ الدىڭىز­عا ەشكىم دە بارا الماپتى. مەنىڭ ەتىمە ءبىرىنشى تاڭبانى ءسىز سالدىڭىز، – دەپ ۇستىندەگى كيىمىن شەشىپ جونىن كورسەتتى. ونىڭ جاۋى­رىنىن وسا تيگەن قامشى ەتىن ءبولىپ كەتكەن ەكەن. تىرتىق بولىپ ىرسيا ءبىتىپتى.

– مەنىڭ دەنەمە بەلگى ءتۇسىپ كورمەپ ەدى، ماعان دا ءبىرىنشى رەت تاڭبا ءتۇستى، – دەپ قارەكە شۇڭقىرايىپ بىتكەن سانىنداعى تىرتىقتى كورسەتتى.

ءوستىپ ەكى باتىر ءبىر-ءبىرىنىڭ ەرلىگىنە ءسۇيى­نىپ، تاتۋ سىرلاستى. سوڭىنان عالىمجاپ ءوز ويىن ايتتى.

– مەن سىزبەن دوستاسىپ، قامشى ۇرۋ ونەرىڭىزدى ۇيرەنسەم دەيمىن.

قارەكە بۇنى ماقۇل كورىپ، عالىمجاپقا ءوزىنىڭ قامشى ونەرىن كورسەتتى. بىراق، جاسى ۇلعايىپ كەتكەن عالىمجاپ مۇنى تەز يگەرە المادى. سىدىرعان التى تاسپانى جۇمىرلاپ ءورىپ، ىسقاۋىرعا سالىپ قىرلاپ، توبىلعىعا ساپتاعان بۇلدىرگەلى قىزىل قامشىنى قارەكە ءوزى جاساپ كورسەتتى. ات ۇستىنەن شاۋىپ كەلىپ ۇرعاندا كيىز ءۇيدىڭ ۇزىگىن ءبولىپ تاستادى. جاناسالاپ جارىسقان ادامنىڭ بىلعارى توقىمىن ءبولىپ ءتۇسىردى. قارەكەنىڭ قامشى ۇرۋىنا قالىڭ ەل قايران قالدى. ەكى باتىر دوس بولىپ، عالىمجاپ قارەكەنى اتتاندىراردا ءبىر تۇيە جەتەكتەتىپ، ءبىر اق قىلىش ۇسىندى. قارەكە قىلىشتى الىپ ارى-بەرى قارادى دا، كورمەگەن جاڭا ءتۇستى قىلىش ەكەندىگىن بايقادى. ول عالىمجاپتان:

– بۇل قايدان شىققان قىلىش؟ – دەپ سۇرادى، عالىمجاپ قاباعىن ءتۇيىپ ءسال ويلاندى دا مۇڭايا جاۋاپ بەردى.

–دوسىم، سەن بىلمەيسىڭ، مۇنداي قى­لىش­تى جاقىن جىلداردان بەرى ءبىزدىڭ تورەمىزگە ورىس پاتشاسى بەرىپ جاتىر.

– نەگە بەرىپ جاتىر؟ – دەدى قارەكە تاڭدا­نىپ، عالىمجاپ كۇرسىندى دە:

– مۇنى سىزگە ءتۇسىندىرۋ كوپ ءسوز، ولار عالدەن تورەنى ازعىرىپ، ءبىزدى بايىرعى ۇلى پاتشامىز يەجەن حانمەن جاۋلاستىرعالى وتىر. جاقىندا ءبىزدى وسىعان ايدايدى، بۇل قىلىشتىڭ ەرتەڭ سىزدەردىڭ باستارىڭىزعا شابىلماسىنا كىم كەپىل؟ – دەدى.

قارەكە قوشتاسىپ جولعا شىقتى. نەشە كۇن ەلسىز دالانى باسىپ، تاۋلاردان اسىپ، ەل شەتىنە امان-ەسەن كەلىپ ءىلىندى.

ول قارا تاۋعا جاقىنداپ، قارا قۇمنىڭ شەتىنە كەلگەندە، جايىلىپ جاتقان ءبىر توپ تۇيەگە جولىقتى. مالشى كەزىكسە، ءجون سۇراماق بولىپ سولاي قاراي ويىستى. ادام جوق، تۇيەنىڭ قارا بارقىن بويى اش­ىق كورىنگەندە، ىشىنەن ءبىر قارا بۋرا وزىنە قاراي تۇرا ۇمتىلدى. جاقسى بۋرا ۇيىرىنە جان جولاتپاي جالعىز قايىراتىنىن قارەكە بىلەدى. شىنداسا ادامدى دا الادى. ودان قاشىپ تا قۇتىلا المايدى. قارەكە كولدەنەڭدەپ تۇرا قالىپ قامشىمەن جاس­قاپ، اقىرىپ كۇش كورسەتتى. بۋرانىڭ ەكى كوزى قىپ-قىزىل، قارماقتاي بولىپ قار­نى بەلىنە جابىسىپ، جەلكىلدەگەن توبە شۋداسى كەڭسىرىگىن جاۋىپ، جالپ-جۇلپ ەتەدى. اۋىزىنان قۇشاق-قۇشاق اق كوبىكتى شاشىپ، ازۋ ءتىسى ساقىلداپ، گۇرىلدەدى. جاقىنداپ كەلىپ ءبىر ءتۇپ نار جىڭعىلدى كۇلدەي ۇساتىپ، ۇستىنە ەكى اۋناپ الدى دا، شوڭقايىپ وتىرا قالىپ، قۇيرىعىن ساباي شابىنىپ ۇشتى. قارەكەنىڭ قولىنداعى اتان تۇيە كۇش بەرمەي جۇلقىنىپ مۇرنىن جىرىپ قاشا جونەلدى. تۇرا قۋعان بۋرا ونى شاقىرىم جەرگە جەتكىزگەن جوق. ارتقى قىلتاسىنان بارىپ اۋىز سالدى دا، قايى­را باسىپ جەرگە گۇرس ەتكىزىپ، تۇرعىزباي شاينادى.

شاۋىپ كەلگەن قارەكە ايقايلاپ ۇرىپ ايىرىپ كورىپ ەدى، بۋرا تۇيەنى تاستاي سالىپ، وزىنە قاراي جۇگىردى. وڭمەڭدەپ كەلىپ موينىن سوزىپ، اتتىڭ ساۋىرىنان الا بەرگەندە، قام­شىمەن تۇمسىعىنا قاعىپ جىبەردى. بۋرا سول ارادا شوگىپ قالدى دا، قايتا تۇرمادى. قارەكە وعان قاراعان جوق، ءوز جولىمەن تارتا بەردى.

كۇن باتىپ، ەل كەزىكتىرە الماي، بۇل كۇنى ۇلكەن ءبىر توبە قۇمنىڭ تۇبىنە تۇنەدى. ەر­تەسى قۇلان يەكتەپ، تاڭ اتقاندا ورنىنان تۇرىپ، قۋ سالعان شاقپاعىن اشىپ، وت جاققالى جاتقاندا، ءۇش اتتى ادام جەتىپ كەلدى. وڭكەي بوز قىراۋ، اق مۇرت، شاشاسىنا جيىرعان اتتارىنىڭ تەرى شارباق تۇيرەۋىشتىڭ قوڭىراۋىنداي سامسىپ سالدىر-سالدىر ەتەدى. تاڭ اتقانشا سۋىت جۇرگەنگە ۇقسايدى. ولار اتتان تۇسكەندە، قارەكە ورنىنان تۇرىپ، سالەم بەردى. ەڭ الدىمەن سالەم العانى ۋاق تۇماعى بار، ماقپال جاعالى قيمالي ەلتىرى ىشىك كيگەن، دوڭگەلەك قارا ساقالدى، الاسا بويلى قارا شال بولدى. باسقاسى جاس جىگىتتەر كورىنەدى.

–ۋاعالەيكۋماسسالام، – دەدى داۋىسىن نىعىزداعان شال، – جول بولسىن، جىگىتىم! جولاۋشىمىسىڭ، جوق، قاراقشىمىسىڭ؟

تۇرىڭە قاراسام باتىرسىڭ،

دالاعا تۇنەپ جاتىرسىڭ.

حايۋان مالدى شاۋىپ قىلىشپەن،

قايدان كەلە جاتىرسىڭ؟

ءجونىڭدى ايتشى؟ –

دەدى جوپەلدەتىپ. سوندا قارەكە:

– باتىر دەسەڭ باتىرمىن،

جولاۋشى كەلە جاتىرمىن.

مالىڭدى وقپەن اتپادىم،

قىلىشپەن دە شاپپادىم،

جانىم ءۇشىن قامشىمەن جاسقادىم، –

دەدى.

مال يەسى:

– دۇرىس ايتىپ، تۇرىستىعىڭدى بەر. ەل­دەسپەك كەرەك پە؟ جاۋلاسپاق كەرەك پە؟ – دەدى كۇش كورسەتە ءدۇبىنىپ.

– اقساقال، جاۋلاسقالى وتىرعانىم جوق، ەلدەسپەك كەرەك، – دەپ قارەكە ءجونىن ءتۇسىندىردى.

بىراق، قامشىمەن ۇردىم دەگەنگە سەنبەي جوقشى ەرەگەس باستاپ كوپ ايتىس شىعاردى. سوڭىندا جۇگىنبەككە كەلىپ:

– حانعا بارامىسىڭ؟ بيگە بارامىسىڭ؟

– دەپ سۇرادى باي.

– تاقسىر، ءسىز كىمدى ۇيعارساڭىز، سوعان با­رالىق.

اقىرى بۇلار تولە ءبيدىڭ الدىنا ايتىسىپ كەلەدى. ۇزىكتىڭ سىرتىنان ءمۇيىزدى مانات باسىپ، تۇڭلىگىن دوڭگەلەك ايۋ تابان ويۋمەن ورنەكتەگەن ءبيدىڭ سەگىز قانات ورداسى قيىپ سالعان تاقتاي سارايدىڭ الدىنا، كۇمبەزدەي بولىپ تىگىلىپتى.

جۇگىنۋشىلەر كەلىپ كىرگەندە، تولە بي ءتورت قابىرعاسىنا كىلەم ۇستاعان سارايىنىڭ ىشىندە شاعي جاستىققا قيسايىپ، اق جىبەك شىمىلدىق ۇستاعان قىزىل شىلتەرلى سۇيەك توسەكتە جاتقان ەدى.

بي الدىندا يبالى سالەم بەرىپ، ادەپ كورسەتىپ امانداسقاننان كەيىن، العاشقى ءسوزدى توردە وتىرىپ جوقشى باستادى.

– تاقسىر، ءدات بەرسەڭىز، الدىڭىزعا اي­تىس­پەن كەلىپ وتىرمىز. ورتا جۇزدە ۋاقتىڭ وتارباي دەگەن بايى ەدىم. «اعايىن اششى، مال تۇششى» دەيدى ەكەن. مىنا اعايىنمەن ارامىزدا مالدىڭ داۋى بولىپ وتىر، شاڭىرا­عىمداعى ىرىستىڭ يەلىسى، بار ما­لىم­­نىڭ كيەلىسى، اتا داۋلەتىمنىڭ ادال تۇقىمىنان تۋعان، التىن دىڭگەكتەي كورەتىن جالعىز بۋرام بولۋشى ەدى. جاراعاندا ادامعا جۇگىرەتىنى راس، قاسقىرعا دا، ادامعا دا تايلاق العىزباۋشى ەدى. جورتۋىلدا جۇرگەن مىنا جىگىت سوعان كەز بولىپتى دا، بۋرامدى قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىپتى، كەڭسىرىگى ءبولىنىپ جاتىر. توپ جاراتىن اتى بار، وق جوناتىن الاشتىڭ ازاماتى كورىنەدى. حايۋان مالدى امالىن تاۋىپ جاسقاي المادى ما؟ ادامنىڭ قۇنى بولماسا دا، كيەلى مالىم ەدى. اتا جولى ەل جورەلگىسى بار; كەسىمىن ءوزىڭىز ايتىڭىز، اق باس نار، قارا جامبى، ات باستاعان ايىپ الماي بىتپەيمىن.

مۇنى ەستىگەن تولە بي توسەكتەن باسىن كوتەرىپ، قارەكەنىڭ جۇزىنە اسىقپاي قاراپ شىقتى دا، سالدەن سوڭ:

ء–جا، جىگىتىم، مۇنىڭ جايى قالاي؟ سەن سويلەشى، – دەدى.

–تاقسىر، ورتا ءجۇزدىڭ اباق كەرەيى ەدىم. جوڭعارياعا بارىپ جولاۋشىلاپ كە­لە­مىن. بۋراعا جولاي كەزىگىپ قالعانىم راس. جەتەكتەگەن تۇيەمدى شايناپ، وزىمە جۇگىردى، ۇرىپ قورقىتا المادىم. قاشىپ قۇتىلا المادىم، ءوزىمدى الۋعا اينالعان سوڭ قامشىمەن تۇمسىعىنا قاعىپ جىبەردىم، – دەدى قارەكە سالماقپەن.

وتاربايدىڭ اتاققا شىققان قارا بۋراسى ءبىر قاۋىم ەلگە ايگىلى ەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءوز اۋىلىنان جوق قاراپ شىققان ءبىر جوق-جىتىك شالدى شايناپ ءولتىرىپ، ەل ىشىندە قۇن داۋى شىقتى. سوندا وتارباي جۇرتتىڭ كەڭەسىنە سالعان داۋعا ءوزى ءتۇسىپ:

–مەن بۋراعا كىسى ءولتىر دەپ ۇيرەتكەم جوق. سىرىن بىلە تۇرا اجال ايداپ بارعاننىڭ ءوزى. حايۋان مال ءۇشىن قۇن بەرۋ ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى مەن قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىندا بار ما ەكەن، الاش-الارمانىڭ بولسا جونىڭمەن كەل. اققا قان جۇكتەمە، ارۋاققا مال جۇكتەمە! –دەپ بوي بەرمەي وتىرىپ العان-دى. اقىرى بۇل داۋ سول كەزدەگى بيلەر كەڭەسى دەيتىن كەڭەسكە دە ءتۇسىپ، قازاقتىڭ «جەتى جارعى» زاڭىنا سالىپ، ادام قۇنىنىڭ ۇشتەن ءبىرى بەرىلەدى دەپ كەسىلدى. كەسىمدى الىپ وتارباي اۋىلىنا كەلگەننەن كەيىن، قايتادان ءوز رۋىنىڭ اقساقالدارىن جيىپ: «ولگەن ادام ءوز باۋىرىم، ولتىرگەن ءوز مالىم، قارالى تۋىن ءوزىم شىعارىپ، جاز شىعا اكەمنىڭ اسىنا قوسىپ اس بەرەمىن. ونىڭ ۇستىنە اعايىننىڭ قۇنى جارتىسىن الاشقا كەشتىم، جارتىسىن ارۋاققا كەشتىم»، – دەپ ءجۇرىپ، ەڭ سوڭىندا جەسىر كەمپىرگە بار-جوعى جالعىز تارعىل توقال تايىنشا بەرگەن.

«قاعۋ ءۇستى» دەپ اتالاتىن، بي الدىنداعى ايتىس ۇستىندە تولە بي ەكى جاقتان سيپالاي سۇراپ شابىستىرا وتىرىپ، قاعۋىلدەپ كەلدى دە، ەكەۋىن توقتاتىپ قويىپ، ءبىراز ويلانىپ بارىپ مىنانى ايتتى:

– بۋرانىڭ كەسەلدى ەكەنى راس بولسا، قى­لىش­پەن ۇرعاندى كورگەن ادام بار ما؟ ۇجىماق جاقسى دەپ ولگەن بار ما؟ كور­گەن بولماسا، تۇيەنىڭ جاس تەرىسىن تاۋىپ اكەلىڭدەر، جىگىت قامشىگەر بولسا، ءبىر ۇرىپ كورسىن، ەگەر، تەرىنى جىرتا الماسا، كەسىم سودان كەيىن جاسالادى. جىرتىپ كەتسە، كيەلى مال ەكەن دەپ ازامات جانىن بەرە مە؟ وندا جولاۋشى جولىڭا ءتۇس، – دەدى. بايلام وسىعان توقتادى. جيىن ەل مۇنى ەستىپ، ساراپقا تۇسكەن باتىردى كورۋگە جينالىپ كەتتى. ءبيدىڭ شابارمانى ەل ىشىنەن جاڭا سويعان تۇيەنىڭ تەرىسىن بوكتەرىپ اكەپ، ورتاعا تاستادى. قارەكە ونى ءتورت قازىق قاقتىرىپ، قايىس ارقانمەن ءتورت جاعىنان كەرىپ بايلاتقىزدى. جۇرت ەكى ءبولىنىپ مايدان بوساتىپ ءتىزىلىپ تۇردى. تەرى قاسىنا تاياۋ بي مەن باي وتىردى. قارەكە اتىنىڭ ايىلىن تارتىپ ءمىندى دە، ءبىر شاقىرىمداي جەرگە بارىپ الىپ اتىن ۇرىپ از ويناقتاتىپ كورىپ، كەيىن قاراي قۇيعىتىپ تۇرا شاپتى، تەرىگە جاقىنداعاندا اتىنىڭ باۋىرىنا تامان قيسايا كەلىپ، قامشىمەن تارتىپ وتە شىقتى. كەرىلگەن تەرىنىڭ قامشى تيگەن ەكى سۇيەمدەي جەرى سارا ءتىلىنىپ، جالبىراپ قالدى. جۇرت شۋ ەتىپ جاپا-تارماعاي تەرىنى قورشاي قالدى. تولە بي ورنىنان تۇرىپ قارەكەگە:

– جارايسىڭ! – دەپ قولىن كوتەردى. ەل ازاماتتارى قارەكەنى اتتان كوتەرىپ الدى.

– جىگىت ەكەنسىڭ، كوپ جاسا، وركەنىڭ ءوسسىن!

– «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەگەندەي بي كە­سىمدى دۇرىس شىعاردى، – دەگەن كوپتىڭ القاۋى قارداي جاۋدى. تاراعان ەل، سىعىلىسقان توپتىڭ ىشىنەن، قارەكەنىڭ ءوڭىن قايتا ءبىر كورىپ الىپ قايتىپ جاتتى.

بۋرانىڭ يەسى باي شال، ۇيدەگى ەر توقىمىن ارقاسىنا كوتەرىپ الدى دا، اۋىل سىرتىنداعى قامىسەكتىڭ اراسىندا بەكىتۋلى تۇرعان اتىنا باردى، ول قاتىپ قالعان ىشپەكتى تىزەسىنە سا­لىپ، تىستەنىپ ۇيقالاپ جاتىپ ىشىنەن كۇبىر­لەدى:

– «سورلىعا سويىل بۇرىن تيەدى» دەپ جەر كوكتە جوق پالەنىڭ كەز بولعانى-اي!

قارەكە بۇل ەلدە ەكى كۇن قوناقتاپ ءۇشىن­شى كۇنى جولعا اتتاندى. ءبىر كۇن ەلگە ءتۇ­نەپ، ەكىنشى كۇن سۋىت ءجۇرىپ، قارا تاۋدىڭ باسىن­داعى يەن شاتقالدىڭ ىشىنە كەلىپ تۇنەدى. اتىن بەكىتىپ، تۇيەسىن شالدىرىپ جانىنا شوگەردى. سوسىن باقىر قازانىن اسىپ تاماق ىستەپ وتىرعانىندا، قارسىداعى سايدىڭ باسىنان كورىنگەن قۇزار تاستىڭ اراسىنان شىڭعىرىپ جىلاعان ايەلدىڭ داۋىسى ەستىلدى دە، كوپ ۇزاماي تۇنشىعىپ جوق بولدى. «بۇل نە قىلعان جان؟» دەپ الاعىزىپ ۇيقىسى كەلمەدى. نە بولسا دا ءبىلىپ قايتسام دەگەن ويمەن تاڭ قىلاڭداپ، قاراڭعىلىق سۇيقىل تارتقان مەزگىلدە تۇيەسىن تاستاپ سالت اتپەن ءجۇرىپ كەتتى.

ۇلكەن وزەنگە تۇسكەن، سايدىڭ اۋىزىنا كەلگەندە جالعىز اياق جول تاس قىساڭ بولىپ كەزىكتى. قىساڭنىڭ ءىشىن ءبىراز ورلەگەننەن كەيىن الدى تارىلىپ، كولدەنەڭ قاقپا تاس كەزىكتى، قاقپانىڭ جانىنان شاپشىۋىرلاپ شىققان بىرنەشە اتتىڭ ءىزى بايقالدى. بۇل جەرگە جەتكەنشە ءىزىن جاسىرىپ ىڭعاي سۋمەن ورلەگەن سياقتى. قارەكە ءتۇسىپ، اتىنىڭ شىل­بىرىنان ۇستاپ، تاستان قارعىتىپ ايدا­دى. ات ءۇش رەت سەكىرىپ، تاستىڭ ءۇش كە­مەرىنە شىعىپ، ءتورتىنشى سەكىرگەندە تاستىڭ ۇستىنە شىقتى. ار جاعى جىنىس ورمان قىساڭ ساي بولىپ ورلەدى. ءبىر جەرگە كەلگەندە الدى تۇيىقتالىپ مىنبەلەگەن جار قىساڭ بولىپ قالدى. اينالىپ كەتكەن اتتىڭ ءىزى دە كورىنبەدى. ابايلاپ قاراسا، جار قاباقتىڭ تۇبىنە جيناعان كوپ تاس ەكەن. جۇرگىنشىلەر تاستى جيناپ بارىپ اتتارىن سونىڭ ۇستىمەن قارعىتىپ وتكىزىپ كەتىپتى. قارەكە بۇل تاستار­دى ارەڭ جيناپ توبەسىن جاقىنداتتى. اتىن ايداپ كورىپ ەدى، مۇندايعا ۇيرەنبەگەن ات، قورعالاپ قارعىمادى. سودان سوڭ اتىنىڭ ايىلىن تارتىپ ءمىندى دە، قامشىسىن بۇلعاپ، ءورلى-قىرلى ءبىر ەكى رەت شاپتى، سوندا «توبىشاق» جاۋعا كىرگەن كەزدەگى ويناقتاعان قىزۋىنا باستى. ءسويتتى دە شاۋىپ كەلىپ تۇسە قاپ، ىسقىرىپ ۇردى. ات سوندا بارىپ شاپشۋىرلاپ تىك اتىلىپ شىقتى. ءبىر جەرگە كەلگەندە اۋىزىن قالىڭ تال مەن سامىرسىن بۇركەگەن، تاۋدان تىك تۇسكەن تار جىبىت كەزىك­تى.

اتتاردىڭ سۇردەكتەگەن ءىزى، سولاي شىعىپ­تى، جۇرگىنشىلەردىڭ جاياۋ جەتەكتەگەن ىزدەرى بايقالدى. جول ءبىر ورلەپ، ءبىر قاپتالداپ قوياننىڭ جىمىنداي شيىرعا اينالدى، ءوستىپ كەلىپ الاڭقى مويناققا شىعا كەلدى.

مويناقتىڭ ۇستىندەگى تەكشەدە جيىرما، وتىز جىلقى جايىلىپ جاتىر، باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. قارەكە جىلقىنىڭ قاسىنا تامان باردى دا، ماڭايدى اڭدىپ تىنىستادى. مۇنداعى جىلقىلار ءار ەلدىكى ەكەن. ول از وتىرعاننان كەيىن شىعىس جاس قاپتالداعى قالىڭ سەرەك تاستىڭ اراسىنان بىقسىعان ءتۇتىندى بايقادى. ماڭايىنا شىققان ادام كورىنبەگەن سوڭ، تاۋەكەلگە بەل بايلادى دا، اتىنا ءمىنىپ، قامشىنىڭ بۇلدىرگەسىن بىلەگىنە ءىلىپ، جالعىز اياق جولمەن ءتۇتىن شىققان جەرگە جەتىپ كەلگەندە، ۇلكەن تاس ۇڭگىردىڭ اۋىزىن ءبىر-اق بايقادى، اتپەن دۇبىرلەتىپ كەلىپ تۇرا قالعاندا، ۇڭگىردىڭ ىشىنەن باسىنا ۇزىن توبە شوشاق باس كيىم، ءۇستى-باسى ماي-ماي قاراماتا كۇرمە كيىپ، اق تون جامىلعان بىرەۋ شىعا كەلدى. كارەكە:

– اسسالاۋماعالەيكۋم! – دەدى.

– ۋاعالەيكۋماسسالام! جول بولسىن، جىگىتىم! – دەپ كەلىپ اتتىڭ تىزگىنىنەن ۇستاي الدى. ارتىنان بىرەۋ ىلەسە شىعىپ:

− جول بولسىن، اتتان ءتۇسىڭىز، – دەپ اتتىڭ ءبىر جاق تىزگىنىنەن كەلىپ ۇستادى. ونىڭ ارتىنان تاعى ەكەۋ شىقتى.

– اتتان ءتۇسىڭىز، – دەپ قۇرمەتتەي قو­شامەتتەپ، ەكەۋى ەكى ۇزەڭگى باۋدان كەلىپ ۇستاي الدى. قارەكە ساسىپ قالدى دا، اتىنىڭ باسىن تارتىپ شەگىنە باستادى. ات كەيىن ىعىسىپ ەدى، جابىسىپ تۇرعاندار ايىرىلماي كوزدەرى قانتالاپ، وڭدەرى بۇزىلا قالدى. تىزگىندى جۇلقي تارتقان قارەكە، اپىل-عۇپىل تورتەۋىن قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەندە، تورتەۋى ءتورت جاققا قالپاقتاي ۇشتى، وسى ساتتە ۇڭگىردىڭ ىشىنەن قۇندىز بورىكتى، كۇزەن ىشىك جامىلعان، بەلىندە جارقىلداعان كۇمىس بەلبەۋى بار، قىرىقتار شاماسىنداعى تۇلكى مۇرتتى بىرەۋ مىقىنىن تايانىپ شىعا كەلدى دە، قارقىلداي كۇلىپ:

– جارايدى، ەر ەكەنسىڭ، دۇشپانىڭ كەمىت­سىن! «اشۋ دۇسپان، اقىل دوس» دەگەن، جىگىتىم، ەندى بولدى. اتىڭنان ءتۇسىپ، سوزگە كەل، جالعىز جۇرگەن جان ەكەنسىڭ… سەندەي ازامات ماعان دا كەرەك…

ءسوز اياقتالماي ۇڭگىردىڭ ىشىنەن ۇزىن شاشتى، بوتا كوزدى، تالشىبىقتاي، اق قۇباشا ءبىر سۇلۋ قىز جالاڭ باس شىعا كەلدى دە، جىعى­لىپ جاتقان ادامدارعا ءبىر قاراپ الىپ:

– اعاتاي- اي، اعاتاي، كىم بولاسىڭ؟ قۇتقار مىنا قاراقشىلاردان! – دەپ قارەكەگە قاراپ زارلاپ تۇرا ۇمتىلدى. ۇڭگىردىڭ اۋىزىندا تۇرعان ادام ونىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى. قارەكە تەبىنىپ جانىنا جەتىپ باردى دا :

– قويا بەر! – دەپ زەكىپ قامشىسىمەن ونى ءبىر تارتىپ جالپاسىنان ءتۇسىردى. قىز قارەكەنىڭ اتىنىڭ موينىن قۇشاقتاپ تىزگىنىنە ورالىپ جىلاپ جىبەردى. قارەكە ونى جۇباتقان جوق:

– باسقا ادام بار ما؟! – دەپ اقىردى.

– جوق، – دەدى قىز.

– ءجىپ الىپ شىق!

قىز ۇڭگىردەن جىڭىشكە قايىس ارقاندى الىپ شىقتى. قارەكە اتتان ءتۇستى دە، الدىمەن تۇلكى مۇرتتىنى بايلادى. قالعاندارىن دا تىرىستىرىپ بايلاپ الدى دا، قىزعا قاراتىپ قويىپ، ءوزى قامشىسىن الىپ ۇڭگىردىڭ ىشىنە كىردى.

تاس ۇڭگىردىڭ ءىشى بولەك-بولەك قاراڭعى قۋىس بولىپ كەتتى. بىرەۋىندە مالدىڭ ەتى مەن اڭنىڭ ەتى قارا بورشا بولىپ سامسىپ تۇر. قالعاندارىنداعى جيھاز، دۇنيەنى ساناپ تاۋىسقىسىز. قارەكە بىردە بىرەۋىنە قول تيگىزگەن جوق.

قايتا شىقتى دا قىزعا:

– ءبىر ات ۇستاپ ءمىن! – دەپ بۇيىردى.

– اعاتاي، رۇقسات ەتىڭىز، ۇڭگىردىڭ ىشىندە مەنىڭ كيىمىم بار ەدى. سونى كيىپ الايىن! – دەدى قىز.

– تەز بول!

قىز كيىنىپ شىقتى. قارەكە وعان اڭىرىپ قاراپ قالدى. ۇستىندە، يىعىنا شوق قاداعان، دوڭگەلەك كەستەلى ءمۇيىزدى ورنەك ءوڭىرلى، قۇندىز جاعالى قارا ءماۋىتى شاپان، بۇرمەلى ەتەك زەر تاسپالى جەلبىرەۋىك سالعان قىزىل تورعىن كويلەك، اياعىندا كۇمىس قۇيمالى قيما تاقا كوك ساۋىر كەبىس. قولىندا التىنداعان بۇراما بىلەزىك، تۇمار جۇزىك، بەلىندە تاس قۇيمالى ايشىقتى كەمەر بەلبەۋ، باسىندا اتاقتى باي قىزدارىنىڭ جاساۋىنىڭ باسى بولىپ كەلەتىن ساۋكەلە بار. قارەكە ودان نازارىن تەز قايتارىپ الدى. اتىنا ءمىندى دە، بايلاۋداعىلاردى قۇلداتا ايداپ ءجۇرىپ كەتتى. جول-جونەكەي كەلىنشەكتىڭ ءجونىن دە سۇرامادى. جىلاپ ايتقان مۇڭىنا دا قۇلاق سالمادى. الدىڭعىلاردى ات باۋىرىنا سوعىپ قۋالادى دا، وتىردى. سول كۇنى تۇنىمەن ءجۇرىپ ەرتەسى ءبىر اۋىلدىڭ شەتىنە ءىلىندى.

بۇلاردى كورگەن ەل تۇس-تۇستان جۇگىرىسىپ، قورشاپ الدى. ءىستىڭ ءجونىن ۇققاندار، قارەكە مەن كەلىنشەكتى اتتان ءتۇسىرىپ الدى دا، بەسەۋىن اپارىپ تەرەككە تاڭىپ تاستادى. بۇلار ەلگە ايگىلى بەس قاراقشى ەكەن. جان-جاقتان تورۋىلداپ جول توسىپ تالاي كوشتى، جولاۋشىنى، ساۋداگەرلەردى بۇلاپ تۇرادى ەكەن. جۇرت ولاردى تابا الماي سارساڭ بولىسىپتى. اسىرەسە وسىدان ون بەس كۇن بۇرىن ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ دۋلات رۋىنان دون­تاي دەگەن اتاقتى باي ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق رۋىنا قىزىن ۇزاتىپ كەلە جاتىپ دالادا قو­نىپ جاتقاندا، بەس قاراقشى اڭدىپ كە­لىپ توناپتى. كەلىنشەكتى جاساۋىمەن تارتىپ اكەتىپتى. قىزدىڭ كۇيەۋى سول جەردە قازا تاۋىپتى. ارتىنان دۋلاتتار قول جيناپ، اسكەر شىعارىپ توقسان ەكى باۋلى قىپشاقتىڭ ات جەتەر جەرىنە حابار ايتىپ، بەس قاراقشىنىڭ سوڭىنان ءتۇسىپ، ىزدەپ تابا الماپتى. ولار بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن، شار تاراپتان قۇيىلىپ كەلىپ، بەس قاراقشىنىڭ سانىنا بۇراۋ سالىپ سۇراق قىلدى. موينىنا اجىرعى سالىپ، جەتى كۇن ەل ارالاتتى. ارتىنان كەپكە تىگىپ، تۇيەگە ارتىپ، حانعا تاپسىردى.

قارەكەنى جۇرت حان كوتەرىپ قۇرمەتتەدى. ونى ۇلى ءجۇز ۇيسىندەر مارجان باۋلى، جىبەك شاشاقتى، قوڭىراۋلى كۇيمەگە وتىرعىزىپ كەلىنشەكپەن بىرگە ەلىنە الىپ كەلدى. بۇعاۋدان قۇتىلعان كەلىنشەك كۇيمەدەن ءتۇسىپ اۋىلىنا كورىسىپ جىلاعاندا:

«سالەم كەتتى جاسىمنان،

قارقارام ءتۇستى باسىمنان.

تىلەگىم ەندى ەل-جۇرتىم،

ايىرما وسى باتىردان»، – دەپتى. مۇنى ەستىپ ەگىلگەن ەلى مەن دونتاي باي، باتىردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيىنىپ، قىزىنىڭ تىلەگىن قيا الماي، قىپشاققا جاۋشى سالىپ، سالەم ايتىپتى. سوندا ولگەن كۇيەۋدىڭ ەلى:

– باتىر ءوز باۋىرىمىز ەكەن، جىگىتىمىزدىڭ قانىن قايتارىپ كەلىنىمىزدىڭ جانىن الىپ قالدى، قالىڭىنا تولەۋ المايمىز، ىقىلاس بەردىك دەپتى. مۇنى ەستىگەن دونتاي باي قايتادان ەلىن جيناپ بەس كۇن توي جاساپ، جاساۋ-جابدىعىمەن قىزىن ۇزاتىپتى. ەل جينالىپ قىز كوشىن اۋىلدان اتتاندىرىپتى.

سوندا ءبىر قاريا قولىن جايىپ:

«اقسۇڭقار تورعا تۇسپەسىن،

اقبوكەن ورعا تۇسپەسىن.

التىن دىڭگەك جىعىلماسىن،

اقىل بولىنبەسىن!» – دەپ باتا بەرىپتى. ءسويتىپ، قارەكە، قاسا سۇلۋ كەلىنشەكتى الىپ، كوكتەمدە ەلىنە ورالىپتى.

شايمۇرات قامزا

Abai.kz