«كارمەنسيتا» كەيىپكەر ەمەس، «كارمەنسيتا» قويىلىم - رەجيسسەردىڭ ءوزى. قىزۋقاندى، ومىرگە قۇشتار، سوتقار، باتىل، ەركىن، اساۋ...

بىزدە م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردىڭ بارى، وندا «قاراگوز»، «ايمان-شولپان»، «باكەي قىز»، «قيلى زامانداردىڭ» قويىلعانى وتە جاقسى. مۇنىڭ ءبارى قازاق تەاترىنىڭ ىرگەسىن قالاپ تۇرعان تابانتاس. ال ودان باسقا، وزىنشە ورنەك سالىپ جۇرگەن ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاستار تەاترىنىڭ بارى ءتىپتى ۇلكەن تابىس. بۇل تەاتردا جارقىلداپ تۇرعان قىز-جىگىتتەردەن قۇرالعان جاس، كوركەم، ءابجىل اكتەرلىك قۇرامنىڭ جينالعانى كورەرمەن ءۇشىن ەكى ەسەلەنگەن قۋانىش.

وسى انسامبل رەجيسسەر تالعات تەمەنوۆتىڭ جەتەگىندە پروسپەر مەريمەنىڭ اتاقتى «كارمەنىن» قويدى. دالىرەك ايتقاندا، ت.تەمەنوۆ پوۆەستى نەگىز قىلا وتىرىپ، وسى تاقىرىپتا دەربەس دراما جازىپ شىعىپتى.

ەڭ نەگىزگى ءسۇيىنشى - قازاق تەاترىنا كارمەن كەلدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بىلتىر ن.جاقىپباي استانا جاستار تەاترىندا «كارمەندى» ميۋزيكل جانرىندا قويعان. حوسە دە، كارمەن دە ناشار شىقپاپ ەدى. بىراق ول تەك قانا سۋرەتتەمە (زاريسوۆكا) بولاتىن. جانار ماقاشەۆامەن بىرگە قازاق ساحناسىنا تولىق ماعىناسىنداعى كارمەن كەلدى. اكتريسانىڭ ومىرىندەگى ەڭ نەگىزگى، جالعىز رول بار دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. رول اكتريساسىن، اكتريسا ءرولىن تاپتى.

«كارمەنسيتا» كەيىپكەر ەمەس، «كارمەنسيتا» قويىلىم - رەجيسسەردىڭ ءوزى. قىزۋقاندى، ومىرگە قۇشتار، سوتقار، باتىل، ەركىن، اساۋ...

بىزدە م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردىڭ بارى، وندا «قاراگوز»، «ايمان-شولپان»، «باكەي قىز»، «قيلى زامانداردىڭ» قويىلعانى وتە جاقسى. مۇنىڭ ءبارى قازاق تەاترىنىڭ ىرگەسىن قالاپ تۇرعان تابانتاس. ال ودان باسقا، وزىنشە ورنەك سالىپ جۇرگەن ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاستار تەاترىنىڭ بارى ءتىپتى ۇلكەن تابىس. بۇل تەاتردا جارقىلداپ تۇرعان قىز-جىگىتتەردەن قۇرالعان جاس، كوركەم، ءابجىل اكتەرلىك قۇرامنىڭ جينالعانى كورەرمەن ءۇشىن ەكى ەسەلەنگەن قۋانىش.

وسى انسامبل رەجيسسەر تالعات تەمەنوۆتىڭ جەتەگىندە پروسپەر مەريمەنىڭ اتاقتى «كارمەنىن» قويدى. دالىرەك ايتقاندا، ت.تەمەنوۆ پوۆەستى نەگىز قىلا وتىرىپ، وسى تاقىرىپتا دەربەس دراما جازىپ شىعىپتى.

ەڭ نەگىزگى ءسۇيىنشى - قازاق تەاترىنا كارمەن كەلدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بىلتىر ن.جاقىپباي استانا جاستار تەاترىندا «كارمەندى» ميۋزيكل جانرىندا قويعان. حوسە دە، كارمەن دە ناشار شىقپاپ ەدى. بىراق ول تەك قانا سۋرەتتەمە (زاريسوۆكا) بولاتىن. جانار ماقاشەۆامەن بىرگە قازاق ساحناسىنا تولىق ماعىناسىنداعى كارمەن كەلدى. اكتريسانىڭ ومىرىندەگى ەڭ نەگىزگى، جالعىز رول بار دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. رول اكتريساسىن، اكتريسا ءرولىن تاپتى.

ونىڭ كارمەنى استە دە پەرىشتە ەمەس. ول تالتىرەكتەپ جۇرەدى، توبەلەسەدى،  سيگارا تارتادى، ءوزىن جەزوكشە سياقتى ۇستايدى. بىراق ول - ءبىر عانا كورىنىسى «جۇماق سىيلايتىن» ايەلدەردىڭ قاتارىنان. جانە مىنەزى... كاپيتان (ە.جارىلقاسىن) ايتا بەرەتىندەي، «سايتان».

ت.تەمەنوۆ الەم بىلەتىن كارمەننىڭ بوياۋلارىن سولعىنداتپاي، قايتا قانىقتىرا ءتۇسىپتى. ءبىز بىلەتىن كارمەن حوسەنى سانالى تۇردە قۇربان قىلاتىن. سىعان قاراقشىلارىنا كومەگى ءتيۋى ءۇشىن ماقساتتى تۇردە پايدالاناتىن. ال تەمەنوۆ كارمەنىنىڭ «ادامگەرشىلىگى مول». ول حوسەگە اياۋشىلىقپەن قارايدى. ءوزىن تۇرمەدەن بوساتقان ساربازدىڭ سوققى جەگەنىن بىلگەندە ءوزىن كىنالى سەزىنەدى. مەيىرىمى (انالىق؟), ۇياتى ويانادى. جەڭىلگەندى جۇباتۋ دەگەن پسيحولوگيا بار. مەريمەدە كارمەن جىرتقىش تا، حوسە جەمتىك ەدى. بۇل باسقا كارمەن. «باسقا» كارمەن حوسەنى مۇلدەم سۇيمەدى دەۋگە كەلمەيدى. سەزىمنىڭ كوپتەگەن بوياۋلارى بولمايتىن با ەدى...

حوسەنى جاس اكتەر دارحان ماقساتۇلى بەينەلەپتى. ومىرلىك تاجىريبەسى ساياز، شىنشىل دا اسەرشىل بوزبالانىڭ ءرولى وسى جىگىت ءۇشىن جازىلعانداي. كارمەنگە دەيىن ول كىم ەدى؟ قىزمەتىن مامىراجاي عانا اتقارىپ جۇرگەن اقجۇرەك سارباز ەدى. كارمەن دەگەن داۋىل كەلدى دە، ءبارىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. حوسەنىڭ بەينەسىن، ونىڭ قۇشتارلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن ساحناعا ميكاەللا شىعادى (ت.تەمەنوۆتىڭ «بالاسى»), سويتەدى دە پروسپەر مەريمەدە جوق حوسەنىڭ اناسى تۋرالى اڭگىمەنى ايتا كەلەدى. ياعني حوسە قۇشتارلىق ءۇشىن كىسى ءولتىرىپ قانا قويعان جوق، تۋعان اناسىن ۇمىتتى. ونىڭ كارمەن ءۇشىن سۇيگەن قىزىنان جەرىگەنى تاڭعالدىرماسا دا، جالعىز شەشەسىن كومۋسىز قالدىرعانى «ناۋقاسىنىڭ» قانشالىقتى مەڭدەگەنىن كورسەتەدى. اۆتور بوياۋلاردى سولاي قويۋلاتادى.

كارمەنگە تەڭ ءبىر ازامات بولسا، ول ەسكاميلو ەدى. بەيبىت كامارانوۆتىڭ ەسكاميلوسى - جەڭىمپاز، سۇلتان. ب.كامارانوۆ - گەروي بولىپ جاراتىلعان، ساحناعا شىققاندا قانات بىتەتىن رومانتيك اكتەر. ول ساحناعا ەكى-ءۇش كورىنىستە عانا شىعادى. سپەكتاكل سوڭىندا حوسە قولىنان قازا تابادى. مەيلى. ونىڭ وتتاي جانعان جانارى، الماس قىلىشتاي جارقىلداعان قيمىلدارى ءبارىبىر ەستە قالادى.

مەريمەدە جوق تاعى ءبىر كەيىپكەر سىعان كەمپىر (ليديا كادەن). سوقىر كەمپىر كوكىرەك كوزىمەن ءبارىن كورەدى. ول ساحناعا فاتۋم، تاعدىر دەگەن ۇعىمداردى اكەلگەن. ءبىر قاراعاندا تاعدىر دەگەن وزگەرتۋگە كەلمەيتىن سۋبستانتسيا. حوسەنىڭ ءبىر سۇلۋعا كەزدەسەرىن، ودان تەك ازاپ شەگەرىن الدىن-الا ەسكەرتكەن دە سول بولاتىن. ەكىنشى جاعىنان، ءبارىن دە كىسىنىڭ ەركى شەشەدى. ميكاەللا كەلگەندە «كەت وسىمەن» دەيتىن دە جاڭاعى كەمپىر ەدى.

ءا دەگەندە تەاتردىڭ ساحناسى ەرەكشە كەڭەيىپ كەتكەندەي كورىندى. جاس سۋرەتشى ەرلان تۇياقوۆ شىعارماعا قاجەتتى كەڭىستىكتى جاساي العان. سپەكتاكلدىڭ تەمىرقازىعى - مۋزىكا. قويىلىم سازى جۇرەگىڭدە وينايدى، ميىڭدا ويران سالادى، كوڭىلىڭدە بي بيلەپ تۇرىپ الادى... بي دەمەكشى، ي.فادەەۆتىڭ سوناۋ ماسكەۋدەن كەلىپ قويعان ءبيى تاماشالاۋعا تۇرارلىق: زاماناۋي، كوركەم. ال جارىق ەففەكتىلەرى تەاتردا ەمەس، كينوزالدا وتىرعانداي اسەر بەرەدى.

بالا-شاعاسىن شۇبىرتىپ جۇرگەن قازىرگى سىعاندار باسقا. ەۋروپالىقتاردىڭ قيالىن تۇرتكىلەپ، شابىتىن شاقىرعان، رومانتيكالىق ءداۋىردىڭ كوشىن باستاپ بەرگەن سىعاندار باسقا بولاتىن. «كارمەنسيتادا» شىعارماشىلىق ۇجىم سىعان ءومىرىنىڭ رومانتيكاسىن كوز الدىمىزعا اكەلدى. گيۋگو ەسمەرالدانى جىرلادى. ءشامشى «سىعان سەرەناداسىن» جازدى. پروسپەر مەريمە كارمەننىڭ ەسىمىن ماڭگىلىككە قالدىردى. دجۋلەتتا، وفەليا، اننا كارەنينا، مادام بوۆاري سەكىلدى بەيكۇنا دا كۇناھار، ءالسىز دە مىقتى ايەلدەر وبرازىنىڭ قاتارىندا ەركى، رۋحى ازات كارمەن الەم ادەبيەتىندە ەرەكشە قالدى.

كارمەننىڭ بۇكىل الەمگە تانىمال وبراز بولعانىنا قاراماستان، ونىڭ درامالىق نۇسقاسى بۇعان دەيىن جاسالماعان. جاسالسا دا، الەم ساحنالارىن ارالاپ كەتەتىندەي ءساتتى بولماعان. تالعات تەمەنوۆ جاساعان «كارمەن» كەيىن دە، تالاي ساحنادا قويىلاتىنىن بولجاۋعا بولادى. سەبەبى پەسانىڭ، ەڭ باستىسى، كومپوزيتسياسى جاقسى قۇرىلعان. سيۋجەتتىك جەلى دە ەلىتىپ، قىزىقتىرىپ وتىرادى. اۆتور اقىندىق شابىت ۇستىندە تىم-تىم قارابايىر، ساحنانىڭ ءسانىن بۇزاتىن اۋىزەكى سوزدەردى جىبەرىپ العان. وكىنىشكە قاراي، «باي»، «قاتىن» عانا ەمەس، «ءوستىپ، ءوستىپ» دەيتىن، ەشقانداي نورماعا كەلمەيتىن جابايى سوزدەر كوپ-اق.

تالعات تەمەنوۆ بۇكىل شىعارماشىلىق عۇمىرىندا تەك قانا ماحاببات دەگەن ءبىر ۇعىمدى زەرتتەپ كەلەدى. سپەكتاكلدە قىزىل ورامال بايلاعان جىگىتتەردىڭ  بيلەگەنى («قىزىل ورامالدى شىنارىمدى» ەسكە تۇسىرمەي مە؟) تەگىن ەمەس. «كارمەن» رەجيسسەردىڭ ماحابباتتى كەزەكتى زەرتتەۋى. ەندەشە، ماحاببات دەگەن ەرلىك. حوسەنىڭ ءوز كۇزەتىندەگى قىزدى تۇرمەدەن بوساتۋى دا ەرلىك. سوققى جەپ جاتىپ سوعان كىنالى جاندى اڭساۋى دا ەرلىك. قارسىلاسىنا شوقپار الا جۇگىرگەنى دە ەرلىك. نەمەسە السىزدىك. نەمەسە ەسسىزدىك...

«قىزعانىش بولسا، سەزىمىڭ تىكەنەك بولىپ وسەدى»، - دەيدى كەمپىر. تىكەنەك ەسكاميلونى دا، كارمەندى دە ولتىرەدى. «سەنى سۇيەم، بىراق ەركىندىكتى سەنەن دە ارتىق سۇيەمىن»، - دەيدى كارمەن سوڭعى سوزىندە. بۇل مەريمە پوۆەسىندەگى ەڭ نەگىزگى ءسوز، شىعارمانىڭ ءتۇيىنى. «ەركىندىك» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا اۋقىمدى ۇعىمدار بار. ءسۇيۋ ەركىندىگى،  تاڭداۋ ەركىندىگى، ءومىر ءسۇرۋ ەركىندىگى، جەكە باس تاۋەلسىزدىگى. ادام بالاسى تەك سەزىمنىڭ جەتەگىندە ءومىر سۇرگىسى كەلەر ەدى. بىراق ول تەك يلليۋزيا. سوندىقتان دا ءار زاماننىڭ سۋرەتكەرلەرى سەزىم ەركىندىگى تۋرالى اڭىز قالدىرادى. عاشىقتىقتىڭ ەسۋاستىقپەن پارا-پار ناۋقاس ەكەنىن دارىگەرلەر باياعىدا دالەلدەگەن. بىراق «كارمەنسيتاداي» جان بالاسى جەتكىزە الماسا كەرەك.

«حالىق ءسوزى» گازەتى