جۇماحان ابدىقادىروۆ اكتەر... تەاتر جانە كينو ءارتيسى. قازىرگى كورەرمەن جۇماحاندى «سۇراپىل سۇرجەكەي» مەن «باتىر باياننان» بىلەدى. ال تەاترداعى رولدەرى وكىنىشكە وراي ۇمىتىلعان. جۇماحاندى ساحنادا كورگەن كورەرمەندەر دە بۇگىندە ساناۋلى قالعان بولار.

جاس اكتەر جۇماحان ابدىقادىروۆ جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا كەلگەن كەزدە ول شاڭىراقتىڭ ناعىز ورلەۋ-ءوسۋ كەزەڭى ەدى. ونىڭ ۇستىنە باس رەجيسسەر مامان بايسەركەنوۆ تەاتردىڭ رەپەرتۋارىن بيىككە كوتەردى. مامان تەاتردىڭ ناعىز مامانى بولاتىن. قاسىندا ەكىنشى رەجيسسەر اسكەر قۇلدانوۆ ەكەۋى تەاتردىڭ بەت-بەينەسىن قالىپتاستىرعانى راس-تى. ولار تەاترداعى شەكسپيردىڭ «وتەللو»، «دۋالى تۇنگى دۋمان»، «گاملەت»، م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك»، «قاراگوز»، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ»، ش.ايتماتوۆ پەن ق.مۇحامەدجانوۆتىڭ «كوكتەمدەگى كەزدەسۋ» تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى جازعان شەرحان مۇرتازا مەن قاليقان ىسقاقوۆتىڭ «رەۆوليۋتسيا ساربازى» س.ءجۇنىسوۆتىڭ «تۇتقىندارى» تەك قانا تاراز ءۇشىن عانا ەمەس، رەسپۋبليكا ءۇشىن دە مادەني قۇبىلىس ەدى. ال ارتيستەرى: قر حالىق ءارتيسى التىن رۋجەۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتيستەرى ورازعالي ءابدىلمانوۆ، جورابەك شلۇمباەۆ، ماقسۇت سالىقوۆ، گۇلبارشىن وسكەنباەۆا، اتىركۇل دۇيسەكەنوۆا، جاس بۋىن ارتيستەرى ماعزوم، شالقيا باقىتجانوۆالار، قاراباي ساتقانباەۆ، ۇمبەت ءالجانوۆ، ماكەن راحىمجانوۆا، سپانديار مۇقىشەۆ، شامشاگۇل جامەڭكەەۆالاردىڭ «التىن كەزدەرى» بولاتىن. جانە سول جىلى جامبىل تەاترى الماتى قالاسىنا بارىپ، تالعامى بيىك كورەرمەن مەن تەاتر سىنشىلارىنان جوعارى باعاسىنا يە بوپ كەلگەن ەدى. ينستيتۋت قابىرعاسىن ەندى تامامداعان جاس جۇماحانعا بۇل كەزەڭ وڭاي ەمەس-ءتى. الايدا قۇداي بەرگەن دەنە مەن دارىننىڭ ارقاسىندا ول كوزگە بىردەن ءىلىندى. جۇماحان كەلە سالا م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگىندەگى»، ەسەن، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋىنداعى» قودار، د.يسابەكوۆتىڭ «اپكەسىندەگى» تيمۋر، ت.احتانوۆتىڭ «انتىنداعى» ءابىلحايىر، شەكسپيردىڭ، «گاملەتىندەگى» لاەرت، «دۋالى تۇنگى دۋمانىنداعى»، وبەرون پاتشا ا.بەكتىڭ «ۆولوكولام تاسجولىندا»، باۋىرجان مومىشۇلى، و.بودىقوۆتىڭ «جان ازابىنداعى» موتسارت ش.مۇرتازا «ستالينگە حات» ستالين، م.اۋەزوۆتىڭ «ايمان-شولپانىندا» ارىستان د.يسابەكوۆتىڭ «كىشكەنتاي اۋىل» دەمەسىن، شەكسپيردىڭ «ريچارد ءىىى») ەدۋارد پاتشا. وسى تىزىمدەگى ورنى ەرەكشە ول الەكساندر بەكتىڭ «ارتىمىزدا موسكۆا» پوۆەسى بويىنشا اسكەر قۇلدانوۆ قويعان «ۆولوكولامسك تاسجولىنداعى» باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ وبرازى بولاتىن. جۇماحان ساحناعا گۇرىلدەپ شىعىپ كەلگەندە باۋكەڭنىڭ ءوزى كەلگەندەي اسەردە قالاتىن. ونىڭ ۇلكەن كوزدەرى وتتاي جانىپ، بلينداجدا ويلانىپ ءارلى بەرى جۇرگەندە ، كومانديرى ۆ. پانفيلوۆ پەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ساحنا اكەمەن بالانىڭ سويلەسۋىندەي بولدى. ال قورشاۋدان شىعاردا – جۇماحان پيستولەتىن جوعارى كوتەرىپ «ۋرا!» دەپ ايقايلاپ جاۋ شەبىن بۇزعاندا، تەك ساحنا عانا ەمەس، كورەرمەن دە ورنىنان تۇرىپ كەتەردەي اسەرگە بولەنگەن. وسى رول ءۇشىن جاس اكتەر «جىگەر 76» فەستيۆالىندە لاۋرەات بولىپ العاشقى ديپلومعا يە بولعان.

بوريس پولەۆويدىڭ «ناعىز ادام تۋرالى اڭىز» كىتابىندا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى الەكسەي مەرەسەۆ تۋرالى جازعان. وندا ۇشقىش الەكسەي ءوزىنىڭ كەزەكتى تاپسىرماسىندا جاۋ ورداسىن بومبىلاپ ءجۇرىپ، سامولەتى قۇلاپ ءوزى جاۋ تىلىندا قالادى. ەكى اياعى جارالى ازەر شىعادى قورشاۋدان. دارىگەرلەر امالسىزدان ونىڭ ەكى اياعىن كەسىپ تاستايدى. الايدا وزىنە دەگەن سەنىم مەن دوس-جاراننىڭ كومەگى ونى شتۋرۆالعا قايتا وتىرعىزادى. ەكى اياعىنا پروتەز سالعان ۇشقىش كەيىن ساۋ كەزىنەن دە ارتىق ەرلىك كورسەتەدى.

بۇل سوعىس كەزىندەگى باتىرلاردىڭ ەرلىگى. نەتكەن جانكەشتىلىك! نەتكەن ءوز-وزىنە دەگەن سەنىم. مۇنداي ەرلىك تەك سوعىس كەزىندە عانا ەمەس. بەيبىت كەزدە دە بولىپ جاتىر. كوپشىلىك ونىڭ بىرەۋىن بىلسە، بىرەۋىن بىلمەيدى.

ۇيقىسى وياۋ ەدى. ءبىر ءسات ۇيىقتاپ كەتكەن. تۇسىندە شەشەسى ءمورجان بولۋ كەرەك. جۇماحاندى ماڭدايىنان ءسۇيىپ جاتىر. ايمالاپ جاتىر.

-ءسىز كىمسىز؟ –دەيدى جۇماحان ۇيالىپ.

-مەن بە؟ مەن سەنىڭ اناڭمىن.

- مەنىڭ شەشەم باسقا كىسى عوي. دىلداكۇل...

-جوق بالام... مەن ناعىز شەشەڭ ءمورجانمىن...دىلداكۇل ەكىنشى شەشەڭ.

«ا-ا ا شىنىندا دا مىنا كىسى مەنىڭ ءوز انام عوي. ءتۇرى قانداي مەيىرىمدى ەدى. اپا... اپا...مەن ءسىزدى تانىماي قالدىم... كەشىرىڭىزشى. ءسىز كوككە ۇشىپ، ءبىز جەتىم قالعاندا مەن 4-تە عانا بولعام. ءتۇرىڭىزدى دە ۇمىتا باستاعان ەكەم.... اپا... اپا... ول اناسىن ەندى قۇشاقتاي بەرگەندە ءبىر ۇلى كۇش كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرگەن... ول قۇلاي بەردى....

وسى كەزدە قۇلاعىنا تارس ەتكەن دىبىستان شوشىپ ويانعان. الدىمەن ساناسى ويانعان. قاتتى ءبىر سوققىدان باسى مەن بەلى ءۇزىلىپ كەتەردەي اۋىرعان. سوسىن موينى جۇلىنارداي بولعان. ارى قاراي قاپ-قارا دۇنيە. سوسىن جارق ەتكەن كۇننىڭ ساۋلەسىندەي جارىقتان ەكى كوزى كورمەي قالعان. جو-جوق...ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن عوي. جۇماحان ەسىنەن تانىپ قاپتى.

تاڭعى ساعات 6-لاردا پاۆلوداردان شىققان «قازاقفيلمنىڭ» ۋازيگى تسەلينوگراد، قاراعاندى، سەمەي، ءۇشارالدى ارتقا تاستاپ تالدىقورعانعا اسىققان. كەشكە قالادا «باتىر بايان» ءفيلمىنىڭ تۇساۋ كەسەرى. جۇماحاننىڭ قاسىندا ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى سلامبەك تاۋكەلوۆ بولعان. تۇنگى جاۋعان كىربىك قار، شارشاعان شوفەر، قاتتى كەلە جاتقان ماشينانىڭ تورموزى ۇستاماي اۋدارىلعان. جانە اندرەەۆكانىڭ وسى جەرلەرىندە ساي كوپ. ماشينا ەكى-ءۇش اۋدارىلىپ بارىپ توڭكەرىلگەن. قاتتى سوققىدان جۇماحان ەسىنەن تانىپ قالدى. ءتىپتى ونى ماشينادان قالاي شىعارىپ العانى، ونى سارقاندتاعى اۋرۋحاناعا قالاي اپارعانى دا ەسىندە ەمىس-ەمىس. بۇل ونەر ايدىنىندا جالاۋىن جاڭا كوتەرگەن كەمەدەي جۇماحاننىڭ دا جۇلدىزدى ءساتىن جاڭا باستاعان كەزى ەدى..

كەنەنباي بۇگىنگى سپەكتاكلدى ەرەكشە وينادى. «ءبىزدىڭ عانيدا» ول عانيدى وينايدى. اكتەر كەنەنباي قوجابەكوۆ «شاباندوز قىزداعى» ايدار، مارك دونسكويدىڭ «اليتەت ۋحوديت ۆ گورى» فيلمىندەگى ايەدان سوڭ اكتەردىڭ شىن مانىندە باعى جانعان. جاس اكتەر تيۋز-ءدىڭ كومسومول كوميتەتىنىڭ باسشىسى، تەاترداعى باستى رولدەردە دە كەنەنباي. بولاشاقتا گاملەتپەن پەر-گيۋنتتى، حلەستاكوۆتى وينايمىن دەيتىن.

قار اسپاننان بۇگىن ءبىر ەرەكشە جاۋىپ تۇر. بۇل قاڭتار ايىنىڭ ورتاسى بولاتىن. كەشكە بولاشاق سپەكتاكلدىڭ پروگونى. باستالۋىنا دا ۋاقىت از قالعان. كەنەنباي كوڭىلى كوتەرىڭكى، مىنا الەمدى قۇشاقتاپ، ايمالاپ، باۋىرىنا باسقىسى كەلگەندەي كۇي كەشكەن. ويدا جوقتا قارسى الدارىنان ءبىر توپ ءىشىپ العان جىگىتتەر شىقتى. قاسىنداعى ەكى دوسىنان الدىمەن تەمەكى سۇرادى. ولاردى بوقتاپ، بىلاپىتتاپ، ءاجۋالاي باستادى. ەكى دوسى دا تەاتردا، كينودا تۇسە باستاعان جاس اكتەرلەر بولاتىن. مازاقتاعاندارى ازداي، الگى شپانالار ەندى ولارعا قول جۇمساپ، ساباي باستاعان. كەنەنباي بارىنە توزسە دە، مۇنداي قورلىققا شىدامادى. ول ومىردە دە، ونەردە دە ادىلەتسىزدىكتى سۇيمەيتىن. ونىڭ ۇستىنە دوسىن ۇرعاندا قاراپ تۇرسىن با؟ كەنەنباي دا بىرەۋىن ءبىر ۇرعان. ەكىنشىسىن تەۋىپ ۇلگەردى. قىپ-قىزىل توبەلەس. تاعى ءبىر دوسى بار-تىن. ءبىر ءسات ارت جاعىنان بىرەۋ كەپ قىلعىندىرعانداي بولدى. باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى. كەنەنبايدىڭ جۇلىنىنان وتكىر ءبىز قادالعان بولاتىن. اپپاق قار جاۋعان كوشەدە جارالى كەنەنبايدىڭ قانشا جاتقانى بەلگىسىز...

وعان دارىگەرلەر وتانى 5 ساعات جاسادى. ءتىپتى ونىڭ اياعىنا تۇرىپ كەتۋى دە ەكى تالاي بولاتىنىن اشىق ايتتى. بىراق كەنەنباي جۇلىنىنا سۇعىلعان بىزگە دە، تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە دە قارسى تۇرا ءبىلدى. ونى كوپ جۇرت ورنىنان تۇرا الماس دەگەن. بىراق كەنەنباي وسى جەردە پياتيگورسكىدە بيىك باسپالداقپەن جوعارى شىعۋدى قايتا ۇيرەندى. تاياعىنا بىردە سۇيەنىپ، بىردە سۇيەنبەي باسپالداقپەن شىعىپ ءجۇردى. كەنەنباي ءوزىن-ءوزى قينادى. بالداعىن تاستاپ قايتادان كينوعا تۇسسەم، تاعى دا ساحناعا شىقسام دەدى. ارينە وعان دوسى سۇلتان حوجىقوۆ تا كۇش بەردى. «كانە، كەنەن، ەرىككەندى قوي. مەن سەنىڭ ورنىڭا باسقا اكتەر ىزدەمەيمىن. ءوزىڭ باستاعان ءفيلمدى ءوزىڭ ءبىتىر، پياتيگورسكىدەن بالداقسىز ورال» دەگەن ءسوزى ۇلكەن كۇش بەردى. سول ءۇشىن دە كەنەنباي بارىن سالعان.

جۇماحان جالپى باتىر جىگىت. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنەردەي ءاپايتوس ازامات. ول جاس كەزىنەن ۇشقىش بولۋدى ارمانداعان. بىراق اسكەري كوميسسيا ونىڭ كوزىنەن اقاۋ تاپتى. جالپى اسكەرگە، نە تانك، نە ارتيللەرياعا بارعىسى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە ورىسشاعا شورقاق. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىر جىلى بەكەر كەتتى. ول كەزدە وقۋعا تۇسە الماۋ جىگىت ءۇشىن ۇلكەن سىن-دى. وسىلاي جۇرگەندە اۋىلداسى ماحمۋد يبراەۆ كەزدەسە كەتكەن. ماحمۋد سوزشەڭ. جالبىراعان شاشى، كەڭ بالاق كلەشش شالبارى، گۇلدى گالستۋگى، ونىڭ بولاشاق ناعىز ارتيست ەكەنىن «مەنمۇندالاپ» تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە ماحمۋدتىڭ ايتقانىنا سەنسە، ارتيست دەگەن ناعىز تاپتىرماس ماماندىق كورىنەدى. تەك كينوعا ءتۇسىپ، تەلەديدارعا شىعىپ ەل ارالاپ ءجۇرىپ، قۇرمەتكە بولەنەتىن جۇمىس ەكەن. انە اساداعى تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ تەلەديداردان اندا-ساندا كورىنەدى. ال ءاسانالى ءاشىموۆ بىرەسە بەكەجان، بىرەسە قىزىل كوميسساردى ويناپ «دۋتوۆتى ءولىتىرىپ» ءجۇر. قىسقاسى جۇماحان دا مىنا سوزگە ەلىكتەي بەردى. تۇڭعىشباي ءجون سىلتەپ، بولاشاق مۇعالىمى اسقار توقپانوۆپەن كەزدەسكەن. سول جىلى جۇماحان قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريانىڭ تەاتر فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. بالا كەزىنەن سپورتقا قاتىسىپ، كۇرەستەن اۋدان، وبلىستىق جارىستاردا جۇلدەلى ورىندار يەلەنگەن جىگىتكە بي، پلاستيكا، ۆوكال ساباقتارى وڭاي بولعان جوق. ول كەزدە تەاتر فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك جاتاقحانادا تۇرادى.ماڭايداعى تەنتەك جىگىتتەر قالا بەردى جۇبانوۆ مەكتەبىن بىتىرگەن «قالالىقتار» تەاتر فاكۋلتەتىنە مازا بەرمەيتىن. وسىنداي كەزەڭدەردىڭ بىرىندە 4 جىگىت كەپ جۇماحاندى دۇكەنگە جۇمساعان. بىراق بەس مينۋتتان سوڭ الگى «كرۋتوي» ءتورت جىگىت جۇماحاننىڭ الدىندا تىزەرلەپ وتىرىپ كەشىرىم سۇرادى. الايدا ىشىندەگى بىرەۋى كەك ساقتاپ قالىپتى. الماتىنىڭ كۇزگى كەشىنىڭ بىرىندە ءبىر توپ بانديت سىماق جىگىتتەر كەلىپ جۇماحاندى «تاربيەلەگىسى» كەلگەن. ولار جۇماحاندى كوشەگە شاقىرعان. 15-20 جىگىتكە ول جالعىز قارسى شىقتى. اباي كوشەسىنىڭ الدى ۇلكەن اللەيا... باق. بۇل جەردە جارىق تا شامالى. جۇماحان قالتاسىنداعى پىشاقتى سۋىرىپ الىپ ءوز بىلەگىن، ءوزى كەسىپ جىبەرگەندە قىپ-قىزىل شاپشىعان قاندى كورگەن جىگىتتەردىڭ ەسى شىققان. «قانە كىم بار ماعان شىعاتىن؟ كەلىڭدەر قانە قازىر ءبارىڭدى قىرايىن!» دەگەندە 20 جىگىت بەت-بەتىمەن تۇرا قاشقان. بۇل جۇماحان جايلى اڭىزدىڭ باسى.

جۇماحان ستۋدەنت كەزىندە-اق كينوعا ءتۇستى. رەجيسسەر ءشارىپ بەيسەمباەۆتىڭ «كاۋسار» فيلمىندە باستى رولدە وينادى. جىلقىشى ابىلاي ادال دا، باتىر جىگىت. مەدبيكە ايگەرىم دە ونىڭ وسى قاسيەتىن باعالاعان. سوندىقتان دا پىسىق بورانبايعا ەمەس، سۇلۋدىڭ جۇرەگى ابىلايعا بۇرعان. جۇماحان بۇرىن اتىن عانا ەستىگەن، بولماسا كينودان، نە ساحنادان عانا كورگەن ارتيستەرىمەن پارتنەر بولدى. اكەسىن كاۋكەن كەنجەتاەۆ، شەشەسىن ءامينا ومىرزاقوۆا، پارتنەرى بولىپ مۇحتار باقتىگەرەەۆ، دوسقان جولجاقسىنوۆ جانە جاس اكتريسا گۇلنار ەراليەۆا تۇسكەن. جۇماحان ەكراندا كەرەمەت كورىندى. باتىر دەنەلى جىگىتتىڭ اتقا وتىرعانى ەركشە-ءتىن. ءدال ءبىر ەسكەرتكىش ىسپەتتى. قويۋ قارا وتكىر كوزدەرىندە تەك باتىرلىق، ەرلىكتەن وزگە نازىكتىك، قورعانسىزدىقتى كورسەتە ءبىلدى. ونىڭ نازىك جۇرەگى ادامدى - ءسۇيۋ، ادامدى قۇرمەتتەۋدەن تۇراتىن، تابيعي تالانت ەكەنىن بىردەن دالەلدەگەن. پرەمەرا «كينو ۇيىندە» بولدى. زال كورەرمەنگە لىق تولى. ول كەزدە قازىرگىدەي ەمەس، ەل-جۇرت قۋانىشتى بولىسۋگە اسىعاتىن كەز. قاراڭعى زالداعى ەكراننان ءبىر ءسات جۇماحان جارق ەتە قالعاندا، ىشىمىزدە ەكى-ءۇش ۇداي وي پايدا بولدى. ءبىرىنشىسى –تانعالۋ. ەكىنشىسى «جۇماحاننىڭ ورنىندا مەن نەگە بولمادىم ەكەن» -دەگەن ارمان قيال... ءۇشىنشىسى ماقتانىش جۇماحان ابدىقادىروۆپەن بىرگە وقيمىن دەگەن تاۋبەشىلىك. ءبىز جۇماحاندى سول كەشتە قايتا تاۋىپ، قايتا تانىسقانداي بولدىق. اسىرەسە قىزدار... انشەيىندەگى تەاتر فاكۋلتەتىنىڭ جىگىتتەرىنە مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىن مۋزىكانت قىزدار دا، جوعارعى كۋرستىڭ ارۋلارى دا جۇماحاندى كەزدەسسە قۇر جىبەرە سالماۋعا تىرىسقان. الايدا ءبىر توعا قىزعا قىرى جوق، ولارمەن وڭاشا قالۋدان قاشاتىن جۇكەڭ، قىز كورسە قۇتىلۋعا اسىق بولاتىن.

جۇماقاننىڭ اكەسى ابدىقادىر ءومىر بويى ناۋبايحانادا ىستەدى. باياعى فزۋ-دا بىرەۋلەر ەلەكتريك، بىرەۋلەر شوفەر كومباينەر بولىپ وقىپ جاتقاندا ابدىقادىردى مۇعالىم ناۋبايشىنىڭ وقۋىنا جىبەرگەن. جۇماحان سوندىقتان دا كەرەمەت اسپاز. ونىڭ جۋان ساۋساقتارىن كورگەن ادام باسقا باسقا ودان مۇنى كۇتپەۋى مۇمكىن. ال جۇكەڭ پالاۋ پىسىرگەندە ورىسشا ايتقاندا «پالچيكي وبليجەش». ال ءمانتى ءتۇيىپ، لاگمان سوزعانى كەز-كەلگەن كەلىنشەككە ۇلگى بولارى حاق. ال ەت اسقانى ء–بىر توبە. ول از دەسەڭىز. جۇماحان ەتىك تە جامايدى، جىرتىلعان دوپتى دا ءوزى تىگىپ، بۇزىلعان كەز-كەلگەن ۆەلوسيپەد بولسىن، ساعات بولسىن جوندەي بەرەدى. جانە سول ءۇشىن ەشقاشان ەشكىمنەن ءبىر تيىن المايدى. اسىرەسە باياعىدا جۇماحاندى «مۇگەدەك» دەپ تەاتردان شىعارىپ جىبەرگەندە ول جابىرقاعان جوق. سول ماڭايداعى اۆتوتۇراقتا كۇزەتشى بولىپ ىستەدى. ەل اياعى باسىلىپ وڭاشا قالعاندا كوزمايى تاۋسىلىپ ساعات جوندەيتىن. بۇل ءوزى قىزىق جۇمىس. بىلاي قاراساڭ باسىڭ قاتادى الايدا ساعاتتىڭ ءىشى دە وزگە الەم باسقا پلانەتا. ءار ءتۇرلى تەتىك. بىرىمەن ءبىرى جالعاسقان، ءبىرىن-ءبىرى كوتەرگەن، يتەرگەن ۇساق دۇنيەلەر. جۇماحان ۇزاق تۇندەر ەشكىمگە كورسەتپەيتىن كوز جاسىن، ەشكىم جوقتا وسىلاي توگەتىن. ءيا،ءيا ول تالاي رەت وزىنە-ءوزى قول جۇماساسام دەگەن ساتتەر دە بولاتىن. بىراق كىشكەنتاي ەكى قىزى مەن جارى گۇلشاتتى قالاي تاستاماق. جو-جوق... دەگەن جۇكەڭ. «مەن كەۋدەمدەگى جۇرەگىم سوعىپ تۇرعاندا ولمەيمىن» دەگەن. ءيا... بۇل دا جۇكەڭ جايلى اڭىزداردىڭ ءبىر تارماعى.

كەنەنباي 32 جاسىندا مۇگەدەك بولىپ قالدى. الماتىداعى كينواكتەرلەردىڭ مەكتەپ-ستۋدياسىن وتە جاقسى تامامداعان ول مارك دونسكويدىڭ «اليتەت ۋحوديت ۆ گورى» فيلمىندەگى باستى ءرولدىڭ بىرىندە ايەنى وينادى. بۇل قىزىل ارميانىڭ چۋكوتكىگە كەلۋى ونداعى بولشەۆيزيانىڭ ورناۋى جايلى. بۇل فيلمدە ول اتاقتى گەورگي ججەنوۆ، يۋري لەونيدوۆ جانە قىرعىزدىڭ دارىندى ءارتيسى مۇراتبەك رىسقۇلوۆتارمەن ارىپتەس-پارتنەر بولدى. جاس اكتەر ءۇشىن بۇل ءارى باقىت، ءارى ابىروي ەدى. بۇل ونىڭ تەك كينو-تەاتر عانا ەمەس قازاق ونەرىنىڭ ەسىگىن ەركىن اشقان دارىندى جاس ەكەندىگىنىڭ دالەلى بولاتىن. كەيدە پەندە بولعان سوڭ اتتەگەن-اي دەيسىڭ عوي. شىركىن... كەناعامىز... قادىرلى كەنەنباي قوجابەكوۆ ساۋ بولعاندا ەكران مەن ساحنادا قانشاما وبرازدار جاسار ەدى دەپ ويلايسىڭ. اتتەڭ... بىراق شۇكىر دەيسىڭ... كەنەنباي مۇگەدەك بولىپ ءجۇرىپ تە تالاي-تالاي وبرازدار جاسادى. اسىرەسە «قىز جىبەكتەگى» جىبەكتىڭ اكەسى سىرلىباي حان، «مەنىڭ اتىم قوجاداعى» مۇعالىم راحمانوۆ، «قۇلاگەردەگى» باتىراشتى، جانە بولات شامشيەۆتىڭ «قاسقىرلار اپانىنداعى» باستى رول مۇسا ءشارىپوۆتىڭ وبرازدارى قازاق كينوسىنىڭ التىن قورىندا.

جۇماحان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە د. مانابايدىڭ «سۇراپىل سۇرجەكەيىندە» سۇرجەكەيدى، ت.ومىرزاقوۆتىڭ «ءامينا» فيلمىندە ءامينانىڭ اكەسىن،ق.قاسىمبەكتوۆتىڭ «جامبىلدىڭ جاستىق شاعىندا» فيلمدەرىنە ءتۇسىپ ۇلگەردى. بىراق ەل ىشىندە ونى «باتىر بايانداعى» باستى رول بايان دەپ بىلەدى. فيلم ماعجان جۇماباەۆتىڭ «باتىر بايان» پوەماسىنىڭ جەلىسى بويىنشا، سماعۇل ەلۋباەۆتىڭ ستسەناريىمەن تۇسىرىلگەن. جانە بۇل تەك كينەماتوگرافيا ءۇشىن ەمەس، جالپى ەلىمىز ءۇشىن دە وتە ءبىر قيىن دا، مۇقتاج كەزەڭدەر بولاتىن. رەجيسسەر سلامبەك تاۋەكەل ءفيلمدى كوكشەتاۋدا ءتۇسىردى. كينو رەجيسسەردىڭ دە، ستسەناريستىڭ دە ەڭ نەگىزگى كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىققان تۋىندى بولدى. وسى فيلمدە باتىر باياننىڭ تۋعان ءىنىسى نوياننىڭ جوڭعار قىزى لاعداعا عاشىق بولىپ، ەكەۋىنىڭ قاشاتىن ساحناسى بار. وندا جاس اكتەرلار كەڭەس نۇرلانوۆ پەن اكتريسا امينا ماحمەتوۆا تۇسكەن. وسى كەزدە نوياننىڭ اعاسى باتىر بايان كەلەدى.

-نويان، قايدا قاشىپ باراسىڭ؟ ايت دەيمىن.جوڭعاردىڭ قىزىمەن قاشىپ باراسىڭ عوي. سەنىڭ ساتقىن بولعانىڭشا ولگەنىڭ ارتىق...

باتىر بايان تۋعان ءىنىسى نوياندى دا، ونىڭ سۇيگەن قىزى لاعدانى دا ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى. ولتىرمەسكە امال جوق. تۋعان ەل، تۋعان جەر ءۇشىن، جاۋ تابانىندا تاپتالماس ەركىندىك ءۇشىن بايان بارىنە بارۋى ءتيىس. حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ول ءبارىن دە قۇربان ەتۋگە دايىن. مىنە ءبىرىن-ءبىرى سۇيگەن ەكى جاس قۇشاقتاسقان قوزى مەن بايانداي سۇلاپ جاتىر. ولاردىڭ بار كىناسى ءبىرىن-ءبىرى شەكسىز سۇيگەندىگىندە عانا. تازا، ادال، ماحابباتتىڭ قۇربانى بولعان قوس عاشىق. باتىر –اڭعال دەگەن. بايان ىزامەن، لىقسىپ كەلگەن اشۋىمەن ىستەرىن ىستەپ، جاسارىن جاساپ بولعان سوڭ ادامي قالپىنا كەلەدى. باتىر زار ەڭىرەپ يەن دالادا جان ۇشىرايدى. باتىر بايان - جۇماحان بۇل ساحنانى كەرەمەت كورسەتە ءبىلدى. ونىڭ جان دۇنيەسىنە مىنا دۇلەي تابيعات تا تىنىش تۇرا المادى. جۇماحاننىڭ ءىنىسى باباحان دا ەر مىنەزدى، ەشكىمنەن تايسالمايتىن قورىقپايتىن ەر جىگىت بوپ ءوستى. ءالى ەسىندە جۇماحان ءىنىسى ەكەۋى اكەسىنە ناۋبايحاناعا بارىپ كەش شىققان. ول كەزدە اسا اۋدان ورتالىعى بولعانمەن، كوشەلەرىندە شام جوق.قويىندارىندا اكەسى ۇيگە بەرىپ جىبەرگەن ەكى ءۇش بولكە ىستىق نان بار. وسى كەزدە بۇرىشتان ءبىر توپ بالالار شىعىپ، بۇلاردىڭ ناندارىن تارتىپ الدى. باباحان وتە نامىسشىل... الگى جاسى ۇلكەن جىگىتتەردىڭ كوپتىگىنە قاراماي توبەلەستى باستاپ كەتتى. .... ەكەۋىن ءبىر توپ جىگىتتەر ابدەن تەپكىلەدى. جۇماحان سول ساتتە ءوزى تاياق جەپ جاتسا دا، باباحاندى اياعان. ونى ىشتەن تەۋىپ، الگى بانديتتەر ۇرعاندا ءوزى ءۇشىن ەمەس، ءىنىسى ءۇشىن جىلاعان. باتىر بايان دا ءىنىسى نوياندى ولتىرگەن ساحناسى ءدال سونى ەسكە تۇسىرگەندەي. ونىڭ ۇستىنە ءىنىسى باباحاننىڭ ومىردەن وتكەنىنە كوپ ۋاقىت بولعان جوق-تى. جۇماحان بۇل قيىن ساحنانى 1-اق دۋبلمەن ءتۇستى. انشەيىندە اكتەرلەر كامەرادا جىلاي الماسا ولاردىڭ كوزىنە گليتسەرين تامىزادى. بولماسا باسقا تامشىلار قۇيادى. ال جۇماحان وعان بارعان جوق.ءوزى جىلادى. ەڭىرەگەندە ەكى يىعى دىرىلدەپ توقتاي الماعان. ءتۇسىرۋ توبى دا، وپەراتور، رەجيسسەردان باستاپ جارىق بەرۋشىلەردە جۇماحانمەن قوسا كوزدەرىنە ەرىك بەردى. سول كۇنى تابيعاتتا ەرەكشە ءبىر تەبىرەنگەندەي اسپاندى قارا بۇلت جاۋلاپ، كۇزدىڭ نوسەرى قوسا قۇيىلعان. جۇماحان بۇل ساحنادا تەك قازاقفيلمنىڭ كوگىندە ەمەس، الەمدىك جۇلدىزداردىڭ عارىشىنا كوتەرىلدى. ونىڭ تەك باتىردى عانا كورسەتپەي، بىلەگىنە سەنگەن باياندى عانا بايانداماي، ادامي جۇرەگى نازىك، باۋىرمال، وتكەنىنە وكىنە بىلەتىن جانى جارالى، جۇرەگى قارس ايرىلعان، ءباھادۇر باۋىرىن جوعالتقان بايان بولاتىن. بۇل دا جۇماحان جايلى اڭىزدىڭ ءبىر تارماعى.

بەلگىلى جازۋشى، ستسەناريست سماعۇل ەلۋباي وسى جايلى وكىنىشپەن «ەگەر جۇماحان مىنا جاعدايعا تاپ بولماعاندا باتىرلار گاللەرەياسىن سومدايتىن اكتەر ەدى» دەيدى. وتە دۇرىس ايتىلعان ءسوز. شىركىن-اي دەرسىڭ... «جۇماحان ەكرانداعى ماحامبەتتى دە، ءابىلحايىردى دا، ابىلايدى دا ، قابانبايدى دا ياعني كەز-كەلگەن باتىرلاردى وينايتىن اكتەر ەدى.» دەيدى.

كەنەنبايعا ەڭ قيىن تيگەنى قىزداي قوسىلعان جارى ريمانىڭ ۇيدەن كەتۋى بولدى. ۇلى يلياس پەن قىزى الەنا قولىندا قالعان. ال سۇيگەن جارى كەتە باردى. كەلىنشەگىنىڭ مۇگەدەك ادامنىڭ قاسىندا ۇزاق وتىرۋعا شىدامى جەتپەدى. جو-جوق... قايتا كەتكەنى دە دۇرىس شىعار. بەۋ دۇنيە-اي... شاباندوز قىزعا تۇسكەن جاپ-جاس، قاراسا كوز توياتىن ارتيستكە قاراماعان، كوز تاستامايتىن قىز بولمايتىن. بىراق كەنەنبايدىڭ كوڭىلى وسى كوك كوز ريماعا ءتۇستى. اكەسى مولدان ىشتەي ۇلىنىڭ وسى ريماعا، وزگە ەلدىڭ قىزىنا ۇيلەنەم دەگەنىنە قارسى بولعانمەن، ەشتەڭە دەگەن جوق-ەدى. قايران اكەسى ىشتەي سەزگەن ەكەن-اۋ. الايدا... الايدا اتتەڭ دۇنيە...

گۇلشات قىپشاقوۆا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى شولپان جانداربەكوۆانىڭ كۋرسىن تامامداپ كەلگەندە 20-دان جاڭا اسقان بولاتىن. جالپى گۇلشات الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى. سوندىقتان دا ول وقۋ بىتىرىسىمەن الىسقا ەمەس، تارازعا كەلدى. قىلدىرىقتاي قىپشا بەل، ۇزىن بويلى، بيداي ءوڭدى قىز كەلە سالا تەاتردىڭ گەرويناسى بولدى. ول كەلە سالا م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەكتەگى» ەڭلىكتى، ۋ.شەكسپيردىڭ «وتەللوسىنداعى» دەزدەمونانى سومدادى. ۋ.شەكسپيردىڭ «گاملەتىندەگى» وفەليانى، ش.ايتماتوۆتىڭ «انا-جەر-اناسىنداعى» جەر-انانى ت.ب. گۇلشات جارىنىڭ قيىن قىستاۋ كەزەڭىندە قاسىندا سۇيەۋ بولا ءجۇرىپ، تەاتردا دا 60-تان اسا رولدەردە وينادى. جاتاقحانادا كورىپ جۇرەتىن قارا قىزبەن جۇماحان وسى جەردە –تارازدا كوپ سويلەسەتىن. ەكەۋى دە ءبىرىن-ءبىرى ۇناتقان... كوپ ۇزاماي ءۇيلى-جاراندى بولدى. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى اسەل مەن انەل ومىرگە كەلدى. تۇپ-تۋرا كەنەنبايدىڭ تاعدىرىنداي، جۇماحان دا كوپ قينالدى. كوپ ويلاندى. بىردە ءتۇن ورتاسى اۋعاندا سول قورقىنىشىن ايەلى گۇلشاتقا ايتقان. ال، گۇلشات تەك باسىن شايقاپ جىلاي بەردى، جىلاي بەردى. «نە بولسا دا، مەن سەنىڭ ماڭگى باقي قاسىڭدامىن» دەگەن. كەيدە مەن جۇماحاننىڭ بۇگىندە ءتىرى ءجۇرۋى دە وسى گۇلشاتتىڭ ارقاسى بولار دەپ ويلايمىن.

بۇل ءسات، بۇل ءتۇن جۇماحاندى ومىرگە قايتا اكەلگەن. سول تۇننەن باستاپ جۇماحان ءومىر ءسۇرۋدىڭ نە ەكەنىن وزىنە دە، جارى گۇلشاتقا دا، وزگە جۇرتقا دا كورسەتە ءبىلدى. ءيا، جۇكەڭ جايلى بۇل دا ءبىر اڭىز.

جۇماقان ابدىقادىروۆ بۇگىندە كينوعا دا تۇسپەيدى. ساحناعا دا شىقپايدى. ومىرتقاسىنا ءبىر ەمەس ەكى رەت وتا جاسالدى. اسىرەسە ەكىنشى رەت جاساۋىنا ەلباسى ن.نازارباەۆ جۇماحان جايلى گازەتتەن وقىپ جامبىلعا كەلگەندە ارنايى شاقىرىپ، سويلەسىپ، گەرمانيادا جاسالاتىن وتانىڭ اقشاسىن دە شەشكەن. وكىنىشكە وراي ول وتا جۇماحانعا كومەكتەسكەن جوق. ەكى قىزدارى بۇگىندە تۇرمىستا. ەكەۋى دە الماتىدا تۇرادى. ال تارازداعى كىشكەنە عانا ەكى بولمەدە گۇلشات ەكەۋى. وبلىستىق اكىمشىلىككە راحمەت، وسىدان 10 شاقتى جىل بۇرىن كىشكەنە ماشينا بەرگەن. بار تىرەگى تەك سول. ال اتاق، وردەن-مەدال جايلى ءسوز بولسا، جۇكەڭ ءۇنسىز. وتكەن كۇندە بەلگى جوق دەگەندەي. باياعىدا ويناعان رولدەرى ءۇشىن كىم اتاققا ۇسىنادى دەيسىڭ؟! اتتەڭ دۇنيە-اي... ءبىر كليپ، نە 2-3 ءان ايتقان پىسىقايلار «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرىن» الىپ جاتقاندا جۇماحاندى ەسكە الام. ال جۇكەڭ وعان فيلوسوسفيالىق تۇرعىدان قارايدى. «مەيلى جاستار السىن، ءبىزدى قويشى» دەيدى ول.

باتىر دەنەلى باياعىداي اق كوڭىل تازا دا دارحان جۇماحان ابدىقادىروۆ بۇگىندە وي ۇستىندە كۇندەلىك جازادى، كىتاپ وقيدى، جاڭالىق كورەدى، جاستارعا تىلەك تىلەپ، دۇعا جاساپ وتىرادى. «تەك ەلىمىز، جۇرتىمىز،حالقىمىز امان بولسىن.» دەيدى. مەن دە سوعان ىشتەي قوسىلامىن.

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى ۇلى كەنەنباي قوجابەكوۆتىڭ كورگەن قيامەتىندەي، جۇماحان ابدىقادىروۆ تا تاعدىردىڭ - تاۋقىمەتىن ازاپتى كۇندەردى ارتقا تاستاپ ەرتەگىنىڭ باتىرلارىنداي ۇلى ءومىر كوشىندە ىلەسىپ كەلە جاتىر. جانە ونىڭ ەڭ ءبىر كەرەمەت قاسيەتى قانداي جاعداي بولماسىن ءاردايىم بارلىق نارسەنىڭ جاقسى جاعىن كورە بىلەتىن وپتيميستتىگى. قاشان كورسەڭ دە، تەلەفونمەن سويلەسسەڭ دە، ارقا-جارقا، ومىرىندە ەشتەڭە بولماعانداي قارقىلداپ كۇلىپ، انەكدوتىن ايتىپ اينالاسىن نۇرعا بولەپ جۇرەدى. قازاقشا ايتقاندا ماڭايىنا نۇرىن شاشقان باتىر جىگىت، بالۋان جىگىت، الۋان قىرلى جىگىت، كورەسىڭ دە ريزا بولاسىڭ. وسى ساتتە مەندە:

ەي، اللا وسىنداي ازاماتتىڭ ءومىرىن ۇزاق ەتە گور، ازابىن ازايتا گور. بولاشاعىنىڭ قۋانىشىن كورسەتە گور.» دەپ تىلەيمىن. وعان پاتەر دە ، اتاق تا، وردەن-مەدال دا ەمەس، وعان تەك اماندىق بەرە گور دەيمىن!

تالعات تەمەنوۆ،

قر حالىق ءارتيسى، رەجيسسەر 

Abai.kz