قاجىعۇمار شابدانۇلى. الا بۇلىك (2-ءنشى توم. جالعاسى)
الا بۇلىك
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
العاشقى ماۋسىمدىق، جارىم جىلدىق سىناۋلار الىنىپ وتكەن كەزدە، اسىرەسە گومينداندىق مۇعالىمدەر كەلىپ، وتىرىك كۇلكىگە جاري باستاعان كەزىمىزدە ءوز ارامىزداعى الالىق تا اسقىنداي ءتۇستى. ءار جەردەن كەلگەن ساباقتاستار ءبىلىم، ساۋات، سانا جاعىنان نەداۋىر پارىقتى ەدى. باسەكەلەستىك، كۇنشىلدىك قوزدىرعان بۇل ءجايتتى گومينداندىق تاربيەشىلەرىمىز نەمقۇرايدى كۇلكىسىمەن ادەيى شەكتەۋسىز، تىزگىنسىز قويا بەردى.
قۋانتاتىن سوزدەرى بىرەۋ عانا - «جۇڭحۋا مينگو1 ۇكىمەتى جاستاردى، اسىرەسە وقۋشىلاردى شىڭ شىساي ۇكىمەتىنشە تۇرمەلەمەيدى»، «بىزدە سانمينجۋي بار، شىڭ شىساي قاماعان ادامداردىڭ بارلىعىن ازات ەتەدى!» - دەيتىن جارىلقاۋ سوزدەر ايتىلىپ جاتتى.
جاڭا جىلدا كەلگەن قاسقا باس سۇر ءمۇدىرى (ديرەكتورى) وسىنى ايتا جۇرە جەرگىلىكتى قارت ۇستازدارىمىزدىڭ تۇرمەدەن قالعاندارىن اۋىستىرىپ، ايداپ بولعان. بۇرىنعى ءمۇدىر ءداي رىنبۋ شىڭ شىسايدىڭ سوڭعى تورىنا ءتۇسىپ كەتكەن دە ءسادۋ قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنا اۋىسقان. «ۇلتتىق مۇعالىمدەر» ەتىپ تەك جاس ءتىلماشتاردى عانا قالدىردى. وزدەرى ەزۋ كوبىكتەرىن بۇرقىراتا سويلەپ-سويلەپ الادى دا، ءتۇسىندىر دەگەندەي، سول «اتقوسشىلارىنا» يەك قاعا سالادى.
الا بۇلىك
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
العاشقى ماۋسىمدىق، جارىم جىلدىق سىناۋلار الىنىپ وتكەن كەزدە، اسىرەسە گومينداندىق مۇعالىمدەر كەلىپ، وتىرىك كۇلكىگە جاري باستاعان كەزىمىزدە ءوز ارامىزداعى الالىق تا اسقىنداي ءتۇستى. ءار جەردەن كەلگەن ساباقتاستار ءبىلىم، ساۋات، سانا جاعىنان نەداۋىر پارىقتى ەدى. باسەكەلەستىك، كۇنشىلدىك قوزدىرعان بۇل ءجايتتى گومينداندىق تاربيەشىلەرىمىز نەمقۇرايدى كۇلكىسىمەن ادەيى شەكتەۋسىز، تىزگىنسىز قويا بەردى.
قۋانتاتىن سوزدەرى بىرەۋ عانا - «جۇڭحۋا مينگو1 ۇكىمەتى جاستاردى، اسىرەسە وقۋشىلاردى شىڭ شىساي ۇكىمەتىنشە تۇرمەلەمەيدى»، «بىزدە سانمينجۋي بار، شىڭ شىساي قاماعان ادامداردىڭ بارلىعىن ازات ەتەدى!» - دەيتىن جارىلقاۋ سوزدەر ايتىلىپ جاتتى.
جاڭا جىلدا كەلگەن قاسقا باس سۇر ءمۇدىرى (ديرەكتورى) وسىنى ايتا جۇرە جەرگىلىكتى قارت ۇستازدارىمىزدىڭ تۇرمەدەن قالعاندارىن اۋىستىرىپ، ايداپ بولعان. بۇرىنعى ءمۇدىر ءداي رىنبۋ شىڭ شىسايدىڭ سوڭعى تورىنا ءتۇسىپ كەتكەن دە ءسادۋ قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنا اۋىسقان. «ۇلتتىق مۇعالىمدەر» ەتىپ تەك جاس ءتىلماشتاردى عانا قالدىردى. وزدەرى ەزۋ كوبىكتەرىن بۇرقىراتا سويلەپ-سويلەپ الادى دا، ءتۇسىندىر دەگەندەي، سول «اتقوسشىلارىنا» يەك قاعا سالادى.
ءسويتىپ ماتەماتيكا ساباعىن وتەتىن كازەن اتتى جاس مۇعالىمنەن باسقا، مۇعالىم اتى بار «تەك ءجۇر» دەرلىك ۇستاز قالماعان. ونىڭ ءوزى دە جۇتتان قالعان جالعىز توقتىداي جۋاس، بيازى جىگىت بولدى.
كلاستاعى ءوزارا تۇسىنبەستىك، الا كوز باسەكە، رۋشىلدىق، جەرشىلدىك ۇلكەن جىككە اينالا باستادى. باسىم سان التايلىق بەن تارعاباعاتايلىق بولعاندىقتان ساباقتاستار وسى ەكى توپقا قاق جارىلا بولىنگەن سىڭاي بار ەدى. وسى الا كوزدىكتى ءبىر كۇنى اقىراڭداعان وشتىككە اينالدىرعان تاعى دا مەن بولىپ شىقتىم. سىنىپ بويىنشا اپتالىق «تۇرمىس تەكسەرۋ» جيىنى اشىلىپ جاتقان ەدى، ەكى-ءۇش ساباقتاس باعالانىپ بولعان سوڭ مەنىڭ اتىم اتالا قالدى.
- بيعابىل ساباق ۋاقىتىندا باسقا كىتاپ وقيدى،- دەپ سالدى ىنتىقباي اتتى ساباقتاس. كوپشىلىك تىنا قالدى. ەشقانداي توپقا دا شىقپاي، «شاقسىز، جاقسىز ەتىستىك» كۇيىندە جۇرگەندىگىمنەن، سىناۋ ناتيجەمنىڭ ودان جوعارى بولۋىنان باسقا جازىعىم جوق شىعار» دەپ بەيعام وتىرعانمىن.
- ءوزى ەشكىمدى كوزگە ىلمەيتىن تاكاپپار! - دەپ قوستى ونىڭ جەرلەسى سالىق. قوڭىرشا قىزىل ءجۇزى شيقانداي تالاۋراپ، دوڭەستەۋ توق مۇرنى «جانجال قايدا؟» دەگەندەي ەدىرەيە ءتۇسىپتى. مەنىڭ جەرلەستەرىمنەن ومىربەك پەن بەكساپا اتىمدى شۋلاتپاي تەز تىندىرعىسى كەلگەندەي بولدى.
- مۇعالىم كىرمەگەن ساباقتا ءبارىمىز دە ەرىكتى وقيمىز عوي، ساباعىن تولىق يگەرگەن سوڭ نەمىز بار وندا؟
- تاكاپپارلىعى ەمەس، ءوز مىنەزى وسىلاي ونىڭ، كوپ سويلەمەيدى!
بۇل جاۋاپتارعا ىنتىقبايدىڭ شۇڭىرەكتەۋ وجەت كوزى تۇنا ءتۇستى. تاپجىلدىرمايتىن سالماق تاپقانداي كۇجىرەيىپ، كەڭ ماڭدايلى، جۋان باسىن سۇزەگەن بۇقاشا تۇقىرتىپ الدى. مۇنداي رايعا كەلگەندە ءسوزى تىم ۇتقىر شىعۋشى ەدى.
- ءوز ساباعىن وقىماي، ىڭعاي سوۆەت كىتاپتارىن وقىسا دا شاتاعىمىز بولماي ما؟!- دەپ جىبەردى.
قىل موينىمىزعا تۇزاق تۇسكەندەي، ءبارىمىزدى دە شوشىتتى بۇل ءسوز. كوزىم جارق ەتە ءتۇستى. جاڭا كەلگەن جاڭ فاميليالى ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى وتىر ەدى، سوعان ءبىر قاراپ قويدىم. ورالقان بانجاڭ1 مۇنى قىتايشاعا اۋدارىپ جەتكىزبەي، ءسوز تىڭداعانسىپ وتىرا بەردى. ىنتىقباي مەن سالىق تاعى سوقتىقتى:
- ىلعي سوۆەت كىتابىن جيادى!
- ۇرلاپ ساتىپ اكەلەدى، سونى قايدان الاتىنىن ايتسىن؟
قۋات ولارعا بۇكىل بەت-اۋزىمەن كۇلە قاراپ، كۇبىرلەي قايىردى جاۋابىن:
- شىراقتارىم، وزدەرىڭ بيعابىلدان قالىسپاي-اق ساتىپ الىپ وتىرسىڭدار عوي، باس جاققا بارىسپاساق بولار! ءبارىمىزدى ءبىر-اق شارپىپ، بار قازىنامىزدان تۇگەل ايرىلمالىق!
ءار پارتادان تاعى دا سونداي كۇبىرلەر تۋىلعان سوڭ، ىنتىقباي ءوز ءسوزىن باسقا تاقىرىپقا بۇرا، ورنىنان تۇرا تۇقىردى. مىقتاپ سۇزەر ناق فاكتىسىن ەندى قويماق سياقتى. ءتارتىپ مەڭگەرۋشى وقۋشىلارىنىڭ ءوزارا وشتىك شىرايلارىنا سۇيىنە ىرجيدى.
گوميندان تاربيەشىلەرى كەلە سالىسىمەن-اق بىزگە جاڭا ءبىر ءراسىم ءداستۇرىن ۇيرەتىپ ەدى: ۇزىن-ۇزىن ءۇش-ءتورت سىرعاۋىلدى جالعاپ، دەنە تاربيە الاڭىنا ءزاۋلىم بيىك باعانا ورناتقان. سول باعانانىڭ ۇشار باسىنداعى شىعىرشىققا وتكىزىلگەن كەندىر ارقاننىڭ ەكى ۇشىن ەكى وقۋشىعا ۇستاتىپ، ءار كۇنى قۇزعىن سارىدە گوميندان تۋىن ىلدىرەدى. بۇل مەزەتتە وقىتۋشى، وقۋشى بىتكەن بارلىق تاعات-عيباداتىمەن نامازدا تۇرعانداي ساپ تۇزەپ، شۇبالشاڭداي سوزىلعان «سانمينجۋي» ولەڭىن وزانداتامىز. بىرتە-بىرتە كوتەرىلەتىن تۋ سول ولەڭ ايتىلىپ بولعانشا باعانا باسىنا شىعىپ بولۋعا ءتيىستى. ول تۋدى كۇن باتا تۇسىرگەندە دە وسى عيبادات ءداستۇرى ورىندالۋشى ەدى.
الدىڭعى كۇنى كەشكە جاقىن سىرعاۋىلعا قاققان الدە ءبىر شەگەگە ءىلىنىپ قالعان تۋ ولەڭىمىز ايتىلىپ بولعانشا تۇسپەي، ەكىنشى رەت قايتالاپ ايتتىق. بۇل جولعى «دۇعامىزعا» دا تۇسپەيتىن پيعىلى كورىنگەن سوڭ، مەكتەپتىڭ بار وقۋشىسى دۋ ەتىپ ءبىر-اق كۇلگەن. بۇل بۇزاقىلىعىمىزعا الدىمىزداعى قاسقا باس مەڭگەرۋشىسى اقىرىپ قالىپ ەدى.
ىنتىقباي «تۇرمىس تەكسەرۋ» جيىنىندا وسى زور قىلمىستى جالعىز ماعان ارتا قويدى.
- بيعابىلدى جاڭا ۇكىمەتىمىزگە - گوميندانعا قارسى دەسەم ارتىق بولمايتىنىن دالەلدەيىن: ءبىرىنشى، ءبىز تۋ شىعارىپ، تۋ تۇسىرگەندە، بيعابىلدىڭ مازاقتاپ كۇلمەيتىن كۇنى جوق. الدىڭعى كۇنى تۋ شەگەگە ءىلىنىپ قالعاندا، الدىمەن ماسقارالاپ كۇلگەن وسى بيعابىل!
ءار پارتادان نارازى دابىرلار شىقتى:
- پو....!
- الدىمەن كۇلگەن ءوزىڭ ەدىڭ عوي؟!
- باسە، ءسۇزىپ ءولتىرشى، بالەمدى!
- توقتاڭدار، پىكىر ايتقىزبايسىڭدار ما؟ - دەپ سالىق شاق ەتە ءتۇستى. ايتىلعان سوزدەردى ورالقانعا اۋدارتىپ، سۇرلانا تىڭداپ وتىرعان مەڭگەرۋشى ۇستەلدى ۇرىپ، دابىردى توقتاتتى دا، كوزىلدىرىگىن الىپ ىنتىقبايعا كۇلە قارادى. سۇر كوستيۋمىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ، اق قولعاپتى ساۋساعىن شوشاڭ ەتكىزدى سونان سوڭ. مۇنىسى - سويلەي بەر دەگەنى ەدى.
- ەكىنشى، بىزگە جاڭا كەلگەن مامان ۇستازداردىڭ ساباعىن تىڭداماي، قايداعى ءبىر پروگراممادا جوق كىتاپتاردى وقىپ وتىرادى. ءۇشىنشى، كەيبىر ۇلكەن جيىندار اشىلعاندا، توسىننان جوعالىپ كەتەدى. قايدا جۇرەدى سوندا؟.. ماسەلەن، وتكەن جەكسەنبىدە اشىلعان ۇلكەن الاڭداعى زور جيىن ۋاقىتىندا المەن ەكەۋىنىڭ كوشەدە جۇرگەنىن كورگەندەر بار، ارتىنان المەننىڭ قاشىپ كەتكەنىن ەستىدىك. قاسىنداعى المەن قايدا كەتتى؟ وسى پىكىرلەرگە ءوزى جاۋاپ بەرسىن!
بيعابىل دەگەن مەن ەكەنىمدى ورالقاننان سۇراپ العانداي بولعان مەڭگەرۋشى ماعان دا ىرجيا كۇلىپ قارادى. سۇق ساۋساعىن ماعان دا شوشاڭ ەتكىزدى. بىراق، كوزىلدىرىگىن الماي شوشاڭداتتى. كۇلسە دە اق سۇر جۇزىندە ىزعار بارىن بايقاي تۇرەگەلدىم:
- جاۋاپ بەرەيىن بە؟.. ءبىرىنشى پىكىرىنە جاۋاپ: كوپشىلىكتىڭ بارىنە ايان، تۋ شەگەگە ءىلىنىپ قالعاندا كۇلكى الدىمەن حانزۋ1 ساباقتاستار جاقتان شىققان. قازاق كلاستارىندا الدىمەن قارقىلداپ كۇلگەن ىنتىقبايدىڭ ءوزى. مەن جىميىپ قانا تۇرعانمىن. ەكىنشى پىكىرىنە جاۋاپ: جاڭا مۇعالىمدەردىڭ ساباعى ماعان وتە تۇسىنىكتى. نانباساڭىزدار وسى ەكەۋمىزدەن سىناۋ الىپ كورىڭىزدەر دە يگەرمەگەنىمىزدى يت ەكەنسىڭ دەڭىزدەر! وزىمە قيىن سەزىلەتىن ساباقتى ىزدەستىرۋىم قاتەلىك ەمەس! ءۇشىنشى پىكىرىنە جاۋاپ: مەن زور جيىنداردىڭ وتكەن جەكسەنبىدەگى بىرەۋىنە عانا قاتىناسا الماي، اۋىرىپ دارىگەرگە بارعانمىن. العان ءدارىم مىنە، قاعازى مىناۋ،- دەپ بۇلاڭداتا كورسەتتىم (المەن كەتكەن كۇنى تۇستەن كەيىن، مەكتەپكە جاقىن اۋرۋحانادان تىماۋ ءتيدى دەپ العان ءدارىمدى دە، ونىڭ سچەتىن دا ساقتىق ءۇشىن ساقتاپ جۇرگەنمىن). - المەندى كورگەنىم جوق!
- كوشەدە بىرگە ءجۇر ەدىڭدەر عوي!- دەپ ىنتىقباي تاعى دا سۇزە قارادى.
- ونى سەن قاي جەردەن كوردىڭ؟- دەپ مەن ءوزىن سۇزە قارادىم.
- ىرداشاۋزىدا2 ءجۇر ەدىڭدەر عوي!
- وندا سەن قايدا تۇر ەدىڭ؟
بەكساپانىڭ كوك كوزى تونە ءتۇستى ىنتىقبايعا.
- بۇل كىسى سوناۋ داشىزىنىڭ3 سىرتىنداعى الاڭدا زور جيىنعا قاتىناسىپ تۇرىپ، مىنا ىرداشاۋزىداعى قاشقىنداردى كورىپ قالعان بولدى عوي!
- وسى بۇقانىڭ ءوزى قاشىپ، ىرداشاۋزىدا قالعان عوي تەگى،- دەپ ومىربەك مىرس-مىرس كۇلدى. جىميعاندا قۋاتتىڭ ەزۋى قۇلاعىنا شاپتى:
- تەرگەلۋشى بيعابىلدىڭ اۋرۋحانادان العان دوكۋمەنتتەرى بار ەكەن، شىراقتار، ال ەندى، تەرگەۋشى مىقتىنىڭ زور جيىننان ءوزى قاشپاعانىن دالەلدەيتىن دوكۋمەنتىن، المەن قاشقىنعا ءوزىنىڭ كەزىكپەگەنىن دالەلدەيتىن دوكۋمەنتىن كورەلىك!
كوپشىلىك نارازى ۇنمەن دۋىلداي جونەلدى. ءماز-مايرام ىرجيىپ كۇلگەن بويى قول يشاراسىمەن باسەڭدەتىپ مەڭگەرۋشى وتىر. بىرىنە ءبىرى قارسى دۋىلدى جارا سالىقتىڭ داۋىسى شاڭقىلدادى ەندى. قۋات پەن ومىربەككە قارسى اتىلعان وقتاي وت الىپ، شيقانداي قىزاردى.
- سەندەر بيعابىلعا قويىلعان ماسەلەنى ىنتىقبايدىڭ وزىنە ارتپاڭدار، ماقۇل ما؟!
- وزىنەن ءوزى ارتىلىپ وتىرماي ما؟!- دەپ زور داۋىستى ورالقان بانجاڭ زىرك ەتە ءتۇستى. - سەن نەگە شىجىق بولىپ كۇيە قالدىڭ؟
ايعاي شىققاندا تاناۋىنىڭ ەكى ءبۇيىرى ەكى توستاعانداي تەڭكەيە قالاتىن، تومپاق بەت جۋان شاقان شاۋگىمدەي جۇدىرىعىمەن پارتانى پەرىپ جىبەردى.
- قايتىپ ارتپاقسىڭ، قانە؟!
- الدىڭعى كۇنى تۋ تۇسىرگەندە ءبىزدىڭ كلاستان الدىمەن كۇلگەن ىنتىقبايدىڭ ءوزى ەدى عوي، بيعابىلعا بۇل ارتقانى وزىنە ارتىلماي ما؟! ىنتىقبايدىڭ زور جيىننان ءوزى قاشقانى راس بولماسا، ىرداشاۋزىدان المەندى كورە مە، بۇل وزىنە ارتىلماي ما؟!... قۋات پەن ومىربەكتىڭ پىكىرى دۇرىس. سەندەر كيلىكپەي وتىرىڭدار!
ورالقان وسى سوزدەردى ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسىنە اۋدارىپ، تۇسىندىرە بەردى.
- سەندەر پىكىر ايتۋشىنىڭ وزىنە جابىسىپ كيلىككەندە، ءبىز ادام ەمەسپىز بە، ارالاساتىن اقىمىز جوق پا؟!- دەپ سالىق شاڭقىلداعاندا، ىنتىقباي وتىرا كەتتى.
- ەندەشە، پىكىر ايتپاي-اق قويدىق، سويلەيتىن جەردە سويلەرمىز!
ىنتىقبايدىڭ باسقا دا جەرلەستەرى شابۋىلعا بىرگە شىقتى، ونىڭ دال بولعان پىكىرلەرىن ۇساق-تۇيەك جاماۋلارمەن جاماپ، جۇلمالادى. مەن وتىرماي، تۇرەگەپ تۇرا بەردىم.
- بيعابىلدا وقۋشىلىق مىنەز جوق. قىز-كەلىنشەكتەرگە قىلجاقتاپ جۇرەدى.
- قاشقان المەن مۇنىمەن ىڭعاي جاسىرىن سويلەسەتىن.
- سوندا نە سويلەسىپ ءجۇردى، ايتسىن قازىر، المەندى شىعارىپ سالعانى راس!
- وسى مونتانىنى قورعاشتايتىنداردىڭ بارلىعى ءبىر ورماننىڭ قاسقىرى! ىڭعاي وڭاشا سىبىرلاسىپ جۇرەدى. قالاي دا جاسىرىن سىر بار!...
ىنتىقبايدىڭ جەرلەستەرى اراسىندا مەنىمەن سىرلاسىپ، تىم جاقىن جۇرەتىن بىرنەشەۋى بار ەدى. ءۇنسىز وتىرعان سونىڭ بىرىنە - قابەن دەگەن سۇڭعاق بويلى، اقسارى ساباقتاسىما قاراي بەردىم. «مىنالارىڭدى بەردەمە ايتىپ، توقتاتساڭشى!» دەگەن رايمەن قارادىم. ول ماعان ءبىر قاراپ، شاراسى كەڭ ويلى كوزىن ءبىر توڭكەردى دە، يەگىن كوتەرىپ قالدى. «ەشتەڭە ەتپەيدى» دەگەنى سياقتى. اقىلى مول جىگىت ەكەنى وسى كوزدەرىنەن بايقالىپ تۇراتىن. ىلە-شالا تاماعىن كەنەپ قويىپ، سوزگە كىرىستى.
- ساباقتاستار، انىق دالەل-ىسپاتى بولماعان پىكىرلەردى قويا تۇرالىق. «ءۇي وزىمدىكى دەمە، ءۇي ارتىندا كىسى بار» دەگەن. ءبىزدىڭ ءوز ارامىزدا جەكە كەلىسپەستىكتەر بارىن، اعايىن ارا باس ارازدىقتار بارىن قايدان ءبىلسىن... بۇرالقى، قوسپا سوزدەردى تاستاپ، اڭگىمەنى ناسىرعا شاپتىرماي، فاكتىنى، شىنىن عانا ايتالىق.
- قابەن، سەن بىلجىراماي وتىر، كىسىم! - دەپ دۇڭك ەتە ءتۇستى شاقان. - وسى ايتىلىپ جاتقان پىكىرلەر دالەلسىز بە؟
- بيعابىلدىڭ قىز قۋىپ جۇرگەنى وتىرىك پە؟... اۋەلدەسەڭ، ءنۇي شۋەيۋاننىڭ1 ءبىر قىزى اۋزىنا ۇرىپ تا كەتتى مۇنىڭ!
- المەن مەن مۇنىڭ سىرلاستىعى دالەلسىز بە؟
- بۇلاردىڭ ىمى-جىمى ءبىر ەكەنىن كورمەي ءجۇرمىسىڭ؟... بىرەۋى «باندى» دەسە، بىرەۋى «قاراقشى» دەيدى ءبىزدى!... مىنا بيعابىل، جارىم جىلدىق سىناۋدا ىنتىقبايدى «بۇقا مىنەزدەس» دەپ شاتىپ، مىنەزدەمەدەن ءتۇسىرىپ جىبەرگەنىن كورمەپ پە ەدىڭ؟!
بۇل سوزگە قىزاي ساباقتاستىڭ ءبىرى - سەرالى ساپ ەتە ءتۇستى، «باندى»، «قاراقشى» دەپ جۇرەتىن سول ەدى.
- ە، «نايمان اسىراعانشا، جىلان اسىرا» دەپ ءبارىمىزدى ءبىر-اق ياناتتاپ جۇرسەڭدەر، ءبىز ونى ايتپايتىن توقال قاتىننان تۋىپ پا ەدىك؟!
- قىزاي توقال قاتىن ەمەي، بايبىشە مە ەدى؟!- دەپ شاقان ءدويدالا كوسىپ جىبەردى. قىزاي انانى قىجىرتقانىنا سەرالى قىزا ءتۇستى.
- ەي، باتبيعان بالشىق باس!.. قىسىپ وتىر!
«بالشىق باس» اتالۋعا شاقان كونە مە، ورنىنان اتىپ تۇردى:
- قىسپاعاندا قايتەسىڭ، قىزىل سيىر؟
- سەن قايتپەكسىڭ؟
سەرالىنىڭ جەرلەستەرى دۇرسە قويا بەردى:
- قۇيداي وتىرىك پالەنى ساپىرىپ، باسە، سەندەر قايتپەكسىڭدەر وسى؟!
- كەۋدەلەرىڭدە نەنىڭ بۋى بار سەن ولگەنىڭدى س...دەردىڭ؟!
تۇس-تۇستان ادۋىنداعان ايعايعا ىرجىڭداي تۇسكەن ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى ورنىنان تۇرا، ەكى قولىن بىردەي ەربەڭدەتتى. مەنەن باسقا ساباقتاستاردىڭ ءبارىن وتىرعىزدى.
- وتىرىڭدار، وتىرىڭدار!... ءبىر-بىردەن تۇرىپ سويلەڭدەر!... پىكىر دەگەن ارقاشان ءبىر جەردەن شىقپايدى، بۇل جاقسى! بىراق، ءبىر-بىردەن انىقتاپ، ۇقتىرىپ سويلەڭدەر،- دەدى ول.
مەڭگەرۋشىنىڭ ءسوزىن ورالقان شەرتيە تۇرىپ، قاتقىل ۇنمەن اۋداردى. ءوزى دە اساۋ ىزاعا ءمىنىپ العان ءتارىزدى. پارتالاس وتىرعان ومىربەك ماعان كۇلە قارادى:
- «وتىرعان ادامدى يت قاپپايدى» دەيتىنىڭ قايدا، ەي، سەنىڭ، تۇرەگەپ تۇرىپ تالاتىپ بولدىڭ عوي، وتىرا قالساڭشى!
- ەي، ماي باسقان شوشقا كوز، كىمدى يت دەپ وتىرسىڭ؟!- دەپ سالىق ومىربەككە شاڭق ەتە ءتۇستى.
- قارا شاشىڭدى مايلاپ العان سوڭ اداممىن دەپ ءجۇرمىسىڭ، ناعىز يت سەنسىڭ!
- مەن يت بولسام دا ءتىسىم بار دەپ ۇيالاسىن تالاي بەرمەيتىن ەستى يت بولارمىن،- دەپ ومىربەك اشۋلانعانداعى داعدىسىنشا، تالپاقتاۋ مۇرنىنىڭ ەتەگىن دەلديتە كۇلىمسىرەدى. - سەنشە شاۋىلدەمەي، بالپيىپ وتىرعانىمدى كورمەيمىسىڭ؟!... بانجاڭ، مەڭگەرۋشىگە بيعابىلدىڭ «وتىرعان ادامدى يت قاپپايدى» دەيتىن ءسوزىن اۋدارىپ بەرشى، ءوزى تىپ-تىنىش جۇرەتىن مومىن ساباقتاس ەدى، وتىرسىن!
ورالقان اۋدارىپ وتىرعاندا، قابەن ءوز جەرلەستەرىنە ۇلكەن كوزىن توڭكەرە قاراپ سويلەپ قالدى:
- «اۋىل ءيتى الا بولسا ءبورىنىڭ باعى»، ءبارىڭ دە يتتىك قىلىپ وتىرسىڭدار!
قابەن باسقا جەردەن كەلگەن بولسا، سالىق پەن شاقان ونىڭ مەڭگەرۋشىنى «بورىگە» تەڭەپ وتىرعانىن اشكەرەلەپ، قارنىن ءبىر-اق جارار ەدى. ءوز جەرلەسى، ءوز تۋىسى بولعانى ءۇشىن ونىڭ ءسوزىن ەلەۋسىز قالدىرىپ، ومىربەكتىڭ ءسوزىن ازۋلاي بەردى. ىنتىقباي ومىربەككە سۇزە قاراپ، ورنىنان تاعى دا اتىپ تۇردى.
- ورالقان، سەن ومىربەكتىڭ بار ءسوزىن جەتكىز مەڭگەرۋشىگە، پىكىر ايتقان ادامنىڭ ءبارىن يتكە اينالدىرىپ وتىر!... بۇلاردىڭ جاماندىقتارىن اشكەرەلەگەنىمىز ءۇشىن ءبارىمىز يت بولدىق پا ەندى؟!
- سولاي،- دەپ قالدى «قىزىل سيىر» اتالعان سەرالى. - ماسەلەنىڭ وتىرىك-شىنىنا قاراماي، ءبىرىڭ تۇرعاندا، ءبارىڭ ورە تۇرساڭدار نە دەمەكپىز؟
ىنتىقبايدىڭ ون ەكى جەرلەسىنىڭ بىرنەشەۋى ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرىستى:
- ءبىز ءبارىمىز ءيتپىز بە، مەڭگەرۋشى؟!
- يت اتالىپ وقي المايمىز!
- پىكىر ايتقىزباي شاۋىلدەگەندەر يت بولماي، ءوز پىكىرىن اشىق ايتقاندار يت اتالسا، مۇنداي مەكتەپتە وقي المايمىز!...
ومىربەك تە تۇرەگەلدى ورنىنان:
- ءۇي، مەنىڭ ءوزىمدى شوشقا، يت دەپ تىلدەگەن سوڭ، يت بولسام دا جۋاستاۋ ءيتپىن دەپ مويىندادىم عوي!... تالاقتارىڭ نەعىپ تارس ايرىلا قالدى؟!
- سەندەرمەن بىرگە وقىعان مەن دە ءيتپىن ەندەشە! - دەپ بوعدا باۋرايىنان كەلگەن تىلەۋقان قۋ دا اتىپ تۇردى ورنىنان، قۇمالاقتاي دومالاق مۇرنى دەلدەيە قالىپتى.
ورالقاننىڭ اۋدارماسىن كوپشىلىككە كۇلە قاراپ وتىرىپ تىڭداعان مەڭگەرۋشى ماعان كەلگەندە سىزدانا كىدىردى. ورنىنان تۇرىپ، مەنەن باسقاسىن قول يشاراسىمەن تاعى دا وتىرعىزدى.
- مۇنان سوڭ ءبىر-بىردەن قول كوتەرىپ، رۇقساتپەن سويلەڭدەر! - دەدى دە، تۇرەگەپ تۇرعان ماعان قايتا باعدارلاي قاراپ، سۇراۋ قويدى. ورالقان دا ورنىنان تۇرىپ اۋداردى.
- سەن قاي جەرلىكسىڭ؟
- تارباعاتايدىڭ ءدوربىلجىن اۋدانىنانمىن.
- المەن قاي جەردىكى ەدى؟
- بىلمەيمىن!
- ساۋاندىق،- دەپ سالىق كىرىستى. - ول دا تارباعاتايلىق.
- ا - ھا... ول دا تارباعاتايلىق پا ەدى؟ - دەپ قالعان مەڭگەرۋشىنىڭ كوزى كوزىلدىرىك استىنان جارق ەتە ءتۇستى. سۇر ءجۇزى اقشۋلاندانا قالعانىنان قانىن ىشىنە تارتا قويعانى بايقالسا دا كۇلىمسىرەي سۇراۋ تاستادى. - ءوز جەرلەسىڭدى قالاي بىلمەي قالدىڭ؟!
- سۇراماپپىن. ەشكىمنىڭ دە قاي جەردىكى، قاي رۋدىكى ەكەنىن سۇراماعانمىن.
- اناۋ قاي ۇلت؟- دەپ مەڭگەرۋشى ىنتىقبايدى نۇسقادى.
- قازاق.
- سەن قاي ۇلتسىڭ؟
- قازاقپىن.
- ونىڭ الگىندە ايتقاندارى راس پا؟
- وتىرىك، باعانا جاۋاپ بەردىم عوي، قۇيداي وتىرىك!
- قازاققا قازاق جالا جابا ما؟
- وشىكسە جارىپ تا تاستايدى!... وشىككەندە حانزۋدى حانزۋ اياۋشى ما ەدى؟... جارىم جىلدىق سىناۋ قورتىندىسىندا مەن ىنتىقبايدىڭ مىنەزىنە پىكىر ايتقانمىن. مىنەزىن سۇزەگەن بۇقاعا تەڭەپ قويىپ ەدىم، ىنتىقباي سونىما وشىگىپ قالىپتى. مۇنداي جالعان پىكىرلەردى سول كەگىن الۋ ءۇشىن عانا ايتىپ وتىر.
مەڭگەرۋشىنىڭ كوزى جىرتيىپ، ەزۋى سول جاعىنا قيسايا ءتۇستى.
- قايسىسى وتىرىك؟- دەپ اشتى ءۇندى سالىق شاڭق ەتە ءتۇستى. - فاكت ءالى كوپ! ءبىر-بىردەن ءتىزىپ قويىپ بەرەمىز موينىڭا!
شاقان پارتاسىن ۇرعىلادى.
- المەندى قاشىرعانىڭنان ەسىكتىڭ كوزىنە شاپتىرعانىڭا دەيىنگىنىڭ ءبارىن مويىنداتامىز، كورەسىڭ ءالى!
- ونان دا «اۋزىما جىبەرىپ قويدى» دەسەڭشى!- دەپ قالدى سەرالى.
مەڭگەرۋشى ماعان قاراپ جىرتيا ءتۇستى. سويديعان اپپاق قاسقا ءتىسى اقسيا كورىندى.
- مىنا كوپ قازاق تا جالا جاۋىپ تۇر ما ساعان؟
- بۇلار جەرلەستىگىمەن ىنتىقبايدىڭ سويىلىن سوعۋشىلار عانا.
مەنى جاقتاۋشىلار تۇگەل قول كوتەرىپ، شۋ ەتە ءتۇستى.
- مەن تۇسىندىرەيىن مەڭگەرۋشىگە!
- مەن سويلەيىن، مەن!
- انىعىن مەن بىلەمىن، مەن!
- حا-حا-حا...،- دەپ راقاتتانا كۇلىپ العان مەڭگەرۋشى ماعان توسىن الارا قارادى. - مىنا قازاقتارىڭنىڭ ءبارى جالا جابا ما ساعان؟... سەندە ماسەلە كوپ!- دەپ تاستادى دا، كوپشىلىككە ىرجيا كۇلىمسىرەي، سوزگە كىرىسە بەردى.
- جوق، جوق، بۇلار جالا جابۋشىلار ەمەس! - دەپ قولىن ەنتەلەي كوتەرگەن بەكساپاعا قاراعان دا جوق، ءوز سوزىنە ءوزى ءماز بولىپ، اقپا جورعاداي، اق كوبىك اتىپ، تاناۋلاتىپ بارادى.
- ...بۇل كلاستاعىلاردىڭ رۋحى وتە جاقسى ەكەن! بۇزاقى ادامداردى جاسىرماي اشكەرەلەيتىن اشىق كوڭىلدى، اق نيەتتى ساباقتاستار كوپ كورىنەدى!... مىنا رۋحتارىڭمەن بۇكىل مەكتەپكە ۇلگى بولاتىندىقتارىڭا سەنەمىن!... ال «جىك»، «جىكشىلدىك»، «رۋشىلدىق» دەگەن ءسوز دۇرىس ەمەس، ول جوق ماسەلە! ءبىز ونى ماسەلە دەپ تانىمايمىز. بۇل - كەيبىر بۇزاقى ادامداردىڭ ءوز قىلمىسىن جاسىرۋ ءۇشىن ايتاتىن سىلتاۋى. ودان قورىقپاڭدار!... كىسىنىڭ بۇزاقىلىق ىستەگىسى كەلگەندە، ءبىر قولى ءبىر قولىن ۇستاي السا، ماسەلە تۋىلا ما؟ بۇل ىستەرىڭ وتە جاقسى! شىنايى سانمينجۋيشىل، ناعىز وتان قايراتكەرلەرى سەندەردىڭ كلاستان كوپ شىعاتىنىنا سەنەمىن! - دەپ كوبىكتەنىپ العان ەزۋىن اق قولعاپتى قولىنىڭ سىرتىمەن سۇيكەي سالا ىرجاڭداپ، ىنتىقبايعا قارادى. - سەنىڭ اتىڭ - ءان... تىكى... ءباي... ا... سەن جاقسى! سەندەر پىكىرلەرىڭدى ايتا بەر، نە بولسا سونىڭ ءبارىن ايتىڭدار!... ا... ءبارىڭ جاقسى، ءبارىڭ دە جاسىرماي ايتىڭدار!.. بىراق، رۇقسات الىپ، تارتىپپەن، ءبىر-بىردەن، تۇرەگەلىپ، رەسمي سويلەڭدەر، مىنە سوندا جاقسى!... مىنا بانجاڭدارىڭ ءبارىن جازىپ ماعان تاپسىرىپ بەرسىن!... جيىن ءتارتىبىن كىم بۇزسا جازالانادى، ءا، قاتتى جازالانادى!
ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى وسىنى ايتىپ، اق سۇر شۇعا كوستيۋمىنىڭ تۇرىلگەن جەڭىن ءتۇسىرىپ شىعا بەردى. مايلاپ تارالعان قويۋ قارا شاشىن ارتىنا سىلكە تاستاپ جونەلگەندە، بەكساپانىڭ شەگىر كوزى جايناپ، سارى ءجۇزى نارتتاي جاندى.
- بۇل كىسىدەن تابار ادىلەتىمىز وسى بولعانى عوي! - دەپ كۇرسىندى. - جىكشىلدىك، رۋشىلدىق دەگەن ماسەلە ەمەس، ءبىرىڭدى ءبىرىڭ مۇجىپ جەي بەر، ەڭ جاقسى ءىس وسى دەدى-اۋ!
ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى وسيەتتەگەن بۇل ءتالىمنىڭ ءمانىن ساباقتاستارعا تۇسىندىرە ءتۇسۋ ءۇشىن ومىربەك تومسارىپ، باياۋ عانا قوسىمشا ايتتى:
- بۇل كىسىنىڭ اعايىنارا جىكتى، الاۋىزدىقتى ءتاۋىر كورەتىنىن ءبىز بوق مۇرىن قايدان تۇسىنەيىك. ماسەلەنىڭ راسىن ايتۋعا قول كوتەرگەندەردى دە مۇجۋشىلار دەپ ءتۇيسىنىپ، قۋانىشى قوينىنا سيماي كەتتى ءوزىنىڭ.
- ال باتىرلار، مەن جونىندەگى پىكىرلەرىڭدى ايتا بەرىڭدەر، ءوزىم دە جازىپ الايىن! - دەپ وتىرا قالدىم.
- ساباقتاستار، - دەدى قۋات كۇلىمسىرەگەن جۇمساق شىرايعا كەلىپ، ۇزىن جاقتى جۋان باسىن سيپاي ءتۇستى، باسپەن ويلاڭدار دەگەنى ەدى. - ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قيسىقتان تۇزەۋ ءۇشىن قويىلاتىن پىكىردىڭ ءبارى دۇرىس. قيراتۋ ءۇشىن عانا قويىلسا، جاپپاي قيراتىسا بەرۋدەن باسقا ناتيجە شىقپايدى. «ەككەنىڭ تىكەن بولسا، ورارىڭ بالاۋسا بولماس» دەگەن وسى. جايلاۋدىڭ تۇنىق سۋىن ىشكەن باۋىرلار تۇنىق-شىنشىل پىكىر ايتىسالىق!
قابەن بارلىق ساباقتاستارىنا تەگىس قاراپ سويلەدى:
- باۋىرلاستار، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى جايلاۋدىڭ تۇنىق سۋىن ءىشىپ وسكەن دەپ تۇسىنە بەرمەڭىزدەر، رۋشىل جىكتىڭ ۋىن ءىشىپ وسكەنىمىز دە بار. نەسىن جاسىرايىق، سەندەرمەن ايتىسقاندا جەرلەستىگىمىزبەن بىرىگىپ وتىرعانىمىز بولماسا، ءوزارا تەبىسىپ، جارعىلاسىپ وسكەنبىز. التايدىڭ تۇنىق سۋىنا ىلايىق ادامدارى وسىلار سياقتى ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭدار، ىڭعاي تاعى اڭدارى عانا كەلىپپىز!
- تارت، ءتىلىڭدى!- دەپ شاقان اقىرىپ جىبەرىپ ەدى، قابەنگە سۇزە قاراپ، سىزدانا تىڭداپ وتىرعان ىنتىقباي وعان توسا تۇر دەگەندەي باسىن شايقاپ قالدى. قابەن جالعاستىرا ءتۇستى ءسوزىن:
- ءبىزدىڭ كلاستا جىكشىلدىك اۋرۋىنان ەڭ امانى وسى بيعابىل ەدى عوي، بۇگىن وسىنىڭ ميىنا قانشالىق ميكروب قۇيدىق؟!... ءبىراز ادىلدىك ويلاساق بولماي ما، سىناعانداعى قاتتىراق تيگەن ءسوزىن ونىڭ ادىلدىگى جۋىپ كەتپەپ پە ەدى؟! جاقسى وقىپ جۇرگەندىگى ءۇشىن عانا جالا جابۋ، ەتەگىنەن تارتىپ، اياعىن تۇساۋ - كىمنىڭ ءىسى؟
ىنتىقباي ىرعالا ءتۇسىپ، تۇقىرا ءتۇيىلدى قابەنگە:
- كىسىم، ەتەكتەن تارتۋ قاي جاق باستاعان ءىس؟
- تىم وتىرىك پىكىر ايتىلماسا، ەتەكتەن تارتۋ دەپ اتالماس ەدى!
كۇبىرلى باسەڭ ۇنمەن قابەننىڭ ءوزىن تەرگەي جونەلدى ىنتىقباي.
- كىسىم، كىمنىڭ ءىسىن اقتاپ، كىمدى جاعاتتاپ وتىرسىڭ، سەن؟! كەتىسەر جەرىمىز وسى بولسىن با؟!
- ەگەر جازىقسىز جانعا قۇيداي پالە جاپسىرماق بولساڭ، كەتىسەر جەرىمىز وسى بولسا، بولسىن-اق!
- ءىششۋ، ەي، كىسىم!- دەپ سالىق قابەنگە ونە بويىمەن ۇمتىلا ءتۇستى دە، سىبىرلاي جونەلدى. بىراق كۇيگەلەك سالىق سىبىر ءسوزىن بىرنەشەۋىمىزگە ەستىرتىپ الدى. - كىسىم، تىڭداشى، «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەپ، ەندى ءوزارا جارعىلاسساق، باسقالار نە دەمەك ءبىزدى، دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولمايمىز با! ... مىنالار جەپ قويماي ما ءبىزدى! ءوزارا ىنتىماقتى بولايىق!
قابەن بۇرىنعى اۋەنمەن ساڭقىلداي جاۋاپ قايىردى:
- «جەيدى» دەپ ادامنىڭ ءبارىن جاۋ ساناساق، ءبىز ءوزىمىز نە بولعانىمىز؟ ادامگەرشىلىكتەن اۋلاق جاتقان بىزدەيلەردى جەپ جىبەرسە، ساۋاپتى ءىس بولماي... ما! شىقتىم مۇنداي جىكشىل وداقتارىڭنان!
- قانە، شىق، سولاردىڭ ارتىن جالا!- دەپ شاقان كىجىندى. - مۇرنىڭدى بەت قىپ جىبەرەيىن بە، ادامنان تۋعان يت!
قابەن ونىڭ ءسوزىن ەلەمەي، ىنتىقبايمەن اڭدىسا قاراپ وتىر. ىنتىقبايدىڭ جەرلەستەرىنىڭ كەيى ءتىلىن شىق ەتكىزىپ، كەيى باستارىن شايقاسىپ، ءوزارا قىنجىلىستى، كەيبىرەۋى قابەندى جازعىرۋدا.
- ياپىر-اي، ءتاپ-ءتاۋىر كىسىلىگى بار كىسىدەن دە وسىنداي قارا قاسقا تۋىلىپتى-اۋ!
- تيىننان باسقا قۋارى جوق، جەمەڭگەر ساۋداگەردىڭ قانشالىق كىسىلىگى بار ەدى، ءبىر قۋ تىرسەك بولاتىن ول دا.....
- قالادا وسكەن ادامدا قان بولا ما؟!
- بۇرىننان وسىلاي قىڭىر تارتاتىن قىرسىق نەمە بولاتىن بۇل!...
- كىسىم، اتىڭنىڭ باسىن بەرى بۇرساڭ قايتەدى!- دەپ ىنتىقباي تاعى دا كۇبىرلەي ءسۇزىلدى.
- قاي جاققا بۇرىلايىن، ادام جاققا ما، اڭ جاققا ما؟!
- ءىششۋ، ەي، كىسىم،- دەپ شاقان شالقالاي ءتۇستى. جۇدىرىعى توقپاقتاي تۇيىلە قالىپتى. - ادام دەپ قاي جاقتى ايتىپ وتىرسىڭ؟! اناۋ سۇزەگەن قىزىل سيىر مەن مىناۋ شاشتى جىلانداردى ايتىپ وتىرمىسىڭ؟!... ءدال اكەڭنىڭ اۋزىن.... ەندەشە!
- قىزىل سيىر دەپ سالىعىڭدى ايت ەي، باتپاققا اۋناعان دوڭىز!
- «جىلان» دەپ تاعى دا ءبىزدى قاۋىپ وتىرسىڭ-اۋ، ءيتتىڭ بالاسى، ە!
- تەگى شاشى بار ادامنىڭ ءبارىن دە جىلان دەپ وتىر،- دەپ جاتىپ اتار ومىربەك سىلتەگەن جاقتى بەكساپا تاۋىپ، بوپاي قورقىتقا باسىپ قالدى.
- وندا، مەڭگەرۋشىنى دە جىلان قاتارىنا قوسقانىڭ عوي؟!
تىلەۋقان قۋ ىنتىقبايدىڭ ساباقتاستارىنىڭ شاش قويماعاندىقتارىن پايدالانا قويدى.
- جوق، جىلاندا شاش بولمايدى. ول مىرزالاردىڭ باستارى تاپ-تاقىر بولىپ جالتىراپ تۇراتىن.
- ساباقتاستار، ءبىز ارالاسپاي، ۋشىقتىرماي قويا تۇرالىق،- دەپ قۋات كۇبىرلەدى، - ءوزارا سويلەسىپ، ءبىر جونگە كەلسىن.
سالىق قارسى جاقتىڭ دالەلدەمەسىن ۇستاي الىپ، قابەنگە توندىرە قويدى.
- ەي، كىسىم، ەستىدىڭ بە، «جىلان مىرزالاردىڭ شاشى بولمايتىن» دەپ، سەنىڭ ءوزىڭدى دە جىلانعا ساناپ وتىرماي ما؟ جاعاتتاپ وتىرعانىڭ جارىلقاپ بولدى!
قابەن مۇنى دا تىڭدامادى. اڭدىسىپ وتىرعان ىنتىقباي وعان، كۇرسىنىپ الىپ، زىلدەنە ءۇن قاتتى.
- كىسىم، ەندى كەتىستىك قوي؟... ءوزىڭ جاۋاپ بەرىپ كور ەندەشە.... وسى سەنىڭ ۇكىمەتكە قارسى ادامدى قورعاشتاپ، اشكەرەلەۋشىلەرگە ولەردەي وشىگىپ وتىرعان سەبەبىڭ نە؟ گوميندان پارتياسىن قورعاۋ جاقتا ەكەندىگىڭدى كورسەتە الا ما وسىڭ؟
- جوق ماسەلەنى بار ەتىپ ايت دەپ ۇكىمەت زورلاي قويماس دەپ سەنەمىن!
- كىسىم، ەندەشە كوپشىلىك ەستىگەن، مەڭگەرۋشىگە اۋدارىلىپ جەتپەي قالعان الگى ءبىر-ەكى ماقالاڭدى تالقىلاپ كورەيىكشى قانە!... مەن بيعابىلدى اشكەرەلەپ سويلەگەنىمدە «ءۇي وزىمدىكى دەمە، ءۇي ارتىندا كىسى بار» دەدىڭ عوي، بۇل، «مەڭگەرۋشى وتىر، اشكەرەلەمە» دەگەن ءسوزىڭ عوي!... ال، «اۋىل ءيتى الا بولسا، ءبورىنىڭ باعى» دەگەن سوزىڭدەگى «ءبورى» كىم بولماق؟...
- قابەننىڭ مۇنداي ماقال ايتقانىن ەستىمەدىك!- دەپ ءسوزدى سەرالى باستادى دا، مەنىڭ جەرلەستەرىمنىڭ بىرنەشەۋى شۋ كوتەردى.
- جوق ءسوز!
- ايتىلماعان ءسوز!
- تاعى دا جالا جاۋىپ وتىر!...
- جاڭا عانا مەڭگەرۋشىنىڭ الدىندا قابەن ايتپاپ پا ەدى،- دەپ، سالىق ۋشىققان شيقانداي تالاۋىراپ، ىشقىنا شاڭقىلدادى. - جالعاننان جارالعاندار!
شاقان ورنىنان اتىپ تۇردى.
- جاڭا عانا ءبارىڭ ەستىگەن ءسوزدى قالاي وتىرىككە شىعاراسىڭدار، ەي، بەت بار ما سەندەردە؟!
- ە، بار بەتتى قۇداي تاعالا ءۇيىپ-توگىپ ساعان عانا بەرگەن عوي!
- «بەت» دەپ بالشىقتى جاپسىرا بەرگەن سوڭ، كوزىڭنىڭ، قۇلاعىڭنىڭ،... ءتىپتى مۇرنىڭنىڭ دا قايدا ەكەنىن تابا الماي جۇرمەيمىز بە؟!
دۋ كۇلكى كوپشىلىكتى ىنتىقباي سۇزەگەن شۇڭىرەك كوزىمەن تۇگەل ءتىنتىپ، تەسىرەيە ءتۇستى دە، ءوز جاقتاستارىنا قاراپ سويلەدى:
- ءبىزدىڭ راس دالەلىمىزدى جابىلىپ وتىرىككە شىعارماق قوي!... بۇل كلاستا كورگەنىمىزدى ايتۋدان قالىپپىز، كىسىلەرىم! بۇل جەردە بەكەر جامان اۋىز بولىپ سويلەۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەن، كورگەن-بىلگەنىمىزدى ءتارتىپ بولىمىنە توتە ايتارمىز، قويا تۇرالىق ەندى.
- سەن كىسىم، ماعان دا ءمۇيىزىڭدى كورسەتتىڭ عوي،- دەپ قابەن ىنتىقبايعا تاعى دا بۇرىلا قاراپ وتىردى. شارالى قوي كوزى وت الىپ، تۇنا ءتۇستى. - قاداسۋعا تۋرا كەلسە، مەنىڭ ءمۇيىزىم سەنىڭ تۇلا بويىڭنان ۇزىن ەكەنىن ەسكەرمەي وتىرسىڭ!
- ونداي مىقتى بولساڭ، سۇزە بەرمەيمىسىڭ ەندى!
- سەنىڭ ماعان سويلەگەنىڭ از بولدى ما!... بىراق، «سىپىرا باتىر، بالە شاقىر، بولدىڭ اقىر تاپ-تاقىر!» دەگەن اباي ءسوزى ءبىزدىڭ باسىمىزعا از ءتۇسىپ پە ەدى!
- باسە، سول باتىرلىق كىمنەن شىعىپ وتىر، بىرگە تۋىپ، بىرگە وسكەن، ءبىر بۇلاقتان سۋ ىشكەن تۋىستارىڭدى تاپ-تاقىر ەتىپ، جەرگە قاراتپاق بولىپ وتىرسىڭ!...
- ساباقتاستار!- دەپ ورالقان قىسقا شاشتى جۋان باسىن قوس قولىمەن قاسىپ-قاسىپ قويدى دا، بالپىلداي سويلەدى. - جاڭاعى مەڭگەرۋشىنىڭ تاپسىرماسىنا نە جازايىن ەندى؟!... تياناقتى ءبىر پىكىرگە كەلەيىك! ءسوز بيعابىلدىڭ ۇستىندە ەدى عوي، جاڭا پىكىر بار ما، قانە، سويلەڭدەرشى!
- جوق، ەندى بۇل جەردە سويلەمەدىك!- دەپ ىنتىقباي تۇقىرا ءتۇستى. قارا قوڭىر، تولىق ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، ءىسىنىپ الىپتى.
- الدىڭعى پىكىرلەرىمىزدى جاز ەندەشە،- دەپ ىنتىقبايدىڭ ورنىنا سالىق تۇرەگەلدى. - الدىڭعى كۇنى تۋ ءتۇسىرۋ سالتىندا مازاق كۇلكىسىن باستاعان بيعابىل.
- ال، جازدىم!... كوپشىلىك، راس پا، بيعابىلدىڭ وسى قىلمىسى؟
- وتىرىك!... وتىرىك! - دەپ كوپشىلىگى دۋ ەتە ءتۇستى. - ءبىزدىڭ كلاستا الدىمەن كۇلگەن ىنتىقبايدىڭ ءوزى.
- ە، سولاي عوي!... كورەرمىز ءالى!... المەندى قاشىرىپ جىبەرگەن بيعابىل. ول قاشاتىن كۇنى زور جيىنعا بارماي، كوشەگە سونىمەن بىرگە شىققان!
- ال، جازدىم، راس پا كوپشىلىك؟
- وتىرىك!... وتىرىك!... ولاردى ىرداشاۋزىدان كوردىك دەگەندەر ول كەزدە ۇلكەن الاڭدا بىزبەن بىرگە بولعان، كورگەندەرى وتىرىك!
سالىق سوۆەت كىتاپتارى تۋرالى ماعان قوياتىن پىكىردى قوزعاي الماي، ويلانىپ وتىرىپ قالدى دا شاقان تۇرەگەلدى:
- بيعابىل تۇندە ىڭعاي ەسىكتىڭ كوزىنە شاپتىرادى.
- راس پا، كوپشىلىك؟
- وتىرىك!... وتىرىك!... ەسىگىمىزدىڭ الدى تاپ-تازا!...
سەرالى كۇلىمسىرەي تۇرەگەلدى.
- ەسىكتىڭ كوزى دە، بيعابىلدىڭ ءوزى دە تاپ-تازا. ال، ۇيىقتاپ جاتقاندا شاقاننىڭ اۋزىنا جىبەرىپ قويسا، جىبەرگەن-اق شىعار! ولاي دەيتىنىم: تاڭەرتەڭ شاقاننىڭ اۋزىنان سۋ اعىپ جاتادى، جاستىعى شىلقىلداپ قالادى!
شاقان پارتاسىنان شىعا ۇمتىلدى سەرالىگە.
- تارت ءتىلىڭدى، اكەڭنىڭ اۋزىن....
شاقان ەشكىمگە اراشا بەرمەي كيمەلەي بارىپ سەرالىنى شەكەدەن قويىپ قالعاندا، سەرالى دە مىقىنداتىپ كەپ جىبەردى. كوپشىلىك شاقانعا قايتا ۇرعىزباي يتەرمەلەپ ايىرىپ اكەتكەندە سالىق شاقىلدادى.
- ەي، ۇرپەك باس، قىزىل سيىرعا ىرەتىپ، شاقاننىڭ قولىن نەگە ۇستاپ الاسىڭ!... و، اكەڭنىڭ اۋزىن!...
- جەتى اكەڭنىڭ اۋزىن... شيقان!... تۇمسىعىڭدى جۇلىپ الامىن،... قىس!
- جەتپىس جەتى اكەڭنىڭ...! قارا قۇسىڭدى ۇشىرىپ جىبەرەيىن بە؟!.
- ەي، شاقان، ۇشىپ كەلىپ ۇرعان، جيىن ءتارتىبىن بۇزعان سەن عوي، تەكسەر ءوزىڭدى!- دەپ تىلەۋقان زەكىدى.
- ءما!... مىناۋ تەكسەرەدى، قانشىق تۇلكى!...
شاقاننىڭ بۇل جۋاندىعىنا كلاس بويىنشا يۋ-قيۋ ايتىس، ايعاي، كەرىس كوتەرىلىپ كەتتى. ونىڭ ءوزىن تەكسەرۋ-تەكسەرمەۋ جونىندەگى ەرەجەلى پىكىرلەر عانا ەڭ كىشكەنە دەرت تاراتقىشتاردان - ميكروپتاردان تارتىپ شايان، تىشقان، سۋىر، بورسىق، قاسقىر، ايۋعا دەيىنگى ادامزاتقا سۇيكىمى جوق جانۋارلاردىڭ ءبارىنىڭ قۇلاعى شۋلاپ جاتتى. ەڭ كوپ مازاسىزدانعانى، ارينە، شوشقا مەن يت بەيشارا بولسا كەرەك، بۇل تەكتىلەردىڭ مەگەجىن، تورايلارى مەن قانشىق، كۇشىكتەرىنىڭ دە ءبىر-ءبىر ساباقتاسقا ات بولىپ اتالماعانى جوق.
ءسوز تىڭداتا الماي مايلى باسىن تىرنالاي بەرگەن ورالقان بانجاڭ ءبىر شاقتا ىرسىلداي تۇرەگەلدى دە:
- ساباقتاستار، ءتۇن ورتاسى بولىپ قالىپتى، تارالىق ەندى!- دەپ شىعىپ جۇرە بەردى، ايتىسۋشىلار دا جاتاقحاناعا بەتتەي تىلدەستى. كوشەدە بىزدەن باسقا ۇرگەن يت تە جوق ەكەن. جازعىتۇرىمنىڭ ىزعارلى، سۇركەي سۇر اسپانىنداعى جۇلدىزدار عانا ءبىزدى مىسقىلعا اينالدىرىپ، كۇلىسكەندەي جىمىڭداسادى. بۇل كورىنىستەن ابايدىڭ:
«... كۇلكىلى قۋىرشاق سەن بولدىڭ،
الەمنىڭ تارتىپ مازاعىن!...» - دەگەن كەيىسى ەسىمە تۇسە كەتتى. وسى ولەڭدەرىن كەيدە كەرنەگەن اشۋمەن قىسىلىپ، كەيدە جەتەسىنە جەتكەن قورلانۋمەن جان تەرىن شىپشىتا جازىپ وتىرعان ۇلى اباي ەلەستەدى كوز الدىما....
ءبىر جاعىمدا كەلە جاتقان ومىربەك:
- ىنتىقباي ناعىز قارا بەت ەكەن،- دەپ كۇبىرلەدى، - كوپە-كورنەۋ جالا جاپقاندا بەتىنەن تيتتەي دە شىمىرىگۋ سەزىمى بىلىنبەيدى ءوزىنىڭ!
- فەودال اقساقالداردىڭ باس الامان رۋشىلدىعى بۇعان تولىق سىڭگەن سياقتى عوي!... ءوز ىشتەرىندە دە جىك-جىك كورىنەدى... الگى وسپان مول اتالى سىڭار ەزۋلەردى قالاي بىرلەستىرىپ ءجۇر ەكەن؟!
بۇل سۇراۋىما جاۋاپ شىعا قويمادى.
- رۋشىلدىق قوي كوبىمىزدە بار، - دەپ سوزگە قۋات كىرىستى، - سەرالىلەردە بۇل جىك بىزدەن الدەقايدا كۇشتى. بىراق ءدال مىناداي شوگەل قارا جۇرەك از كەزدەسەر-اق!
- جوق، بۇل جىگىت ونشالىق قارا جۇرەك ەمەس، بىلەرى بار ازامات سياقتى بولاتىن. كەسەل ءبىزدىڭ قۋلاردا دا بار; سىرتىنان سىپايى كورىنەتىن ارام قالجىڭمەن ارانداتىپ، ۋىتتاندىرىپ قويىپتى. وشتەستىك ورشىگەندە ولتىرەرمەن نيەت تۋماي ما؟!...
الدى-ارتىمىزدا جاتاقحاناعا قايتقان ساباقتاستارىمىز توپ-توپ بولىپ ءالى دە ىرىلداسقان بوقتىقپەن، كىجىنگەن ايتىسپەن كەلە جاتتتى. ءبىر توپتان:
- سازايىن ءالى-اق تارتقىزارمىن! - دەگەن سۋىق سەرت ەستىلسە; تاعى ءبىر توپتىڭ:
قۇلاعىن مەڭگەرۋشىگە جۇلعىزايىق، ءبىز ءۇشىن ەڭ ۇتىمدى ءادىس وسى! - دەگەن قاۋلى جوباسى سىبىرمەن پىسىپ كەلەدى.
كۇندەگىسىن كۇندە جەتكىزىپ، تىلدەرىن قىسقاشپەن سۋىرتۋ كەرەك!
- كوپشىلىك تالقىسىنا تۇسىرمەي، شپيوندارعا جەمتىك قىپ جىبەرسە بالەمدەردى! - دەگەن اسقان «دانالىق» تاكتيكالار دا سۋماڭ ەتىپ، قۇلاققا بىزدەي شانشىلادى....
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، ءبىزدىڭ سول ۋاقىتتاعى الاۋىزدىعىمىزدى ەندى ەستىپ، ارانىڭىز اشىلىپ، ءتىلىڭىز جالاڭداپ كەتكەن شىعار-اۋ. ءسىزدىڭ سول كەزدە تەرگەۋشى بولماعاندىعىڭىز قانداي وكىنىشتى! وسىنداي بىت-شىت جىك، ارسىز ارازدىق، بەتباق بەرەكەسىزدىك بار جەردە ءسىزدىڭ جويمايتىن جاۋىڭىز، جىقپايتىن تاۋىڭىز بار ما! بىرىندە جوقتى بىرىندە تاپقىزىپ، جان جەرىن تاۋىپ قاپقىزىپ، ءبىرىنىڭ قىلمىسىن بىرىنەن جۇلىپ الىپ، ءبىرىنىڭ سوزىنەن ءبىرىن ءىلىپ الىپ، ءبىرىن بۇركىت، ءبىرىن تازى ەتىپ باپتاپ سالىپ، ءبارىن وسى ءبىر كۇنى-اق قىرقاي ماتاپ الا قويار ەدىڭىز-اۋ! قيۋادان شاۋىپ، قيسىنىن تابا قوياتىن سىزدەي قىران تەرگەۋشى ول كەزىمىزدە بولعان با!
قانشالىق شەبەر بولعانىڭىزبەن قازىر ءدال سونداي قىزىل شەكە-قىرىق پىشاق الالىققا تولىق كەلتىرە الماي، ءسىز دال بولعالى قاشان؟! ءبىزدى الماي قويمايتىن دا شىعارسىز بالكىم، بىراق، جانتالاسىڭىز ۇزاققا سوزىلىپ بارادى. سول كەزدە ءسىز بولساڭىز، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز وسىلاي باسىپ بەرىپ وتىرعاندا تىرپ ەتكىزەر مە ەدىڭىز، ءبىر كۇندىك-اق جۇمىس ەدىك قوي!
ارينە، ءسىز مەنى «گومينداندى مويىنداماي قويعان توڭكەرىسشى ەكەن» دەپ باعالامايسىز. «سول كەزدە دە توڭمويىن نەمە ەكەن عوي» دەپ ماعان جاۋىعا ءتۇسۋىڭىز حاق; ءبىرىن-ءبىرى قورعاسىپ-قولداسىپ قالعان «كەرى توڭكەرىسشى توپ» ماعان دا سول ادەتىن ىستەر دەپ شۇقشيارسىز. زور قىلمىستىڭ ءيىسى سەزىمتال مۇرىنىڭىزعا بۇرقىراپ-اق تۇرعان شىعار. ءيا، گوميندان دا ءوز داۋىرىندەگى قىتايدىڭ ءبىر زاڭدى ۇكىمەتى ەمەس پە. شاكەنە ۇلت جونىنەن ايتقاندا، سول ۇكىمەتكە باس قويىپ باعىنعىسى، جالانىپ جاعىنعىسى كەلمەگەن جاۋدىڭ قىلمىسى از بولماق پا؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 جۇڭحۋا مينگو - قىتاي حالىق مەملەكەتى. گوميندان ۇكىمەتى وسىلاي اتالعان
1 بانجاڭ - قىتايشا كلاس باستىعى، اسكەري تۇزىمدە ون اسكەردىڭ باستىعى
1 حانزۋ - حان ۇلتى. قىتاي حالقى وزدەرىن حانزۋ دەپ اتايدى
2 ىرداشاۋزى - ىرداۋچياۋزى - ۇرىمجىدەگى كوشە اتى
3 داشىزى - ۇرىمجىدەگى ورتالىق كوشە ءتۇيىلىسى
1 ءنۇي شۋەيۋان - قىزدار ينستيتۋتى
