"مۇنداعىلاردىڭ قارۋى - قۇران كارiم..."

"مۇنداعىلاردىڭ قارۋى - قۇران كارiم..."

وركەنيەتتi ۇلت ەڭ الدىمەن تاريحىمەن، مادەنيەتiمەن، ۇلتىن ۇلىقتاعان ۇلى تۇلعالارىمەن، الەمدiك مادەنيەتتiڭ التىن قورىنا قوسقان ۇلكەندi-كiشiلi ۇلەسiمەن ماقتانادى. بۇل - بۇلجىمايتىن، ەشقاشان بۇزىلمايتىن جانە ەشبiر پارلامەنتتiڭ قايتا قاراۋىنا جاتپايتىن اكسيوما! بiزگە دەيiن دە وسىلاي بولعان، بiزدەن كەيiن دە وسىلاي ماڭگiلiككە جالعاسا بەرەدi. ال ۇلى دالانىڭ مادەنيەتiنسiز، سول مادەنيەتتi قالىپتاستىرۋشى جانە ونىڭ بiرەگەي وكiلدەرi - قازاقتارسىز الەمدiك مادەنيەت جۇتاڭ بولارى دا ءسوزسiز. قازاق حالقىنىڭ الەمدiك مادەنيەتكە، ساۋلەت ونەرiنە قوسقان تەڭدەسسiز جاۋھار جادiگەرi - قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسiنسiز الەمدiك مادەنيەتتi كوزگە ەلەستەتۋ، اۋىز تولتىرىپ ايتۋ مۇمكiن دە ەمەس.
سوندىقتان دا ول دۇنيەجۇزiلiك ءمانi بار تاريحي-مادەني ەسكەرتكiش رەتiندە يۋنەسكو ۇيىمىندا تiركەلiپ، حالىقارالىق تۋريستiك مارشرۋتقا ەنگiزiلگەن. سانداعان عاسىرلار بويى وعان قىزىعۋشىلىق بiر مىسقال دا كەمiمەي كەلەدi, قايتا زيارات ەتۋشiلەر مەن بiر كورۋگە ىنتالانۋشىلاردىڭ قاتارى جىلدان جىلعا ۇلعايا تۇسەتiنi دە سوندىقتان.
قىزىلورداعا بەت تۇزەگەن "زەتراعا" تاۋ iشiندەگi سۇلۋ تۇلكiباستان سيىر ساسكەدە iلەسە شىققان الاعاي دا بۇلاعاي قالىڭ جاۋىن قىر سوڭىمىزدان قالماي قۋالاۋدا. كوك اسپان بار دىمقىلىن بۇگiن تاۋىسۋعا بەكiنگەن سياقتى، قۇددى بiر. جازيرا جازىقتاردا باۋىرىن جازا جۇيتكiگەن اۆتوبۋس شەلەكتەپ قۇيعان جاۋىندى باسا وزىپ، كۇن ساۋلەسiنە شومىلىپ جايناعان جاپ-جاسىل الاپتاردا كوڭiلدi ۋiلiن ودان ءارi ۇدەتكەنمەن كوپ ۇزاماي-اق تاناۋدى كەرنەگەن مايسا ءشوپتiڭ جۇپارىن جاڭبىردىڭ يiسi - سۋ تيگەن جاپىراق پەن دىمقىل توپىراقتىڭ يiسi باسادى. ادىم اشتىرماي قۋىپ جەتكەن قۋاتتى جەل جول جيەگiندەگi بيiك اعاشتاردىڭ اربيعان بۇتاقتارىن ەرسiلi-قارسىلى تىنىمسىز شايقاپ، وپالاڭ-توپالاڭ بوپ جەلكiلدەگەن جاپىراقتارىن ءۇزiپ-جۇلىپ الارداي. تiپتi, اۋىر اۆتوبۋستىڭ دا ءون بويىن دiرiلدەتە شايقاعاندا "زەترانىڭ" گۇجiلi قۇلاقتى جارادى. اينەككە دۇسiرلەي تيiپ، ۇلكەن تەرەزەلەردi توقتاۋسىز شايعان جاڭبىر تامشىلارى اينالانى بۇلىڭعىرلاندىرا تۇمانتىپ جiبەرگەن. ءاپ-ساتتە ىمىرت جابىلعانداي اسەردەن ارىلا المايسىڭ. قارسى الدىدان گۇجiلدەگەن وزگە كولiك ۇشىراسقاندا اۋا اعىنىمەن اۆتوبۋس ودان ارمەن شايقالاقتايدى دا، قىزىلوردالىقتار شىبىن جانىن شۇبەرەككە تۇيەدi جۇزدەرi قۋقىلدانىپ...
ء"داپ وسىلاي تۋريزمدi دامىتامىز دەپ القىن-جۇلقىن بوپ جۇرگەنiمiز بوس اۋرەشiلiك، - دەپ قامىقتىم iشتەي. - كiرپياز تۋريستەر ەشقاشان پوەزبەن ەل ارالامايدى. ولارعا ۇشقىر، جايلى ۇشاقتار نەمەسە ىڭعايلى اۆتوبۋستار قاتىنايتىن ساپالى جولدار قاجەت. مىناداي تار جولداردا قۋ جانىن قاتەرگە تiگiپ نە قىلسىن؟!" ۇيالى تەلەفوندارىن قۇلاعىنا تىعىپ، تۋعان-تۋىستارىمەن قاۋقىلداسقانداردىڭ لامiنە قاراعاندا تۇركiستاندا كۇن شايداي اشىق، تiپتەن ىستىقتان قارعالاردىڭ ميى قايناپ كەتكەن سياقتى.
ءجون، كەڭكەلەس قارعانى كورۋ دە بiر ارمان!
...جۇيرiك "زەترانىڭ" قىر سوڭىنان قالماي قۋالاعان نوسەر قاسيەتتi قالاعا بiزبەن جارىسا جەتتi. الدەقايدان جەڭiل توزاڭ كوتەرگەن جەلەمiك بiر ساتكە عانا دامىلداپ، دەمiن iشiنە تارتقانى سول-اق ەكەن كوكتەم جاڭبىرىنىڭ مايلى اۋىر تامشىلارى تاس جولدار مەن الاڭقايلارعا تىرسىلداي تامىپ، ءوز سالماعىمەن مىڭداعان ۇساق تۇيiرشiكتەرگە بولiنە جان-جاققا مارجانداي شاشىراسىن. ءاپ-ساتتە سۋمەن شايىلىپ، قاراۋىتىپ كەتكەن الاڭداردا قولدارىنداعى جەڭiل زاتتارىن توبەلەرiنە قالقا قىلعان جۇرگiنشiلەر پانا iزدەپ بەزەك قاعىپ بارادى ەستەرi شىعا... بەۋ، وسىدان سان عاسىرلار بۇرىن دا مىناۋ قالادا عۇمىر كەشكەن قاراپايىم جاندار وسىنداي كوكتەمگi نوسەردە جاۋىن قۇيعان قارا سۇر بۇلتتارعا جالتاق-جالتاق قاراعىشتاپ، مىناۋ الاڭدار مەن يiر-يiر تار كوشەلەردە وسىلايشا بەزەك قاققان شىعار-اۋ. سوندا... سول ساتتە ولار وسىنداي جاۋىنعا - راحمان نۇرىنا جۇرەگi جارىلا قۋاندى ما ەكەن، ا؟! الدە شەلەكتەپ قۇيعان جاۋىندى، ءتۇبi تەسiلگەن مىناۋ ماڭگiلiك اسپاندى قارعاپ-سiلەدi مە؟! كiم بiلسiن... بۇگiندە ءبارi دە بەيماعۇلىم عاسىرلاردىڭ تەرەڭ قويناۋىندا قالعان بەلگiسiزدiك. ايتەۋiر سول كەزدە دە مۇندا ءومiر، قاراپايىم تiرشiلiك قايناپ جاتتى: ادامدار بiردە قۋاندى، بiردە مۇڭايدى، جاستار ۇيلەنiپ، ءدام-تۇزى تاۋسىلعانداردىڭ سۇيەگiن قاسيەتتi جەردiڭ قوينىنا ارۋلاپ جەرلەپ جاتتى. سىمباتتى جiگiتتەر سۇلۋ قىزدىڭ مارجانداي كۇرەك تiسiنە سيقىرلى ايدىڭ كۇمiس ساۋلەسiن شاعىلىستىرىپ، قىزىل ەرنiنەن قۇمارى قانباي ءسۇيدi-اۋ بiر... قۋانىشتى كۇندەردە قالانى شاتتىققا تولى كۇلكi كەرنەگەن شىعار.
حIV-XV عاسىرلارداعى الاس-كۇلەس كەزەڭنiڭ وقيعالارىنا ساۋلە تۇسiرەتiن باياننامالاردان "ياسى قورعان-بەكiنiسi" جايلى دەرەكتەردi مولىنان ۇشىراستىرۋعا بولادى. قاھارلى اقساق تەمiردiڭ تاريحىن باياندايتىن شاراف اد-دين يەزديدiڭ "جەڭiس كiتابىندا" ("زافار-نامە") 1397 جىلدىڭ قوڭىر كۇزiندە تەمiر موعولستان بيلەۋشiسi قىزىر قوجا حاننىڭ قىزى، ايداي سۇلۋ تاۋەكەل حانىمعا ۇيلەنگەنi كەڭiنەن بايانات ەتiلگەن. قالىڭدىعىن كەرنەيلەتiپ، سىرنايلاتىپ قارسى الۋعا شىققان ءامiر تەمiر جولشىباي ياسىعا سوعىپ، احمەت ياسساۋيدىڭ مازارىنا ءمiناجات ەتەدi ءارi كەسەنەنi قايتا سالۋعا شۇعىل جارلىق بەرەدi. قاتاڭ بۇيرىقتا قۇرىلىستىڭ جالپى جوسپارى، نەگiزگi ولشەمدەرi, بولمەلەرiنiڭ قىزمەتi, ساندەلۋi ت.ب. تۇگەل ايتىلادى. وراسان زور بويلىق-وزەكتiك ولشەمدە عيماراتتىڭ وراسان زور پورتالى الەمدە تەڭدەسسiز ارحيتەكتۋرالىق جانە ودان قالىسپايتىن بiرنەشە كۇمبەزدەر ادام قيالىن اسقاقتاتادى. ونىڭ ورتالىق زالىنىڭ اينالاسىندا تۇرلiشە بەل-گiلەنگەن 35-تەن استام بولمەلەر بار. عيماراتتىڭ ورتالىق زالىنداعى قازاندىق دەپ اتالعان كۇمبەزدiڭ ەڭ جوعارعى نۇكتەسiنە دەيiنگi بيiكتiگi 37,5 مەترگە تەڭ. سىرتقى قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى 1,8-2 مەتردi, قازاندىقتىڭ قابىرعاسى - 3 مەتردi قۇرايدى. ەنi 50 مەترلiك اركانى ەكi جاعىنان قورشاپ تۇرعان بيiكتiگi 18,2 مەترلiك مۇنارالار ادام قيالىن اسقاقتاتىپ، ەرiكسiز ءتانتi ەتەرi ءسوزسiز. بولمەلەردەگi قولا قۇستار جانە بالىقتارمەن بەزەندiرiلگەن ەسiكتەر سانداعان عاسىردىڭ تابىمەن قارايعان. ساعاناداعى ۇلكەن جىلتىراعان تاستا جاتقان قوجا احمەت اۋليەنiڭ سۇيەگi بۇكiل تۇركi جۇرتتارى ءۇشiن اسا قاسيەتتi.
كيەلi كەسەنەنiڭ جۇمباق سىرىن جازۋشى ا.براگين ء"ۇشiنشi رەت ومiرگە كەلۋ" حيكاياتىندا توگiلە جىرلاعان. ول: "عيمارات ءدال مەنiڭ الدىمدا ونى بiرiنشi كورگەنiمدەي بولىپ تۇردى... تۋرا جەلiلەر دوڭگەلەكتەرiمەن ۇيلەسiمدi ۇندەسەدi. كiرە بەرiس بيiك قاقپا ءوزiنiڭ جوعارعى بولiگiندە كۇمبەزدiڭ سيلۋەتiن قايتالايدى، ال كۇمبەز كوك اسپاندى قايتالايتىن سياقتى... مەن ەسكەرتكiشتiڭ تۇتاستاي جانە جەكەلەگەن بولشەكتەرiنiڭ ۇندەستiگiنە، جالپى ەركiن ويدىڭ ەپيكالىق باتىلدىعىنا جانە وڭدەۋدە يۋۆەليرلiك تارتىمدىلىعىنا تاڭىرقانا قارايمىن. ورتالىق كiرە بەرiسكە ايالداماسقا بولمايدى. سۇيەكپەن بەزەندiرۋدiڭ iزi بار ەكi جوبالى ويۋلى ەسiك وزiنە تارتادى. شاعىن تەمiر ىسىرماعا شەبەر-سۋرەتشi ارىستانداردىڭ، توپ قۇستاردىڭ جانە تiپتi الدەبiر كوبەلەكتەردiڭ مينياتيۋرالىق بەينەلەرiن سىيىستىرعان", -دەپ تاڭداي قاعا تەبiرەنەدi. ومiردە تالايدى كورگەن، نەبiر عاجايىپ عيماراتتاردىڭ كۋاسi بولعان وزگە ۇلت وكiلiنiڭ ءوزiن وسىلايشا ءتانتi ەتكەن عيماراتقا قازاق قالاي ماقتانباسىن، نەگە قاستەرلەمەسiن؟!
قۇرىلىستى جۇرگiزۋگە پارمەن ەتiلگەن امiرلiكتەگi قايىرىمدىلىق iستەردi جۇرگiزەتiن ماۋلەن ۋبايدۋللا سادىر اسا iسكەر جان بولعانعا ۇقسايدى، الدە ءامiردiڭ قاھارىنا ۇشىراۋدان قورىققان شىعار. ايتەۋiر، بiزگە جەتكەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، وسىنشالىق الىپ كەشەن اينالاسى 3-4 جىلدىڭ iشiندە سالىنىپ بiتكەن. ايتسە دە، بiلiكتi عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، كەشەن قۇرىلىسى تولىق اياقتالماعانعا ۇقسايدى. جەراستى قاباتىندا ءالi دە تابىلماعان نىساندار بولۋى مۇمكiن دەسەدi عالىمدار. بiر عاجابى، كەسەنەنi قالپىنا كەلتiرۋ جۇمىستارى كەزiندە عانا جاڭالىقتار مەن ونەرتابىس جونiندەگi كسرو كوميتەتi بەرگەن جيىرماعا جۋىق اۆتورلىق كۋالiك قورعالعانىن بiرەۋ بiلسە، بiرەۋلەر بiلمەيدi. بەلگiلەنگەن جوبالار تولىق جۇزەگە اسىرىلعاندا قازiرگi "ازiرەت سۇلتان" مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايى بۇدان دا كوركەم، كوز سۇيسiندiرگەن عاجايىپ بولا تۇسپەكشi ەكەن. سول زامانداردا الگi ۋبايدۋللا سادىر مىرزا قازiرگi شەنەۋنiكتەرشە مەملەكەتتiڭ قارجىسىن ماقساتسىز جۇمساپ، تالان-تاراجعا سالدى ما ەكەن، كiم بiلسiن؟! سىبايلاس جەمقورلىق سول كەزدە دە ۋشىعىپ تۇردى ما ەكەن، ءا!؟ ءاسiلi, حاس شەبەرلەر قارجىدان قىسىلماعان سەكiلدi. كورەگەن تەمiردiڭ كەسەنە شىراقشىلارىنا بەرگەن تارتۋ پارمەنiندە ("ۆاكۋفنامە") ياسى قالاسى ماڭىنان اعىپ وتەتiن ومان ارىقتار، سىڭعىرلاعان بۇلاقتار مەن كۇمiس وزەندەر جايلى ايتىلىپ، وڭدەلەتiن جەرلەر مەن كەرۋەن جولدار دا ءسوز بولعان. جiڭiشكە ارىعى سۋلاندىراتىن القاپتاردىڭ "ەكi كوشتiك جەرiنەن", وزگە دە ارىقتار مەن وزەندەردiڭ وسىنداي ەگiن تاناپتارىنىڭ ءتۇسiمi اۋليەگە تيەسiلi ەكەندiگi تايعا تاڭبا باسقانداي تiزiلگەن. ۇلان-بايتاق قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، جالپاق ورتالىق ازيانىڭ اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق نۇكتەسiنە اينالعان تۇركiستانعا ءتۇرلi ماقساتپەن كەلۋشiلەردiڭ قاتارى جىلدان-جىلعا وسە تۇسكەنi كۇمانسiز.
فازاللاح يبن رۋزبەحان 1509 جىلى جازىلعان "ميحمان-نامە-ي بۇحارا" اتتى ەڭبەگiندە ياسى قالاسى وسى كەزدە "تۇركiستان ولكەسiنiڭ استاناسىنا" اينالدى دەپ قانا قويماي، مۇندا كەلۋشiلەر تۋرالى: "سو ستورونى ۋزبەكسكيح (كازاحسكيح) وبلاستەي، كوتورىە چۋت سەۆەرنەە ستورونى، ي پۋتيامي، ۆەدۋششيمي يز انديجانا دو گرانيتس كيتايا... پريۆوزيات ۆ گورود ياسسى توۆارى ي دراگوتسەننىە يزدەليا. تام پرويسحوديت تورگ. ون (گورود) ياۆلياەتسيا پەرەۆالوچنىم پۋنكتوم دليا كۋپتسوۆ ي مەستوم وتپراۆلەنيا پۋتەشەستۆەننيكوۆ ۆ (رازنىە) ستورونى", - دەپ جان-جاقتى سيپاتتايدى. ارادا ەكi ءجۇز جىلداي وتكەن سوڭ دا تۇركiستان ءوز ماڭىزىن جوعالتپاعان. 1695 جىلى تاۋكە حاننىڭ ورداسىندا بولىپ قايتقان ورىس ەلشiسi ۆ.كوبياكوۆ سان عاسىرلار بۇرىنعى جازبا دەرەكتەردە جيi جازىلعانداي "كەڭ دە جاسىل جەلەكپەن كومكەرiلگەن" ءتۇرiستان جايلى: "ۆ رايونە گورودا حلەبا ۋ تەۆكيحانا روديتسيا منوگوە چيسلو، پشەنيتسا ي ياچمەن، ي پروسو، ي حلەبى سەيۋت وزيمىە ي ياروۆىە", - دەپ قازاق جۇرتىنىڭ كوكتەمدە عانا ەمەس، كۇزدiك بيداي ەگەتiنiنە دە ايران-اسىر تاڭ قالعان. قاراي گور، "بۇراتانا", "وركەنيەتتەن تىس قالعان" مەنiڭ بابالارىمدى! قۇدايىم-اۋ، بۇكiل كەڭەس يمپەرياسى بولىپ جابىلىپ سالعان، 40-50 جىلدا-اق قيراپ قالۋعا شاق قالعان قاراتاۋ مەن جاڭاتاس سەكiلدi شاعىن قالالاردىڭ تاعدىرىمەن سالىستىرساڭ ماڭگiلiك قالا - تۇركiستان قانداي باقىتتى! بiلiكتi تاريحشى ماماندار ە.سماعۇلوۆ پەن م.تۇياقباەۆ "تۇركiستاننىڭ ورتاعاسىرلارداعى تاريحى" كiتابىندا: "كەرۋەن جولدارى حIII-حV ع.ع. قايناپ جاتاتىن، ورتا ازيانىڭ ەگiنشiلiك اۋداندارى مەن وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ كوشپەندiلەرiنiڭ ونiمدەرi ياسىدا كەزدەسiپ، ايىرباسقا، ساۋداعا تۇسەتiن. اسiرەسە، بازار كۇندەرi دالالىقتار جىلقى، iرi قارا، ۇساق مال، ءجۇن مەن تەرiسiن الىپ كەلسە، ورتا ازيادان ەگiن شارۋاشىلىعى مەن قولونەر بۇيىمدارى اعىلىپ جاتاتىن. الىس شەت ەلدەردەن جiبەك، ماقتا ماتالارى، سۇيەكتەن، مەتالدان اسا جوعارى شەبەرلiكپەن جاسالعان اسەمدiك زاتتار مەن كەراميكالىق ىدىستار ساۋداعا تۇسەتiن", - دەپ پiكiر تۇيiندەۋi دە ورىندى.
بەۋ، تۇركiستان اق شاڭقانداي الىستان كوز ءسۇيسiندiرiپ، شۋلى بازاردىڭ دابىرى قۇلاق تۇندىرىپ، جان-جاققا بەت العان باي كەرۋەندەردەگi تۇيەلەر ىڭىرانا بوزداعان بولار. اسا تاياق ۇستاعان دارۋiشتەر ساۋداگەرلەردiڭ ەتەگiنەن تارتقىلاپ، اپپاق سالدە وراپ، قولدارىنداعى قاسيەتتi كiتاپ - قۇران كارiمدi تاستامايتىن قوجالار مەن دiندارلار، جالاڭاش قۇلدار مەن قولونەرشi شەبەرلەر الىستان كوز تارتىپ، تاڭقالدىرعان كەرەمەت - الەمدە تەڭدەسi جوق كەسەنەنiڭ كوك اسپانمەن ۇندەسكەن كوگiلدiر كۇمبەزدەرiنە اۋىزدارىن اشا قاراعان شىعار. دۇنيەقۇمارلار مەن كورسە قىزارلار دا از ەمەس-تi. ولار شايبانيد يسكاندار حان سوقتىرعان كۇمiس تەڭگەلەردi سىرت كوزدەن جاسىرىپ، كۇن ساۋلەسiمەن قىزعان توپىراق استىنا تىعۋدى ابەس سانامايتىن. وسى ۋاقىتقا شەيiن كيەلi كەسەنە ماڭىنان ون شاقتى رەت مىس، كۇمiس تەڭگەلەردiڭ قويماسى تابىلۋى سول "قارىنبايلاردىڭ" وزگە تۇگiلi, وزiنەن دە قىزعانعان قازىنالارى شىعار، بالكiم... بۇگiندە قالاي جورامالداپ، سان-ساققا جۇگiرتكەنمەن، "شايباني-نامە" كiتابىندا جازىلعانداي بۇل جەرگە اڭسارى اۋىپ تۇراتىندار از بولماعان. "شايباني نامەن" كiتابىندا: "سۇلتان ماحمۇد حان... تۇركiستان ايماعىنا، ەڭ اۋەلi ياسسىعا موعولداردىڭ جاۋ جاراقتى، جاسانعان اسكەرiن اتتاندىردى... ولار جەلە-جورتىپ جەتكەن سوڭ بۇرىندىق حان امiرلەر مەن موعولدارمەن كەلەلi كەڭەس قۇرعان: "ياسسى قورعانى ەشكiمگە الدىرمايتىن بەرiك قامال، اللانىڭ شاراپاتى جاۋعان پاديشانىڭ (ماحمۇد شايباني حان) حازiرەت وكiلi دە وسىندا... ەڭ دۇرىسى بiز اۋەلi وتىرارعا اتتانىپ، ونى تارتىپ العان سوڭ ياسسى قورعانىنا قايتىپ ورالعانىمىز ورىندى", دەستi", - دەپ جازىلعانىن وقىعاندا، سول اۋمالى-توكپەلi زامانداردا تۇركiستان وسى بiر قۇتتى ولكەگە جول اشاتىن التىن قاقپا بولعانىنا تيتتەي كۇمان قالمايدى.
...ءداپ تەرەزەنiڭ تۇبiنەن فۋتبول ويناعان بالالاردىڭ تىنىمسىز شۋىلداعان دابىسى قۇلاق تۇندىرىپ تۇر. ادام اياعى باسپاعان ارالداعى قيقۋلاعان قۇس بازارىنداي، قۇددى بiر. الاقانداي كوگالدا دوپ قۋالاعان كوك ورiمدەردiڭ ويناعانىنان ايقايى مەن شۋىلى الدەقايدا باسىم. ءا دەگەندە قايدا ەكەنiمدi ۇعا الماعان قالىپتا، مەڭ-زەڭ كۇيدە الگi تەرەزەدەن كوز الماي ۇزاق جاتتىم. جالقاۋلىق تا ادامدى الىس جولدا يەكتەيدi.
باتار كۇننiڭ شاپاعىمەن كۇمiستەي ساۋلەلەنگەن اپپاق مۇنارالار - ۇشارلىعى شورت كەسiلگەندەي مۇقىلدانىپ كورiنگەن وراسان زور قوس مۇنارا پەردە تاساسىنان تەرەزەدەن بيiكتەپ قىلتيادى. ايران اسىر قالپىمدا مۇنارالاردان كوز ايىرا الار ەمەسپiن. "ياپىر-اۋ، كەسەنەنiڭ كۇمبەزدەرiنە مۇلدەم ۇقسامايدى عوي، - دەپ ويلادىم كەرەناۋ قالپىمدا ءارi تۇككە تۇسiنبەگەن كۇيi. - بۇلار قايدان پايدا بولعان!؟ زادى، بۇل تەرەزە جاقتا ەشقانداي مۇنارا جوق تا بولاتىن". ماۋجىراعان كۇيi ءۇنسiز باقىلايمىن قوس مۇنارانى. كەنەت... كۇمiس مۇنارالارعا جان بiتكەندەي اقىرىن قوزعالىپ، اۋا اعىنىمەن ەلەۋسiز عانا سىرعىپ كەتتi دە، ءسۇت پiسiرiمنەن سوڭ باياۋ ىدىراپ، مۇلدەم باسقا كەيiپكە ەندi: كوك زەڭگiردە سالماقسىز قالقىعان كۇمiس بۇلتتارعا اينالىپ سالا بەرسiن. "و-و، قۇدىرەت! - دەپ ويلادىم بويىمدى ۇرى كۇلكi قىسىپ. - تۇركiستاندا بۇلتتار دا مۇنارا بوپ قالقيدى ەكەن عوي". Iركەس-تiركەس بۇلتتار تەرiسكەي باتىستان توقتاۋسىز اعىلۋدا. كەيدە بiر-بiرiنە مiنگەسە قويۋلانىپ، ەتەك جاعى قاراۋىتا تۇسسە، iلكiدە اپپاق كۇمiستەي قايتادان جۇقالانا جەلبiرەپ، ويدىم-ويدىم تۇستارىنان نiلi كوكپەڭبەك اسپان مولتەڭدەپ، مولدiرەپ سالا بەرەدi.

<!--pagebreak-->
ىمىرتتىڭ قاراڭعىلىعى قويۋلانعانشا الاكوبەڭ ساۋلەمەن ءوشi كەتكەندەي دوپ قۋعانداردىڭ شۋى باسىلعان جوق. بالامىسىڭ دەگەن... الدەقانداي ساعىنىش، بەلگiسiز بiر ءتاتتi مۇڭ جۇرەگiمدi سىزداتادى. قامسىز-مۇڭسىز بالالىق شاعىمدى ساعىنام با؟! القىن-جۇلقىن وينايتىن كۇندەر تىم الىستا قالدى-اۋ... بiز دە وسىلايشا دۇنيەنiڭ ءبارiن ۇمىتىپ، تەسiك وكپە بوپ تەڭبiل دوپ قۋاتىنبىز... بiراق، مىناداي كوك مايسا قايدا-ا، بايابان قۇمنىڭ جيەگiندەگi بiزدiڭ ءۇشارالدا قىلتيعان ءشوپ اتاۋلى الدەقاشان سارعايىپ كەتكەن شىعار-اۋ. قۇلاساڭ تiزەڭە شوگiردەي كiرش ەتiپ قادالار... قۇلاققا ۇرعانداي تىنىشتىق ادامدى ەرiكسiز ەلەگiزiتەدi ەكەن. ەرiنشەك كۇيدە سىرتقا بەتتەدiم.
جاڭبىردىڭ اۋاداعى دىمقىل لەبi ءالi تارقاپ ۇلگەرمەي، الىستاعى كەڭ جازىقتاردان جۋساننىڭ قىشقىلتىم يiسiن جەلپيدi. سىزدى اۋانىڭ سالقىنى بويدى ءاپ-ساتتە سەرگiتiپ، ءتورت قاقپالى تۇركiستان جۇپار اڭقىپ تۇر. قايران قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ يiسi, ساف اۋاسى! تۇركiستان وركەنيەتi جالعىز قالانىڭ مادەنيەتi, تۇرمىس-تiرشiلiگiن ەمەس، ورتا عاسىرلىق، تiپتi ودان دا ارعى قازاقستان ءومiرiن، قايماعى بۇزىلماعان ناعىز قازاقتىڭ ەركiن، ازات كەزەڭiن قامتيدى. ول ول ما، مۇندا ادامدار تۇنجىراعان تاس داۋiرiندە - جوعارى پالەوليت كەزەڭiندە كەڭiنەن قونىستانعان. جوسىلعان جان-جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتiپ، اناۋ كوسiلگەن جازىقتاردا جالى جەلبiرەگەن جابايى جىلقىلاردى باس بiلدiرگەن. ءبارi دە تىم ۇزاق تاريح... قادام باسساڭ توگiلگەن تۇڭعيىق شەجiرە...قاراتاۋدان ارىسقا كەلiپ قۇياتىن قاراۇڭگiر وزەنiنiڭ بويىنان بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi 5 مىڭ جىل بۇرىن ادامدار مەكەندەگەن عاجايىپ ۇڭگiر تابىلعان. وسىدان 7 مىڭ جىل بۇرىن دا ادامدار تاس قاشاپتى، جۇمساق تەرiدەن بويعا جاراستىقتى ادەمi تiگiپ كيiپتi-ەي. قازiرگi قوڭىراتتىڭ سۇلۋ قىزدارىنداي سانقوي ايەلزاتى جالت-جۇلت ەتكەن اشەكەيگە قۇمار بولىپتى. بەۋ، زاماندار وزگەرەدi, ءومiر داميدى، بiراق... بiراق جىلتىراققا اۋەس، سانگە قۇمار ايەلدەر ەشقاشان وزگەرمەيدi. و-ەي، وسىنداي تەرەڭ تاريحىمىزعا نەگە ماقتانبايمىز!؟ قولداعى التىنىمىزدى نەلiكتەن مەيلiنشە قادiرلەي المايمىز؟! تiپتi, حI عاسىرداعى شويتوبە قالاسىنىڭ ورنىنان تابىلعان ساۋىت قاپسىرمالارىن قۇياتىن قىش قالىپتىڭ ءوزi-اق ادامزات تاريحىن اسقار شىڭعا كوتەرگەن جاۋھار جادiگەر ەمەس پە؟! بارلىق باتىرلار جىرىنداعى وق وتكiزبەيتiن بادانا كوز ساۋىتتاردىڭ دوڭگەلەك شىعىرشىقتارىن بابالارىمىز ءدال وسىلاي وڭاي ءارi اسا جەڭiل قۇيعانىن كiم بiلگەن!؟ قاراپايىم عانا ءتاسiلدiڭ تۇبiندە ۇلىلىق جاتىر...
...كiشi كۇمبەز الىستان ەرەكشە كوز تارتادى. كۇندiزگi كوگiلدiر بوياۋى تۇنگi جارىقپەن - جان-جاقتان ءارi تومەننەن قۇيىلعان شام نۇرىمەن مۇلدەم باسقا رەڭگە اۋىپتى. كوگiلدiر شىڭىلتىر قاپتاماسى اپپاق ءسۇت تۇستەنiپ، باعاناعى جاڭبىر - راحمان نۇرىنىڭ دىمقىلىمەن اق شاڭقانداي بوپ جاناردى اربايدى. تۇنگi كيەلi كەسەنە مۇلدەم عاجاپ، ءارi الىپ، ءارi مۇلدەم نازiك. الىستان-اق ەلەۋسiز پەندە ەكەنiڭدi ماڭگiلiكپەن سالىستىرعاندا تۇككە تۇرمايتىندىعىڭدى ەرiكسiز سەزiنەسiڭ، سونىمەن بiرگە جۇمساق لينيالار، ەمiس-ەمiس جىلتىلداپ بۇلدىراعان قابىرعاداعى ورنەكتەر ادام قيالىن ودان ارمەن قاناتتاندىرادى. ادام بوپ، ەڭ اۋەلi قازاق بولىپ تۋعانىڭا ماقتانىش سەزiمiن وياتادى. قوجا احمەت ياسساۋيدiڭ كۇمبەزiنەن كوز ايىرا الماي كەلەمiن. جۇمساق شوپتەردەگi دىمقىل ءالi كەۋiپ ۇلگەرمەي، قادام باسقان سايىن جۇپار يiس كەۋدەنi كەرنەيدi. كەسەنە اينالاسىنا بيىل كوكتەمدە وتىرعىزىلعان 2 مىڭعا جۋىق بالاپان اعاشتار جاپپاي جەلەكتەنiپ، الدەقانداي سامالمەن جەڭiل ىرعاتىلىپ، سيقىرلى سەزiمدi ودان ارمەن ۇستەمەلەي تۇسەدi. وڭ قول جاعىمداعى تۇركiستان قالاسىندا 2002 جىلى وتكەن قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ 2-قۇرىلتايىنىڭ سيمۆولى - يiلتiپ جاسالعان شاڭىراق، بەسiك پەن التىن تاعا جۇمساق ساۋلەلەرمەن جاناردى ءسۇيسiندiرiپ تۇر. سول جىلى الەمنiڭ سانداعان ەلدەرiنiڭ وكiلدەرi, پاكiستان، اقش، گەرمانيا، كانادا، ۆەنگريا، تمد ەلدەرi ەلشiلiكتەرi وتىرعىزعان اعاشتاردىڭ جاپىراقتارى تۇنگi سامالمەن سىبدىر قاعادى.
مiنە، ماڭقىستاۋ وبلىسى اتىنان ەگiلگەن جاسىل جەلەك. مiنە... اتتەڭ-اي، جاسىل جەلەكتەر اراسىنان ەكi اق قايىڭ بوپ-بوز بولىپ، ارۋاقتاي بوپ اربيادى. مۇلدەم جانسىز، تiپتەن الدەقانداي وكiنiش، ايانىش تۋعىزادى. ءداپ تۇبiنە "زيالى قاۋىم اتىنان" دەگەن تاقتايشا iلiنiپ قويعان. قۋراعان اعاشتاردىڭ الدىندا iشتەي ەگiلiپ ۇزاق تۇردىم. تابيعاتتىڭ قاتالدىعىن ويلادىم، اعاش تا جاس نارەستە سياقتى ماپەلەمەسەڭ، كۇتiپ-باپتاماساڭ سولىپ، قۋراپ قالاتىنىنا كوزiم جەتتi.
"وپپا! - دەپ ويلادىم iشتەي قامىعىپ. - قوعامدا ونسىز دا "زيالى قاۋىم با، زياندى قاۋىم با؟" دەگەن كەرباق پiكiرتالاستىڭ كۇن سايىن ءورشiپ كەلە جاتقانى ايان. ەندi ولار وتىرعىزعان اعاش تا قۋراپ قاپتى عوي قاس قىلعانداي. زيالى قاۋىمدى تاعى دا سان-ساققا جۇگiرتەتiن بولدى-اۋ... اتتەڭ، بارiنەن مىنا قايىڭدارعا وبال بولعانىن قاراسايشى، الدە، وسى اعاشتى وتىرعىزعانداردىڭ نيەتiنەن بە ەكەن وسى؟!"
سارى تiس تەمەكiنi تۇتاتىپ، قۇمىعا سورعىم كەلسiن. بiراق كيەلi كەسەنەنiڭ ماڭىندا قولىڭا شوعىن جىلتىراتىپ شىلىم ۇستاۋ، ءتۇتiنiن بۇرقىراتىپ تەمەكi تارتۋ ابەس. بiلگەنگە - اۋىر كۇنا!
جۇقا، جالپاق سارعىش تاستار توسەلگەن جولمەن اقىرىن اياڭدايمىن. كەسەنە الدىندا ەگiلگەن راۋشان گۇلدەرi جاقتان ەرەكشە حوش يiس-كەۋدەنi جۇمباق سىرعا تولتىرعان جۇپار اڭقىدى. اينالاعا مەيiرلەنە ءارi تاڭدانا قاراپ، وتىرعىشتا اڭگiمەلەسiپ وتىرعان ەكi ەگدە كiسiنiڭ سوزدەرi قۇلاعىما ەمiس-ەمiس ەستiلەدi.
- عاجايىپ ەكەن،- دەدi الدەبiرi ۇزiلگەن ويىن قايتا جالعاستىرىپ. - ءبارi دە تاماشا! وسىنشاما سۇلۋلىقتى مۇرا ەتiپ قالدىرعان اتا-بابالارىمىز شىنىمەن ۇلى ەكەنiن مويىندادىم وسى جولى.
- مەن دە سونى ايتامىن. جەتi-سەگiز مۇراجايدى ارالادىق. ءبارi دە تاماشا! بiراق، ءوزiڭ بايقادىڭ با، مۇندا بiردە-بiر قارۋ-جاراق مۇراجايى جوق ەكەن. سوعان تاڭقالدىم...
- ءا-ءا، ونىڭ راس. ءسiرا، سانداعان عاسىرلار بويى مۇنداعىلاردىڭ قارۋى رۋحاني بiلiم، قاسيەتتi قۇران كارiم بولعاندىعىنان شىعار...
سەلت ەتiپ، توقتاي قالدىم. راسىندا دا "ازiرەت سۇلتان" مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنىڭ اۋماعاندا ەشقانداي قارۋ-جاراق ساقتالعان ورىن جوق. بارلىق تانىستىرمالىق اقپاراتتاردا مۇراجاي قۇرامىندا 114 تاريحي-مادەني، دiني-رۋحاني، ارحەولوگيالىق جانە ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكiشتەر بار ەكەنi ايتىلادى. ونىڭ 65-i ارحەولوگيالىق، 35-i دiني-رۋحاني، 14-i ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكiشتەر. تاريحي-مادەني ەسrەرتكiشتەردiڭ 1 حالىقارالىق، 50 رەسپۋبليكالىق، 63 جەرگiلiكتi ماڭىزعا يە. كەسەنە ورنالاسقان قالانىڭ تاريحي ورتالىعىندا ورنالاسقان 8 تاريحي ەسكەرتكiش مۇراجايعا اينالدىرىلعان. ولار:
1. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi مۇراجايى. حIV عاسىر.
2. قىلۋەت جەر استى مەشiتi. حII عاسىر.
3. جۇما مەشiتi. حIح عاسىر.
4. شىعىس مونشاسى. حVI عاسىر.
5. تۇركiستان تاريحى مۇراجايى. حIح عاسىر.
6. ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۇراجايى حIح عاسىر.
7. رابيا سۇلتان بەگiم كەسەنەسi. XV عاسىر
8. تۇركiستان كوشەسi مۇراجايى. حIح عاسىر.
قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiنiڭ ءالi بiز اشپاعان قۇپيالارى كوپ-اق. تiپتi, كەسەنەنi سالعان حاس شەبەر ءابدiل ۋاقاپ التى قىرلى كiرپiشكە ءوز اتىن ارنايى قۇرالدارمەن ورنەك تۇرiندە تەرiس جازعانىن كوپشiلiك ونشا بiلە بەرمەيدi. بiر قاراعاندا اينالاسىنداعى ويۋ-ورنەكتەردەن ەش ايىرماسى جوق ورنەك، بiراق كۇمبەزگە قۇيىلعان ساۋلەلەر بەلگiلi بiر دەڭگەيدەن تۇسكەندە اينا جاقىنداتسا ءابدiل ۋاقاپتىڭ اتىن انىق وقۋعا مۇمكiندiك اشىلادى. سوناۋ بiر ەستە جوق ەسكi زامانداردا - XIV عاسىردا شەبەر بۇعان قالاي قول جەتكiزگەنi بەيمالiم. قانداي قۇرالدار پايدالاندى، نە ءۇشiن جاساعانىن بۇگiندە ەشكiم اشىپ ايتا المايدى. تiپتi, بۇكiل ەۋروپا ماقتاناتىن ايگiلi لەوناردو دا ۆينچي دە مۇنداي سىناقتاردى كوپ جاساعانىن جاقسى بiلسەك تە، ونىڭ بۇل ارەكەتتەرi جۇزدەگەن جىلداردان كەيiن قايتالانعانىنا نازار اۋدارا بەرمەيمiز. وسىناۋ قۇپيا جازۋ العاش رەت شىعىستا - ەڭ اۋەلi قازاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلدi مە ەكەن؟! تiپتi, سول لەوناردو دا ۆينچي مۇنداي قۇپيا جازۋلارمەن ءومiرiنiڭ سوڭعى جىلدارىندا - شىعىستىڭ مادەنيەتi, ونەرi مەن قۇپيالارى جونiندە بەلگiسiز بiر كiتاپ قولىنا تۇسكەن سوڭ تۇبەگەيلi اينfلىسقانىن دا ەلەپ-ەسكەرمەيمiز-اۋ. بالكiم، سول قۇپيا كiتاپ ادامزاتتىڭ ۇلى شەبەرلەرiنڭ بiرi لەوناردو دا ۆينچي قيالىنا قانات بiتiرگەن شىعار... ادامزات ويلاپ تاپقان ۇلى جاڭالىقتار iز-ءتۇزسiز جوعالماسىن دەگەن شىعار.
سوڭعى جىلدارى ۇلتىمىزدىڭ سانالى وكiلدەرi وزدەرiنە جيi قوياتىن: "بiز كiمبiز؟ قايدان شىقتىق، قايدا بارامىز؟ بiز تاڭداۋعا تيiس جول قايسى؟" دەگەن قيىن دا كۇردەلi سۇراقتىڭ جاۋابىن قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسiنەن تاپقىم كەلگەندەي عيماراتتان كوز ايىرا الار ەمەسپiن. ماڭگiلiكپەن سىرلاسقان ۇلى ەسكەرتكiش ءۇنسiز. تۇنگi جارىقتارمەن ەڭسەسi بيiكتەپ، بۇرىنعىدان دا اسقاقتاي، كوركەمدەنە تۇسەدi. كوزدi اربايدى. تەك، جان-جاقتان تاياپ كەلiپ قالعان ۇيلەردiڭ جارىقتارى اينالادان قورشاپ، بۇيرىق بەرiلسە لاپ قويۋعا دايىندالعان اسكەردەي. بۇيرىق كۇتiپ بiر ساتكە قيمىلسىز قالعان قالىڭ قولداي سەستەنiپ تۇكسيەدi...
1988 جىلى شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ 22 قاراشاداعى № 628 شەشiمi بويىنشا "تۇركiستان قالاسىنىڭ ورتا عاسىرلىق ورتالىعىن قورعاۋ ايماعى" نەبارى 88,7 گەكتار كولەمiندە عانا انىقتالىپ بەكiتiلدi. قورعاۋ ايماعىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ ءۇشiن پاتشا ۇكiمەتiنiڭ تۇركiستان گارنيزونىندا قىزمەت ەتكەن اسكەري كارتوگرافتاردىڭ 1875 جىلى تۇسiرگەن پلان-سحەماسى عانا نەگiزگە الىنعان. بiر سوزبەن ايتقاندا، پاتشا وفيتسەرلەرi سول كەزدەگi اسكەري گارنيزون جانە سوعان تاياۋ جەرلەردi عانا اسا ماڭىزدى نىساندار دەپ ساناعانىن ءسوزسiز. سول كارتوگرافتار دا، كەيiنiرەك اسا ماڭىزدى شەشiم قابىلداعان قۇزىرلى كوميسسيا دا ەش تالاسسىز تاريحي جاعدايدى قاپەرگە الماعان. ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ قامال-قورعاندارىنىڭ سىرتىن قورشاپ تۇراتىن جانە قالا حالقىنىڭ باسىم بولiگi مەكەندەيتiن "راباد" دەپ الاتىن بولiگiن قورعاۋ ايماعىنا ەنگiزبەگەندiگi قازiر سانداعان قيىندىقتار، تۇسiنبەستiك تۋعىزۋدا. اتالمىش كوميسسيانىڭ شەشiمiمەن وڭتۇستiك جانە وڭتۇستiك-شىعىس بەتتەگi 140 گەكتارلىق بولiگi "قورعاۋعا الىنعان تابيعي لاندشافت" كاتەگورياسىنا عانا جاتقىزىلعانى وسى جەرلەردiڭ باسىم بولiگiنە جاڭا عيماراتتار سالۋىنا اكەلiپ سوعۋدا. كيەلi كەسەنە ءوزiنiڭ قاسيەتتi كەڭiستiگiنەن بiرجولا ايىرىلۋدىڭ الدىندا پۇشايمان كۇي كەشۋدە. امان قالعانى نەبارى 40 گەكتارداي جەر عانا، ال 2003 جىلدان باستاپ الگi 40 گەكتار بوس جەرگە دە ۇلكەن قاۋiپ تونە باستادى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا تيەسiلi سول پۇشپاققا توعىشارلار قاپتاتىپ ءۇي، ءتۇرلi عيماراتتار سالۋعا دايىن. اناۋ جارىعى جىلتىراعان ۇيلەر سول نيەتتiڭ العى شەبi: ازiرگە امالسىز iركiلiپ قالعان بارلاۋشىلار. بوس جەر سياقتى كورiنەتiن الاڭعا انتالاۋعا دايىن پەندەلەردiڭ ماڭگiلiككە قارسى دايىنداعان قۇجىرالارى...
P.S. قازاق دالاسىنىڭ ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەيدi. شەكسiز. بiراق ءاربiر قالا، ەلدi مەكەندەردە توقىمداي جەر ءۇشiن اياۋسىز تالاس-تارتىس ۇزدiكسiز ورشۋدە. ەندi ماڭگiلiكتiڭ - "ازiرەت سۇلتاننىڭ" ەنشiسiندەگi جەرگە دە كوز الارتا باستالدى. ماڭگiلiك مۇرامىزدىڭ ەسەبiنەن كەمدi-كۇنگi نەسiبە-ناپاقامىزدى ايىرۋعا دا دايىنبىز. ءسiرا، بiز ماڭگiلiكتiڭ ەنشiسiنە ەشتەڭە قالدىرمايتىن شىعارمىز، ءتۇبi...

جاڭابەك شاعاتاي
«تۇركىستان» گازەتى» 2 شىلدە 2009 جىل